CAPUT XI.

Nos autem dissentimus in paucis ab Averroe, qui inducit istam quaestionem in commento super librum de Anima. Cum omnibus enim aliis fere Philosophis convenit Averroes in hoc quod dicit intellectum agentem esse separatum et non conjunctum animae: et tunc supponit istam propositionem, quae etiam necessaria est, quod omne quod est separatum et efficitur conjunctum, habet aliquam causam suae conjunctionis: et tunc quaeritur quae sit illa causa conjunctionis per quam intelligentia agens formaliter conjungitur possibili ut sic anima efficiatur intelligens substantias separatas ? Nos autem in dictis istis nihil mutamus nisi hoc quod etiam Aristoteles mutasse videtur, quoniam dixit quod in omni natura in qua est patiens, est etiam agens: et ita oportet in anima esse has differentias: per hoc enim videtur nobis: nec de hoc dubitamus, quin intellectus agens sit pars et potentia animae. Sed tunc dicentes eum esse partem, erit quidem animae semper conjunctus sicut pars: sed lumen ejus quo operatur intellecta, licet hoc non semper actu conjunctum intellectui possibili: quia etiam est separatus, ut dictum est superius. Convenimus enim cum omnibus Peripateticis, quod intellectus agens magis est separatus quam possibilis. Iterum convenimus cum eis quod separatum non conjungitur nisi causam habeat suae conjunctionis. Et his duobus suppositis accipimus alia duo ab Alfarabio, quorum unum dicit in libro suo de Anima, et alterum in X Nicomachiae suae quae est ethica, nichomachica dicta apud nos. Idem autem quod dicit in libro de Anima est, quod intellectus duas habet operationes, quarum una est facere intellecta denudando ea a materia, et altera intellecta intelligere, et discernere magis differri habet per primam istarum operationum quam per secundam: quoniam primam habet per seipsum solus, et secundam habet communem cum caeteris potentiis passivis. Id autem quod dicit in X Ethicae, est quod fiducia philosophantis est non conjungi agenti intellectum ut efficienti, sed etiam sicut formae: et explanat hoc, dicens quod intellectus agens cum agit et creat intellectum in nobis, est ut efficiens conjunctus nobis tantum: eo quod tunc agit operatione sibi substantiali per quam diffinitur, et agit sine nobis coagentibus, licet agat in nobis intellecta quae facit: sed intelligere nostrum opus per intellectum nobis conjunctum. Et si fiducia felicis philosophantis felicis est conjungi intellectum sicut formae, tunc conjungetur ei ita quod ipsum intelligat homo felix in actu felicitatis: forma enim est per quam operamur hoc opus quod nostrum est in quantum homines sumus.

Et si forte diceretur, quod haec conjunctio secunda est impossibilis, refellitur hoc per hoc quod nos videmus animas felicium sicut quando perficiuntur animae eorum secundum optimum statum sapientiae, quando videlicet sapiunt divina quae sapit Deus, et habent delectationem in his: per effectum igitur probatur quod haec conjunctio erit hic in multis, et est possibilis. Sed nobis adhuc deest modus et causa conjunctionis. In causa autem quam inducemus et modo convenimus in toto cum Averroe et cum Avempace, in parte cum Alfarabio, dicentes quod intellecta speculata dupliciter fiunt in nobis. Quaedam enim fiunt in nobis per naturam, ita quod non accipimus ea per aliquod vel ab aliquo doctore, nec per inquisitionem invenimus ea, sicut sunt dignitates demonstrationum propriae, qualiter sunt prima et vera ante quae omnino nulla sunt, quae non scimus ex sensu, nisi in quantum terminos cognoscimus: notitia autem terminorum non facit notitiam principiorum nisi per accidens. Quaedam autem speculata fiunt in nobis per voluntatem: quia videlicet studemus inveniendo et audiendo a doctore: et haec omnia fiunt intellectu agente influente eis intellectualitatem, et faciendo haec intellecta esse secundum actum intellectus agens conjungitur nobis ut efficiens: et quia in omnibus his influit intellectualitatem et denudationem, sunt omnia sibi similia in hoc quod separata sunt et nuda: et ideo in omnibus his accipit continue intellectus possibilis lumen agentis, et efficitur sibi similior de die in diem: et hoc vocatur a Philosophis moveri ad continuitatem et conjunctionem cum agente intellectu: et sic cum acceperit omnia intellecta, habet lumen agentis in formam sibi adhaerentem: et cum ipse sit lumen suum, eo quod lumen suum essentia sua est, et non extra ipsum, tunc adhaeret intelle ctus agens possibili sicut forma: et hoc sic compositum vocatur a Peripateticis intellectus adeptus et divinus: et tunc homo perfectus est ad operandum opus illud quod est opus suum in quantum est homo: et hoc est opus quod operatur Deus: etiam hoc est perfecte per seipsum contemplari et intelligere separata: et iste modus et ista conjunctionis operatio concordat cum Aristotele in X Ethicae suae, ubi fere dicit ista, et praecipue concordat cum Eustratio et Michaele Ephesio, qui fere in hunc sensum exponunt Aristotelem ibidem. Colligitur enim ex his, quod intellectus agens tribus modis conjungitur nobis, licet in se et secundum essentiam suam sit separatus: a natura enim conjungitur ut potentia et virtus quaedam animae, sed faciendo intellecta speculata conjungitur ut efficiens: et ex his duabus conjunctionibus non est homo perfectus ut operetur opus divinum: tandem conjungitur ut forma, et causa conjunctionis ejus est intellectus speculativus: et ideo oportet esse speculativum ante adeptum: et tunc homo perfectus et divinus effectus est ad suum opus in quantum homo et non in quantum animal est perficiendum: et sunt gradus in intellectu speculativo quibus quasi ascenditur ad intellectum adeptum, sicut per se patet cuilibet. In hoc autem modo prior est potentia intellectus quam actu intellectus: et hoc est quod saepe superius diximus, quod possibilis prior est tempore in unoquoque individuo, quod habet utrumque intellectum: sed actu autem dictus intellectus est simpliciter prior. Et hoc usu patet, quod intellectus agens prout est adeptus ut forma ingreditur ab extrinseco in homine, ut dicit Aristoteles in XVI libro Animalium.

Ex his facile patet omnium dubitationum solutio. Quod enim timuerunt quidam in hac scientia, quod videlicet ex corruptibili et generabili secundum dicta fieret unum: cum ex agente et speculativo et possibili fiat unum sicut dicto modo sicut ex materia et forma: nos vero non in totum verum esse dicimus, quod possibilis sit corruptibilis, sed potius separatum et incorruptibilem, sicut separatus et incorruptibilis est intellectus agens, sicut patuit ex prius habitis. Licet autem speculativus sit generatus ex potentia, attamen, sicut superius diximus, ex subjecto eo quod possibilis intellectus non habet aliquam transmutationem, nec omnino fit unum sicut ex tribus sicut ex materia, sed solus possibilis intellectus est non quidem materia, sed ut materia quaedam: ad ipsum autem unitur agens sicut lumen ad diaphanum, et speculativus unitur et comparatur ad possibilem sicut instrumentum: comparatur autem ad agentem sicut minus formale recipiens actum et virtutem a magis formali: quandocumque enim duo comparantur ad unum sicut ad materiam, unum illorum est forma simpliciter, et alterum est quasi instrumentum et imperfectum: propter hoc est deductus in rationem alicujus materialis: et ideo cum tam agens quam speculativus intellectus comparantur ad possibilem intellectum, agens erit simpliciter forma, et speculativus erit non simpliciter forma, sed ut instrumentum: nisi enim ita ponamus, non evademus objectionem inductam contra Avicennam, quia cum agens sit una et simplex essentia, non potest esse causa distinctarum specierum in speculando: et ideo speculativus est ut instrumentum ejus ad distinguendum intellectum possibilem. Dicet autem corruptibile non sit vere materia ejus quod est incorruptibile, eo quod sequeretur quod corruptibile efficeretur incorruptibile, tamen factum esse potest materiale sicut instrumentum est corruptibile, sicut virtutum coelestium sunt instrumentum virtutes elementales corruptibiles. Patet igitur solutio quaestionis et omnium dubiorum. Mirabilis autem et optimus est iste status intellectus sic adepti: sic per eum enim homo fit similis quodammodo Deo, eo quod potest operari sic divina et largiri sibi et aliis intellectus divinos et accipere omnia intellecta quodammodo. Haec igitur dicta sunt ad praesens de solutione istius quaestionis. Aristoteles autem distulit eam usque ad X Ethicae suae ad solvendum. Est autem sciendum quod ille solus in veritate modus est, quo omnes homines naturaliter scire desiderant: quia isto solo modo homo est homo et operatur quae sunt hominis. Vide enim eos qui sic intellectum non sunt adepti, si dicas aliquid de contemplabilibus, non intelligunt plus quam bestiae quae in singularium semper remanent cognitione.

Quod autem quaeritur, utrum intellecta maneant apud intellectum quando actu illa non considerat, sicut dicit Avicenna, per rationes superius inductas nos judicamus esse verum: quia cum medium conjunctionis possibilis ad agentem sint speculata, oportet ipsa manere, aut extrema dividentur: bene tamen concedimus quod ipsa non est diffinita per tenere, neque etiam percipere sicut virtutes corporales: sed potius cum anima intellectualis sit ut locus specierum universalium, remanent universalia speculata apud intellectum sicut in loco suae generationis. Quod autem objicit, quod nihil exigitur ad speculari secundum actum nisi formam actu esse intellectam, dicendum videtur quod magis libera est anima rationalis quam sensibilis: in sensibili autem aestimativa et phantasia libera est imaginari cum voluerit, etiam quando imago est apud nos: et ideo licet species sint sicut in loco in intellectu, avertitur tamen ab eis quando vult, et convertitur ad eas quando voluerit: cum autem haec sit conjunctio intellectus adepti cum homine, oportet scire quod quidam nobilioris animae existentes quasi omnia quaerenda in philosophia quasi per seipsos facile intelligunt, sicut dicebatur de Hippocrate: et horum est intellectus sanctus vocatus a Philosophis, eo quod plurimum possibilis eorum intellectus accedit ad intellectum verum qui est agens. Haec autem aptitudo vera vocatur subtilitas: ex adepto vero subita inventio medii ter mini, quod est causa quaesiti, vocatur solertia, quae una est virtutum intellectualium. Quando autem adeptus quasi totus est perfectio luminis agentis, ita quod per se facit intellecta, tunc ille proximus est ad cognoscendum futura ex praesentibus. Etiam illi frequenter efficiuntur prophetae: quando enim duo extrema habent conjungi per gradum, tunc multi gradus tam ex aptitudine naturae quam ex speculatione medii inveniuntur: et secundum horum diversitatem et nobilius et minus nobiliter conjunguntur extrema.