Quaestio 141

ARTICULUS PRIMUS UTRUM TEMPERANTIA SIT VIRTUS

AD PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia non sit virtus. Nulla enim virtus repugnat inclinationi naturae: eo quod in nobis est naturalis aptitudo ad virtutem, ut dicitur in II Ethic. Sed temperantia retrahit a delectationibus, ad quas natura inclinat, ut dicitur in II Ethic. Ergo temperantia non est virtus.

2. PRAETEREA, virtutes sunt connexae ad invicem, ut supra habitum est. Sed aliqui habent temperantiam qui non habent alias virtutes: multi enim inveniuntur temperati qui tamen sunt avari vel timidi. Ergo temperantia non est virtus.

3. PRAETEREA, cuilibet virtuti respondet aliquod donum, ut ex supra dictis patet. Sed temperantiae non videtur aliquod donum respondere: quia iam in superioribus dona omnia sunt aliis virtutibus attributa. Ergo temperantia non est virtus.

SEp coNTRA EsT quod Augustinus dicit, in VI Musicae: Ea est virtus quae temperantia nominatur.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra dictum est, de ratione virtutis est ut inclinet hominem ad bonum. Bonum autem hominis est secundum ralionem esse: ut Dionysius dicit, iv cap. de Div. Nom. Et ideo virtus humana est quae inclinat ad id quod est secundum rationem. Manifeste ? autem ad hoc inclinat temperantia: nam in ipso ' eius nomine importatur quaedam moderatio seu temperies, quam ratio facit. Et ideo temperantia est virtus.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod natura inclinat in id quod est conveniens unicuique. Unde homo naturaliter appetit delectationem sibi convenientem. Quia vero ? homo, inquantum huiusmodi, est rationalis, consequens est quod delectationes sunt homini convenientes quae sunt secundum rationem. Et ab his non retrahit temperantia: sed potius ab his quae sunt contra rationem. Unde patet quod temperantia non contrariatur inclinationi naturae humanae, sed convenit cum ea. Contrariatur tamen inclinationi naturae bestialis non subiectae rationi.

AD SECUNDUM DICENDUM quod temperantia, secundum quod perfecte habet rationem virtutis, non est sine prudentia, qua carent quicumque vitiosi. Et ideo illi qui carent aliis virtutibus, oppositis vitiis subditi, non habent temperantiam quae est virtus: sed operantur actus temperantiae ex quadam naturali dispositione, prout virtutes quaedam imperfectae sunt hominibus naturales, ut supra dictum est; vel per consuetudinem acquisita, quae sine prudentia non habet perfectionem rationis, ut supra dictum est.

AD TERTIUM DICENDUM quod temperantiae etiam respondet aliquod donum, scilicet timoris, quo aliquis refrenatur a delectationibus carnis: secundum illud Psalmi: Confige timore tuo carnes meas. Donum autem timoris principaliter quidem respicit Deum, cuius offensam vitat: et secundum hoc correspondet virtuti spei, ut supra dictum est. Secundario autem potest respicere quaecumque aliquis refugit ad vitandam Dei offensam. Maxime autem homo indiget timore divino ad fugiendum ea quae maxime alliciunt, circa quae est temperantia. Et ideo temperantiae etiam respondet donum timoris.

ARTICULUS SECUNDUS UTRUM TEMPERANTIA SIT SPECIALIS VIRTUS

AD SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia non sit specialis virtus. Dicit enim augustinus, in libro de Moribus Eccle., quod ad temperantiam pertinet Deo sese integrum incorruptumque servare. Sed hoc convenit omni virtuti. Ergo temperantia est virtus generalis.

2. PRAETEREA, Ambrosius dicit, in I de Offic., quod in temperantia maxime tranquillitas animi spectatur et quaeritur. Sed hoc pertinet ad omnem virtutem. Ergo temperantia est generalis virtus.

3. PRAETEREA, Tullius dicit, in I de Offic. quod decorum ab honesto nequit separari, et quod iusta omnia decora sunt. Sed decorum proprie consideratur in temperantia, ut ibidem dicitur. Ergo temperantia non est specialis virtus.

SED coNTRA EsT quod Philosophus, in II et III Ethic. ponit eam specialem virtutem.

RESPONDEO DICENDUM quod, secundum consuetudinem humanae locutionis, aliqua nomina communia restringuntur ad ea quae sunt praecipua inter illa quae sub tali communitate continentur: sicut nomen Urbis accipitur antonomastice pro Roma. Sic igitur nomen temperantiae dupliciter accipi potest. Uno modo, secundum communitatem. suae significationis. Et sic temperantia non est virtus specialis, sed generalis: quia nomen temperantiae significat quandam femperiem, idest moderationem, quam ratio ponit in humanis operationibus et passionibus; quod est commune in omni virtute morali. - Differt tamen ratione temperantia non sit specialis virtus. Dicit sustinenda vel aggredienda propter quae homo refugit bonum rationis.

Si vero consideretur antonomastice temperantia, secundum quod refrenat appetitum ab his quae maxime alliciunt hominem, sic est specialis virtus, utpote habens iscwG materiam: sicut et fortitudo.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod appetitus hominis maxime corrumpitur per ea quibus allicitur homo ad recedendum a regula rationis et legis divinae. Et ideo, sicut ipsum temperantiae nomen dupliciter potest sumi, uno modo communiter, alio modo excellenter; ita et integritas, quam temperantiae Augustinus attribuit.

AD SECUNDUM DICENDUM quod ea circa quae est temperantia maxime possunt animum inquietare, propter hoc quod sunt homini essentialia, ut infra dicetur. Et ideo tranquillitas animi per quandam excellentiam attribuitur temperantiae, quamvis communiter conveniat omnibus virtutibus.

AD TERTIUM DICENDUM quod quamvis pulchritudo conveniat cuilibet virtuti, excellenter tamen attritemperantia a fortitudine etiam. secundum quod attribuitur temperantiae, quae praecipue turpituutraque sumitur ut virtus communis. Nam temperantia retrahit ab his quae contra rationem appetitum alliciunt: fortitudo autem impellit ad ea buitur temperantiae, duplici ratione. Primo quidem, secundum communem rationem temperantiae, ad quam pertinet quaedam moderata et conveniens proportio, in qua consistit ratio pulchritudinis, ut patet per Dionysium, 1v cap. de Dir. Nom. - Alio modo, quia ea a quibus refrenat temperantia sunt infima in homine, convenientia sibi secundum naturam bestialem, ut infra dicetur: et ideo ex eis maxime natus est homo deturpari. Et per consequens pulchritudo maxime attribuitur temperantiae, quae praecipue turpitudinem hominis tollit.

Et ex eadem etiam ratione honestum maxime attribuitur temperantiae. Dicit enim Isidorus, in libro Etymol.: Honestus dicitur quod nihil had beat 9. turpitudinis: nam honestas dicitur quasi honoris status: qui maxime consideratur in temperantia, quae repellit vitia maxime opprobriosa, ut infra dicetur.

ARTICULUS TERTIUS UTRUM TEMPERANTIA SIT SOLUM CIRCA CONCUPISCENTIAS ET DELECTATIONES

AD TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia non sit solum circa concupiscentias et delectationes. Dicit enim Tullius, in sua Rhetorica, quod temperantia est rationis in libidinem atque in alios - non rectos impetus animi firma et moderata dominatio. Sed impetus animi dicuntur omnes animae passiones. Ergo videtur quod temperantia non sit solum circa concupiscentias et delectationes.

2. PRAETEREA, virtus est circa difficile et bonum. Sed difficilius videtur esse temperare timorem, maxime circa pericula mortis, quam moderari concupiscentias et delectationes, quae propter dolores et pericula mortis contemnuntur, ut Augustinus dicit, in libro Octogintatrium Quaest. " Ergo videtur quod virtus temperantiae non sit praecipue circa concupiscentias et delectationes.

3. PRAETEREA, ad temperantiam pertinet considerationis gratia, ut Ambrosius dicit, in I de Offic. Et Tullius dicit, in I de Offic., quod ad temperantiam pertinet omnis sedatio perturbationum animi, et rerum modus. Oportet autem modum ponere non solum in concupiscentiis et delectationibus, sed etiam in exterioribus actibus et quibuslibet exterioribus. Ergo temperantia non est solum circa concupiscentias et delectationes.

SEp coNTRA EsT quod Isidorus dicit, in libro Etymol., quod temperantia est qua /ibido concupiscentiaque refrenatur.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra dictum est, ad virtutem moralem pertinet conservatio boni rationis contra passiones rationi repugnantes. Motus autem passionum animae est duplex, ut supra dictum est, cum de passionibus ageretur: unus quidem secundum quod appetitus sensitivus prosequitur sensibilia et corporalia bona; alius autem secundum quod refugit sensibilia et corporalia mala. Primus autem motus appetitus sensitivi praecipue repugnat rationi per immoderantiam. Nam bona sensibilia et corporalia, secundum suam speciem considerata, non repugnant rationi, sed magis serviunt ei, sicut instrumenta quibus ratio utitur ad consecutionem proprii finis. Repugnant autem ei praecipue secundum quod appetitus sensitivus in ea tendit non secundum modum rationis. Et ideo ad virtutem moralem proprie pertinet moderari huiusmodi passiones quae important prosecutionem boni. - Motus autem appetitus sensitivi refugientis mala sensibilia, praecipue contrariatur rationi non quidem secundum suam immoderantiam, sed maxime secundum suum effectum: prout scilicet aliquis, refugiendo mala sensibilia et corporalia, quae interdum concomitantur bonum rationis, per consequens discedit ab ipso bono rationis. Et ideo ad virtutem moralem pertinet in huiusmodi firmitatem praestare in bono rationis.

Sicut ergo virtus fortitudinis, de cuius ratione est firmitatem praestare, praecipue consistit circa passionem pertinentem ad fugam corporalium malorum, scilicet circa timorem; ex consequenti autem circa audaciam, quae aggreditur terribilia sub spe alicuius boni: ita etiam temperantia, quae ^ importat moderationem quandam, praecipue consistit circa passiones tendentes in bona sensibilia, scilicet circa concupiscentiam et. delectationem; consequenter autem circa tristitias quae contingunt ex absentia talium delectationum. Nam sicut audacia praesupponit terribilia, ita etiam tristitia talis provenit ex absentia praedictarum - delectationum.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut supra dictum est, cum de passionibus ageretur, passiones quae pertinent ad fugam mali praesupponunt passiones quae pertinent ad prosecutionem boni, et passiones irascibilis praesupponunt passiones concupiscibilis. Et sic, dum temperantia directe modificat passiones concupiscibilis tendentes in bonum, per quandam consequentiam modificat omnes alias passiones, inquantum ad moderantiam priorum sequitur moderantia posteriorum. Qui enim non immoderate concupiscit, consequens est ut moderate speret, et moderate de absentia concupiscibilium tristetur.

AD SECUNDUM DICENDUM quod concupiscentia importat impetum quendam appetitus in delectabile, ' qui indiget refrenatione, quod pertinet ad tem-. perantiam. Sed timor importat retractionem quandam animi ab aliquibus malis: contra quod indiget homo animi firmitate, quam praestat fortitudo. Et ideo temperantia proprie est circa concupiscentias, fortitudo circa timores.

AD TERTIUM DICENDUM quod exteriores actus procedunt ab interioribus animae passionibus. Et ideo moderatio eorum dependet a moderatione interiorum passionum.

ARTICULUS QUARTUS UTRUM TEMPERANTIA SOLUM SIT CIRCA CONCUPISCENTIAS ET DELECTATIONES TACTUS

AD QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia non solum sit circa concupiscentias et delectationes tactus. Dicit enim Augustinus, in libro de Moribus Eccle., quod munus temperantiae est in coercendis sedandisque cupiditatibus, quibus inhiamus in ea quae nos avertunt a legibus Dei et a fructu bonitatis eius. Et post pauca subdit quod officium temperantiae est contemnere omnes corporeas illecebras, laudemque popularem. Sed non solum cupiditates delectationum tactus avertunt nos a legibus Dei, sed etiam concupiscentiae delectationum aliorum sensuum, quae etiam pertinent ad illecebras corporales: et similiter cupiditates divitiarum, vel etiam mundanae gloriae, unde dicitur, 1 ad 7m. ult., quod radix omnium malorum est cupiditas. Ergo temperantia non est solum circa concupiscentias delectationum tactus.

2. PRAETEREA, Philosophus dicit, in IV Ethic., quod ille qui est parvis dignus et his dignificat seipsum, est temperatus, non autem magnanimus. Sed honores parvi vel magni, de quibus ibi loquitur, non sunt delectabiles secundum tactum, sed secundum apprehensionem animalem. Ergo temperantia non est solum circa concupiscentias delectationum tactus.

3. PRAETEREA, ea quae sunt unius generis, videntur eadem ratione pertinere ad materiam alicuius virtutis. Sed omnes delectationes sensuum videntur esse unius generis. Ergo pari ratione pertinent ad materiam temperantiae.

4. PRAETEREA, delectationes spirituales sunt maiores quam corporales: ut supra habitum est, cum de passionibus ageretur. Sed quandoque propter concupiscentias delectationum spiritualium. aliqui discedunt a legibus Dei et a statu virtutis: sicut propter curiositatem scientiae. Unde et primo homini diabolus scientiam promisit, Gen. II, dicens: Eritis sicut dii, scientes bonum et malum. Ergo non solum est temperantia circa delectationes tactus.

5. PRAETEREA, si delectationes tactus essent propria materia temperantiae, oporteret quod circa omnes delectationes tactus temperantia esset. Non autem est circa omnes: puta circa eas quae sunt in ludis. Ergo delectationes tactus non sunt propria materia temperantiae.

SED CONTRA EST quod Philosophus dicit, in III Ethic. quod temperantia proprie est circa concupiscentias et delectationes tactus.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut dictum. est, ita est temperantia circa. concupiscentias et delectationes sicut fortitudo circa timores et audacias. Fortitudo autem est circa timores et audacias respectu maximorum malorum, quibus ipsa natura extinguitur, quae sunt pericula mortis. Unde similiter temperantia oportet quod sit circa concupiscentias maximarum delectationum. Et quia delectatio consequitur operationem connaturalem 7, tanto aliquae delectationes sunt vehementiores quanto consequuntur operationes magis naturales. Maxime autem naturales animalibus sunt operationes quibus conservatur natura individui per cibum et potum, et natura speciei per coniunctionem maris et feminae. Et ideo. circa delectationes ciborum et potuum, et circa delectationes venereorum, est proprie temperantia. Huiusmodi autem delectationes consequuntur sensum tactus. Unde relinquitur quod temperantia sit circa delectationes tactus.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod Augustinus ibi videtur accipere temperantiam non secundum quod est specialis virtus habens determinatam materiam, sed secundum quod ad eam pertinet moderatio rationis in quacumque materia, quod pertinet ad generalem conditionem virtutis. — Quamvis etiam dici possit quod ille qui potest refrenare maximas delectationes, multo etiam magis potest refrenare minores delectationes. Et ideo ad temperantiam principaliter quidem et. proprie pertinet moderari concupiscentias delectationum tactus: secundario autem, alias concupiscentias.

AD SECUNDUM DICENDUM quod Philosophus ibi refert nomen temperantiae ad moderationem exteriorum rerum, dum scilicet aliquis tendit in aliqua sibi commensurata: non autem prout refertur ad moderationem affectionum animae, quae pertinet ad virtutem temperantiae.

AD TERTIUM DICENDUM quod delectationes aliorum sensuum aliter se habent in hominibus, et aliter in aliis animalibus. In aliis enim animalibus ex aliis sensibus non causantur delectationes nisi in ordine ad sensibilia tactus: sicut leo delectatur videns cervum vel audiens vocem eius, propter cibum. Homo autem delectatur secundum alios sensus non solum propter hoc, sed etiam propter convenientiam sensibilium. Et sic circa delectationes aliorum sensuum, inquantum referuntur ad delectationes tactus, est temperantia, non principaliter, sed. ex consequenti. Inquantum autem ? sensibilia aliorum sensuum sunt delectabilia propter sui convenientiam, sicut cum delectatur homo in sono bene harmonizato, ista delectatio non pertinet ad conservationem naturae, Unde non habent huiusmodi passiones illam principalitatem ut circa eas antonomastice temperantia dicatur.

AD QUARTUM DICENDUM quod delectationes spirituales, etsi secundum suam naturam sint maiores delectationibus corporalibus, tamen non ita percipiuntur sensu. Et per consequens non ita vehementer afficiunt appetitum sensitivum, contra cuius impetum bonum rationis conservatur per moralem virtutem.

Vel dicendum quod delectationes spirituales, per se loquendo, sunt secundum rationem. Unde non sunt refrenandae, nisi per accidens: inquantum scilicet una delectatio spiritualis retrahit ab alia potiori et magis debita.

AD QUINTUM DICENDUM quod non omnes delectationes tactus pertinent ad naturae conservationem. Et ideo non oportet quod circa omnes delectationes tactus sit temperantia.

ARTICULUS QUINTUS UTRUM CIRCA PROPRIAS DELECTATIONES GUSTUS SIT TEMPERANTIA

AD QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod circa proprias delectationes gustus sit temperantia. Delectationes enim gustus sunt in cibis et potibus, qui sunt magis necessarii ad vitam hominis quam delectationes venereorum, quae pertinent ad tactum. Sed secundum praedicta, temperantia est circa delectationes eorum quae sunt necessaria ad vitam hominis. Ergo temperantia est magis circa proprias delectationes gustus quam circa proprias delectationes tactus.

2. PRAETEREA, temperantia est circa passiones magis quam circa res ipsas. Sed sicut dicitur in II de Anima, tactus videtur esse sensus alimenti, quantum ad ipsam substantiam alimenti: sapor autem, qui est proprie obiectum gustus, est sicut delectamentum alimentorum. Ergo temperantia magis est circa gustum quam circa tactum.

3. PRAETEREA, sicut dicitur in VII Efhic., circa eadem sunt temperantia et intemperantia, continentia et incontinentia, perseverantia et mollities, ad quam pertinent deliciae. Sed ad delicias videtur pertinere delectatio quae est in saporibus, qui pertinent ad gustum. Ergo temperantia est circa delectationes proprias gustus.

SED CONTRA EsT quod Philosophus dicit quod temperantia et intemperantia videntur gustu pa rum vel nihil uti.:

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut dictum est, temperantia consistit circa praecipuas. delectationes, quae maxime pertinent ad. conservationem humanae vitae, vel in specie vel in individuo. In quibus aliquid consideratur principaliter, aliquid autem secundario. Principaliter quidem ipse usus rei necessariae: puta vel feminae, quae est necessaria ad conservationem speciei; vel cibi vel potus, quae sunt necessaria ad conservationem individui. Et ipse usus horum necessariorum habet quandam essentialem delectationem adiunctam. Secundario autem consideratur circa utrumque usum aliquid quod. facit ad hoc quod usus sit. magis delectabilis ?: sicut. pulchri- tudo et ornatus feminae, et sapor delectabilis in cibo, et etiam odor. Et ideo principaliter temperantia est circa delectationem tactus, quae per se consequitur ipsum usum rerum necessariarum, quarum omnis usus estin tangendo. Circa delectationes autem vel gustus vel olfactus vel visus, est temperantia et intemperantia secundario: inquantum sensibilia horum sensuum conferunt ad delectabilem usum rerum necessariarum, qui ertinet ad tactum. Quia tamen gustus propinquior est tactui quam alii sensus, ideo temperantia magis est circa gustum quam circa alios sensus.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod etiam ipse usus ciborum, et delectatio essentialiter ipsum consequens, ^ad tactum pertinet: unde Philosophus dicit, in II de Anima, quod /actus est sensus alimenti, nutrimur enim calido et frigido, humido et sicco. Sed ad gustum pertinet discretio saporum, qui conferunt ad: delectationem alimenti, inquantum sunt signa convenientis nutrimenti.

AD SECUNDUM DICENDUM quod delectatio saporis est quasi superveniens: sed delectatio tactus per Se consequitur usum. cibi et potus.

AD TERTIUM DICENDUM quod deliciae principaliter quidem consistunt in ipsa substantia alimenti: sed secundario in exquisito sapore et praeparatione ciborum.

ARTICULUS SEXTUS UTRUM REGULA TEMPERANTIAE SIT SUMENDA SECUNDUM NECESSITATEM PRAESENTIS VITAE

AD SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod regula temperantiae non sit sumenda secundum necessitatem praesentis vitae. Superius enim non regulatur ab inferiori. Sed temperantia, cum sit virtus animae, est superior quam necessitas corporalis. Ergo regula temperantiae non debet sumi secundum necessitatem corporalem.

2. PRAETEREA, quicumque excedit regulam, peccat. Si ergo necessitas corporalis esset regula temperantiae, quicumque aliqua delectatione uteretur supra necessitatem naturae, quae valde modicis contenta est, peccaret contra temperantiam. Quod - videtur esse inconveniens.

3. PRAETEREA, nullus attingens regulam peccat. Si ergo necessitas corporalis esset regula temperantiae, quicumque uteretur aliqua delectatione propter necessitatem corporalem, puta propter sanitatem, esset immunis a peccato. Hoc autem videtur esse falsum. Ergo necessitas corporalis non est regula temperantiae.

SED CONTRA EST quod Augustinus dicit, in libro de Moribus Eccle.: Habet vir temperans in rebus huius vitae regulam utroque. Testamento firmatam, ut eorum nihil diligat, nihil per se appetendum pulet; sed ad vitae huius atque officiorum necessitatem, quantum sat est usurpet, utentis modestia, non amantis affectu.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut ex praedictis patet, bonum virtutis moralis praecipue consistit in ordine rationis: nam bonum hominis est secundum rationem esse, ut Dionysius dicit, iv cap. de Div. Nom. Praecipuus autem ordo rationis consistit ex hoc quod aliqua in finem ordinat, et in hoc ordine maxime consistit bonum rationis: nam bonum habet rationem finis, et ipse finis est regula eorum quae sunt ad finem. Omnia autem delectabilia quae in usum hominis veniunt, ordinantur ad aliquam vitae huius necessitatem sicut ad finem. Et ideo temperantia accipit necessitatem huius vitae sicut regulam delectabilium quibus utitur: ut scilicet tantum eis utatur quantum necessitas huius vitae requirit.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut dictum est, necessitas huius vitae habet rationem regulae inquantum est finis. Considerandum est autem quod quandoque aliud est finis operantis, et aliud finis operis: sicut patet quod aedificationis finis est domus, sed aedificatoris finis quandoque est lucrum. Sic igitur temperantiae ipsius finis et regula est beatitudo: sed eius rei qua utitur, finis et regula est necessitas humanae vitae, infra quam est id quod in usum vitae venit.

AD SECUNDUM DICENDUM quod necessitas humanae vitae potest attendi dupliciter: uno modo, secundum quod dicitur necessarium id sine quo res nullo modo polest esse, sicut cibus est necessarius animali; alio modo, secundum quod necessarium dicitur id sime quo res non potest convenienter esse. "Temperantia autem non solum attendit primam necessitatem, sed etiam secundam: unde Philosophus dicit, in III E?hic., quod :emperatus appetit delectabilia propter sanitatem, vel propter bonam habitudinem. Alia vero quae ad hoc non sunt necessaria, possunt dupliciter se habere. Quaedam enim sunt impedimenta sanitatis vel bonae habitudinis. Et his nullo modo temperatus utitur: hoc enim esset peccatum contra temperantiam. Quaedam vero sunt quae non sunt his impedimenta. Et his moderate utitur, pro loco et tempore et congruentia eorum quibus convivit. Et ideo ibidem Philo- sophus dicit quod et temperatus appetit a//a delectabilia, quae scilicet non sunt necessaria ad sanitatem vel ad bonam habitudinem, non impedimenta his existentia.

AD TERTIUM DICENDUM quod, sicut dictum est, temperantia respicit necessitatem quantum ad convenientiam vitae. Quae quidem attenditur non solum secundum convenientiam corporis: sed etiam secundum convenientiam exteriorum rerum, puta divitiarum et officiorum; et multo magis secundum convenientiam honestatis. Et ideo Philosophus ibidem subdit quod in delectabilibus quibus temperatus utitur, non solum considerat ut non sint impeditiva sanitatis et bonae habitudinis corporalis, sed etiam ut non sint praeter bonum, idest contra honestatem; et quod non sint supra substantiam, idest supra facultatem divitiarum. Et Augustinus dicit, in libro de Moribus Eccle., quod temperatus respicit non solum 7zecessitatem huius vitae, sed etiam officiorum.

ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM TEMPERANTIA SIT VIRTUS CARDINALIS

AD SEPTIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia non sit virtus cardinalis. Bonum enim virtutis moralis a ratione dependet. Sed temperantia est circa ea quae magis distant a ratione, scilicet circa delectationes quae sunt nobis et brutis communes, ut dicitur in III Ethic. Ergo temperantia non videtur esse principalis virtus.

2. PRAETEREA, quanto aliquid est magis impetuosum, tanto difficilius videtur esse ad refrenandum. Sed ira, quam refrenat mansuetudo, videtur esse impetuosior quam concupiscentia, quam refrenat temperantia: dicitur enim Prov. xxvi: Zra non habet misericordiam, nec erumpens furor: et impetum concitati spiritus ferre quis poterit? Ergo mansuetudo est principalior virtus quam temperantia.

3. PRAETEREA, spes est principalior motus animae quam desiderium seu concupiscentia, ut supra habitum est. Sed humilitas refrenat praesumptionem immoderatae spei. Ergo humilitas - videtur esse principalior virtus quam temperantia, quae refrenat concupiscentiam.

SED coNTRA EsT quod Gregorius, in II Moral., ponit temperantiam inter virtutes principales.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra dictum est, virtus principalis seu cardinalis dicitur quae principalius laudatur ex aliquo eorum quae communiter requiruntur ad rationem virtutis. Moderatio autem, quae in omni virtute requiritur, praecipue laudabilis est in delectationibus tactus, circa quae est temperantia: tum quia tales delectationes sunt magis nobis naturales, et ideo difficilius est ab eis abstinere et concupiscentias earum refrenare; tum etiam quia earum obiecta magis sunt necessaria praesenti vitae, ut ex dictis patet. Et ideo temperantia ponitur virtus principalis seu cardinalis.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod tanto maior ostenditur agentis virtus, quanto in ea quae sunt magis distantia potest suam operationem extendere. Et ideo ex hoc ipso ostenditur maior virtus rationis quod potest etiam concupiscentias et delectationes maxime distantes moderari. Unde hoc pertinet ad principalitatem temperantiae.

AD SECUNDUM DICENDUM quod impetus irae cau- satur ex quodam accidente, puta ex aliqua laesione contristante: et ideo cito transit, quamvis magnum impetum habeat. Sed impetus concupiscentiae delectabilium tactus procedit ex causa naturali: unde est diuturnior et communior. Et ideo ad principaliorem virtutem pertinet ipsum refrenare.

AD TERTIUM DICENDUM quod ea quorum est spes, sunt altiora his quorum est concupiscentia: et propter hoc spes ponitur passio principalis in irascibili. Sed ea quorum est concupiscentia et delectatio tactus, vehementius movent appetitum, quia sunt magis naturalia. Et ideo temperantia, quae in his modum statuit, est virtus principalis.

ARTICULUS OCTAVUS UTRUM TEMPERANTIA SIT MAXIMA VIRTUTUM

AD OCTAVUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod temperantia sit maxima virtutum. Dicit enim Ambrosius, in I de Offic., quod in temperantia maxime honesti cura, decoris consideratio speciatur et quaeritur. Sed virtus laudabilis est inquantum est honesta et decora. Ergo temperantia est maxima virtutum.

2. PRAETEREA, maioris virtutis est operari id quod est difficilius. Sed difficilius est refrenare concupiscentias et delectationes tactus quam rectificare actiones exteriores: quorum primum pertinet ad temperantiam, secundum ad iustitiam. Ergo temperantia est maior virtus quam iustitia.

3. PRAETEREA, quanto aliquid est communius, tanto magis necessarium videtur esse et melius. Sed fortitudo est circa pericula mortis, quae rarius occurrunt ^ quam delectabilia tactus, quae quotidie occurrunt: et sic usus temperantiae est communior quam fortitudinis. Ergo temperantia est nobilior virtus quam fortitudo.

SEp coNTRA EsT quod Philosophus dicit, in I Rhet., quod maximae virtutes sunt quae alis cap. xx, n. o. maxime sunt utiles: et propter hoc, fortes et iustos maxime honoramus.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut Philosophus dicit, in I Ethic., bonum multitudinis divinius est quam bonum unius. Et ideo quanto aliqua virtus magis pertinet ad bonum multitudinis, tanto melior est. Iustitia autem et fortitudo magis pertinent ad bonum multitudinis quam temperantia: quia iustitia consistit in communicationibus, quae sunt ad alterum; fortitudo autem in periculis bellorum, quae sustinentur pro salute communi; temperantia autem moderatur solum concupiscentias et delectationes eorum quae pertinent ad ipsum hominem. Unde manifestum est quod iustitia et fortitudo sunt excellentiores virtutes quam temperantia: quibus prudentia et virtutes theologicae sunt potiores.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod honestas et decor maxime attribuuntur temperantiae, non pro- pter principalitatem proprii boni, sed propter turpitudinem contrarii mali, a quo retrahit: inquantum scilicet moderatur delectationes quae sunt nobis et brutis communes.:

AD SECUNDUM DICENDUM quod, cum virtus sit circa difficile et bonum, dignitas virtutis magis attenditur circa rationem boni, in quo excedit iustitia, quam secundum rationem difficilis, in quo excedit temperantia.

AD TERTIUM DICENDUM quod illa communitas qua aliquid pertinet ad multitudinem hominum, magis facit ad excellentiam bonitatis quam illa quae consideratur secundum quod aliquid frequenter occurrit: in quarum prima excedit fortitudo, in secunda temperantia. Unde simpliciter fortitudo est potior: licet quoad aliquid possit dici temperantia potior non solum fortitudine, sed etiam iustitia.