Articulus 3

Questio. I. PRimo ostendo quod dulia non sit virtus distincta a latria: glosa super illud psal. Domine deus meus in te speraui. dicit domine omnium per positionem cui debetur dulia: qui es deus omnium per creationem: cui debetur latria: sed non est alia virtus que deum respiciat sub ratione qua deus ab illa que respicit ipsum sub ratione qua dominus. ergo dulia non est virtus distincta a latria.

¶ Item philosophus 8 ethico. c. 6. dicit: quod amari autem proprie esse videtur ei quod honorari: sed non est alia virtus charitatis qua diligitur proximus ab illa qua diligitur deus: ergo dulia qua honoratur proximus non est alia virtus a latria qua honoratur deus.

¶ Item sicut potest trahi ex verbis philosophi libro tertio topiUbi vnum propter alterum vtrobique totum vnum est: sed per duliam non honorat homo proximum: nisi propter deum. ergo honorando proximum non honorat nisi deum. ergo non est alia virtus a latria: qua homo honorat deum.

Contra. Augu. X. de ciui. dei. c. 1. dicit quod ea seruitus que debetur hominibus: secundum quam precepit apostolus seruos dominis suis subditos esse debere alio nomine grece nuncupari solet ibi expresse dans intelligere quod alio nomine nominatur quam latria: et quod alia virtus est: vt patet ibidem per ea que praedicta verba antecedunt: et sequuntur.

Respondeo quod dulia est virtus distincta i latria: cuius ratio est: quia per duiiam exhibetur honor debitus creature rationali: vel intellectuali per latriam vero creatori. Utraque enim virtus honorem exhibet ratione dominii in illo qui honoratur: et seruitutis inponorante. Alia autem est ratio dominii in deo quam in creatura: quia in deo est plenitudo dominii propter plenitudinem nobilitatum que ad dominium requiruntur: dominium autem in homine est quaedam particularis potestas: per longinquamimitationem dominii quod est in deo: ex quo sequitur quod alterius rationis est honor qui a creatura debetur deo: et alterius ille qui a seruo debetur creato domino. Cum ergo respectu diuersorum obiectorum: quantum ad rationes formales: sunt diuerse virtutes: dulia est virtus a latria distincta.

Ad primum in oppositum dicendum: quod illa glosa accipit duliam secundum quod dicit quoddam commune analogum ad latriam: et duliam proprie dictam: et quia dominium: et potestas dicuntur de creatore: et creatura non vniuoce: sed per quandam analogiam. Creare autem nullo modo conuenit creature. Ideo duliam appropriauit illa glosa deo inquantum dominus est. Latriam proprie assignans ei sub ratione qua creator.

¶ Ad secundum dicendum: quod formale obiectum charitatis bonitas diuinaest ratione cuius diligitur quicquid diligitur per charitatem siue sit creator: siue creatura: et ideo eadem est virtus charitas qua diligitur deus: et proximus: sed non est eadem ratio dominii ratione cuius debetur honor deo: et ratione cum ius debetur honor creature.

¶ Ad tertium dicendum: quod quamuis per virtutem dulie non sit honorandus proximus nisi propter deum: sicut propter vltimum finem: tamen in proximo est aliqua creata ratio: propter quam potest sibi exhiberi honor dulie: sicut propter finem proximum ordinabilem in vltimum finem.

Questio. II SEcundo quaeritur vtrum dulia sit indiuersas species distincta. Et videtur quod non. Latria non distinguitur in plures species. ergo a simili: nec dulia.

¶ Item per duliam exhibetur honor qui dominis debetur a seruis: vt haberi potest ex sententia Aug. x. de ciui. dei. c. 1. sed seruitus non diuiditur in plures species. ergo nec dulia.

¶ Item quamuis sint diuerse species praeceptorum respectu quorum est obedientia: non propter hoc tamen diuiditur obedientia in plures species. ergo a simili: quamuis sint similes species excellentiarum in hominibus: ratione quarum eis debetur honor dulie: non propter hoc oportet diuidi duliam in plures species.

Contra honor exhibetur cruci in qu christus fuit crucifixus: non tantum sub ratione qua signum: sed secundum se. ille ergo honor non exhibetur ei per latriam. Restat ergo quod per duliam: sed eadem dulia non videtur esse respectu rei inanimate: et animate: ergo diuerse sunt species dulie.

¶ Item dulia maior que debetur beate virgini: et dulia minor quae debetur aliis: ita videntur se habere quod dulia maior medium tenet inter latriam: et minorem duliam: sed medium speciediffert ab extremis: vt colores medii ab albo: et nigro. et go dulia maior: et minor sunt due species dulie.

Ad istam questionem dicunt aliqui quod dulia accipi potest dupliciter: vno modo communiter secundum quod exhibet reuerentiam cuicumque rationali: vel intellectuali creature ratione cuiuscumque excellentie: et sic habet diuersas species. Alio modo potest accipi stricte secundum quod est virtus: per quam seruus exbi¬ bet domino reuerentiam debitam: et sic non habet diuersas species: sed vna est specierum obseruantie: per quam cultus: et honor debitus exhibetur personis in dignitate constitutis.

¶ Aliis autem videtur quod dulia proprie dicta plures habeat species: quia species sunt plures seruitutis. secundum enim philosophum primo politicorum est seruitus naturalis: et legalis que eiusdem rationem non videntur esse: et alium honorem tenetur reddere domino seruus naturaliter: et alium seruus legaliter. videtur etiam istis quod dulia proprie dicta exhibet debitum honorem cuscunque domino. Unde per duliam proprie dictam: non tantummodo exhibetur debitus honor domino a subdito: cui dominatur despotice: sed etiam ab illo: cui dominatur politice. Certum est autem quod subiectio de spotica: et politica eiusdem rationis non sunt secundum quod habetur ex sententia philosophi. 1. politicorum. Qui vult tenere hanc secundam opionem: que mihi videtur rationabilior: potest dicere ad primum in oppositum: quod quia dominium in deo vnius ratio nis est: cum sibi maxime debeatur: inquantum creator: ieo latria non distinguitur in plures species: sed diuerse sunt rationes dominii in hominibus. Quidam enim dominatur politice: quidam despotice: et istorum quidam naturaliter: quidam legaliter: et ideo dulia diuiditur in plures species.

¶ Ad secundum dicendum: quod minor est falsa: quia alterius specier est subiectio politica quam despotica: et despotica naturalis: quam legalis.

¶ Ad tertium dicendum: quod quamuis sint plures species praeceptorum: tamen quia omnes species praeceptorum obiectum sunt obedientie: sub ratione precepti. Ideo respectu omnium preceptorum potest esse vna virtus obedientie. Cum enim praelatus praecipit subdito quod querat panem: et alii quod seruiat in refectorio: isti per virtutem obedientie obtemperant: non habendo aspectum ad seruitium refectorii: vel ad questum panis: sed ad rationem precepti. Qui vult tenere opinionem ali em potest dicere ad ptermum in oppositum quod ille honor qui exhibetur cruci: in qua christus pependit si sibi exhibeatur: non inquantum est signum crucifixi: non exhibetur nec per latriam: nec per duliam: quia rei inanimate inquantum est res quaedam: non debetur honor adorationis: sed honor cuiusdam venerationis: quem exhibemus per virtutem: qua prompti sumus venerari instrumenta sanctitatis spiritualia adiutoria nostre salutis.

¶ Ad secundum dicendum: quod hyperdulia: que est maior dulia: non est species dulie: nisi communiter dicte: et de illa concessum est: quod diuiditur in plures species.

Questio. III. TErtio queritur vtrum dulia debeatur om nibus creaturis rationalibus: et intellectualibus. Et videtur quod sic: quia in omnibus talibus creaturis est imago dei: sed alicui ratione imaginis debetur honor dulie. ergo debetur omnibus creaturis rationalibus et intellectualibus.

¶ Item omnis creatura rationalis: et intellectualis est in aliquo gradu excellentie constituta: sed honor dulie debetur personis in dignitate constitutis: ergo debetur omnibus creaturis rationalibus: et intellectualibus.

¶ Item omnis creatura rationalis: et intelllectualis respectu alterius est in aliquo superior. Quelibet enim habet vnam conditionem in qua precedit aliam. Unde apostolus ad philip. 2. In humilitate superiores sibi inuicem arbitrantes: sed omni persone superiori debetur honor dulie a persona inferiori. ergo omnis creatura rationalis: et intellectualis: quantum ad aliquid honore dulie debet honorari.

Contra philosophus quarto cethi. c. 9. ostendit quod virtutis praemium est honor: et attribuitur bonis: sed homines peccatores: et demones non sunt virtute prediti: neque boni: ergo eis non debetur aliquis honor.

¶ Item Greg. in pastoralis. c. 2. dicit quod in exemplum cul pa vehementer extenditur: dum propter reuerentiam ordinis peccator honoratur: sed culpam in exemplum non debet extendi: ergo peccator: etiam si prelatus sit: honore dulie non debet honorari.

¶ Item dulia est seruitus quedam: secundum non omnis homo habet seruum. ergo non omni homini debetur seruitus dulie.

Respondeo quod honor dulie non debetur creaturis omnibus rationalibus et intellectualibus: quia si accipiatur stricte planum est per quaestio nem praecedentem quod non debetur nisi dominis a seruis suis. Si autem accipiatur communiter scilicet pro virtute: per quam redditur honor debitus cuicumque propter virtutem: sic etiam planum est quod non debetur nisi habenti virtutem: vel habenti officium inducendi ad virtutem: et confirmandi dispositum in virtute: vel possibilitatem ad virtutem: et quia demones: et anime damnate virtutem non habent: nec habent officium inducendi ad virtutem: et naturalis aptitu do in eis ad virtutem per obstinationem est ligata ne possit ad virtutem reduci: ideo magis sunt pro inimicis habendi quam honorandi. eis ergo honor dulie non debetur.

Ad primum in oppositum dicendum: quod creature ratione imaginis non debetur honor dulie: nisi sit habens virtutem: vel effectum inducemdi ad virtutem: vel possibilitatem ad virtutem. ex hoc patet solutio ad secundum.

¶ Ad tertium dicendum: quod quamuis demones in natura sint hominibus superiores: tamen per comparationem ad virtutem ratione cuius debetur honor: cuicumque debetur: sunt omnibus hominibus non damnatis inferiores eo quod omnis non damnatus possibi lis est ad virtutem.

Ad primum ad partem aliam dicendum: quod homines peccatores viatores: quamuis non sint boni: tamen possibile est: vt sint boni: et secundum quod dicit Aug. 8. de trini. c. 6. Qui amat homines: aut quia iusti sunt: aut vt iusti sint amare debet. A simili dico quod non tantummodo honorandus est qui bonus est: sed etiam qui bonus esse potest.

¶ Ad secundum dicendum: quod illud verbum Greg. intelligendum est de existente in gradum excellentie: dum est in actu peccati manifesti: quia durante actu illo: nec est vere virtuosus: nec potest fieri virtuosus: nec dignus est officio inducendi ad virtutem.

¶ Uel potest dici quod Greg. ibi accipit honorare pro non reprehendere crimen manifestum hominis propter reuerentiam ordinis sui:

¶ Ad tertium dicendum: quod quamuis non omnis homo habeat seruum: et ideo non omni debeatur honor dulie pro prie dicte: tamen omnis homo quamdiu est in via: vel habet virtutem: vel est possibilis ad virtutem: et ideo hono randus est dulia communiter dicta. et propter hoc dicitur. I Pe 2. Omnes honorate: et sic inferiores honorari etiam debent a superioribus. Unde et Thobias fuit honoratus a rege: vt habetur Tho. 1. et Mardocheus ab assuero: vt habetur. 6. Hester.

Quaestio IIII. QUarto queritur vtrum dulia debeat exhberi secundum aliquos corporalis actus. Et videtur quod non secundum enim philosophum 1 ethi. c. 6. honor magis videtur esse in honorantibus quam in honorato ergo non debet exhiberi secundum aliquos actus transeuntes in aliud subiectum ab honorante: sed actus exteriores quamuis sint ab agente: non tamen remanent in agente. ergo homini non debet exhiberi secundum aliquos actus ex teriores.

¶ Item exhiberi alicui honorem secundum aliquos corporales actus est ipsum laudare: sed sicut dicit Ambrosius in quodam sermone de confessoribus. Lauda nauigantis felicitatem: sed cum peruenerit ad portum: lauda ducis virtutem: sed cum perductus est ad triumphum. ergo nulli propter quancumque virtutem debet exhiberi honor dulie secundum corporales actus: quousque perductus ad triumphum.

Contra glo. super illud. i. thi. 5. Qui bene presunt presbyteri duplici honore digni habeantur dicit quod boni dispensatores: et fideles non solum honore sublimilpreueniri debent: sed etiam terreno: sed terrenus honor exhibetur secundum aliquos corporales actus.

¶ Item honorantes personas in dignitate constitutas: secundum aliquos corporales actus: non ex hoc reprehenduntur. Unde vt habetur tertio regum. 1. Nathan prophet a adorauit regem Dauid pronus in terram.

Respondeo quod honor dulie debet exhiberi secundum aliquos corporales actus: sicut enim habetur ex sententia philosophi. 1. 6. et. 8. ethi. Honor exhibetur in testimonium virtutis. Coram autem deo qui solus nouit corda filiorum hominum: vt habetur. 3. paraly. 6. Potest homo honorare hominem in testimonium sue virtutis: per solum motum cordis interiorem: non sic autem coram homiribus: qui non videtur nisi ea que exterius patent: reddendum est autem testimonium virtuoso: non sclum coram deo: sed etiam coram hominibus: vt alliciantur ad virtutem: et ideo debet honor dulie loco: et temporesecundum aliquos corporales actus exhiberi.

Ad primum in oppositum dicendum: quod ille actus exterior non est honor: nisi inquantum creditur procedere ab interiori reuerentia que est in honorante. Uel potest dici quod philosophus tantum loquitur ibi de honore consistentie in corporalibus signis: sicut est inclinatio: assurrectio: et sic de aliis signis in honorante remanentibus.

¶ Ad secundum dicendum: quod illud verbum Ambrosii intelligendum est: quando imminet periculum ne laudanti adulatio noceat: vel laudatum temptet elatio. Adulando enim nullus debet laudare illum: nec quem probabiliter existimat ex sua laude elatione tempta ri: nisi sorte ad hoc ex necessitate: et ex debito aliquando teneretur.

¶ Uel potest dici quod non est idem laus: et honor: quia honor est testimonium bonitatis alicuius abso lute. Laus autem in comparatione ad finem: qua propter dicit philosophus in ethi. c. 16. Quod optimorum non est laus.

Questio I QUinto queritur vtrum omnis corporalis actus latrie possit esse sub alia ratione actus dulie. Et videtur quod sic: quia corporis prostratio: genuflexio: manuum iunctio: non tantum deo exhibentur: sed etiam impune exhibentur hominibus in dignitate constitutis. ergo cum actue predicti sint exteriores actus latrie: sub alia ratione possunt esse actus dulie.

¶ Item offerre sacrificium inter act exteriores maxime videtur proprius latrie: sed iste actus sub alia ratione potest esse actus dulie: quia templa et altaria construuntur in honore sanctorum: et tamen certum est quod ad sacrificia offerenda construuntur. ergo multo fortius: quicunque alius actus latrie exterior sub alia ratione potest esse actus dulie.

¶ Item oblationes offerre decimas dare pro causa necessaria: et honesta loco: et temporeiurare et adiurare: et ore laudare soleniter vouere: omnes sunt actus exteriores latrie: et tamen sub alia ratione possunt esse actus dulie. Hominibus enim offeruntur oblationes: dantur decime: iuratur per homines: vouetur sanctis laudatur bonitas sanctorum. ergo omnes exteriores actus latrie sub alie ratione possunt esse actus exteriores dulie.

Contra exo. 2. Qui immolat dis occidetur preterdomino soli. ergo oblatio sacrificii non potest esse actus dulie: cum creature non debeat exhiberi.

¶ Item Augusti. 10 de ciuita. dei. c. 4. Quis sacrificandum censuit: nisi ei quem deum: aut sciuit: aut putauit: aute sinxit: ergo idem vt prius.

Respondeo quod non omnis comporalis actus latrie potest esse sub alia ratione: actus dulie: quod patet: corporales actus latrie extendendo corporales actus ad omnes actus exteriores siue consistant in verbo: siue in facto: siue in signo: sunt vocaliter: orare: voue re: laudere: surare: adiurare: oblationes offerre: decimas soluere: adorare: sacrificium offerre. Ad hos enim praedictos actus: possunt omnes exteriores actus latrie referri. Pedictorum autem actuum aliqui sub vna ratione possunt exhiberi per duliam: et sub alia ratione per latriam. Quidam quantum ad conditiones generales: non tamen speciales. veim. 3m Laudare possumus bonitatem dei: laudare possumus creature bonitatem: sed laudamus bonitatem dei: sicut boni tatem per se: et omnis alterius bonitatis finem: et principium secundum qumas conditiones laudare non possumus bonitatem creature: quidam quantum ad conditiones indiuiduales: sicut est genuflectio: corporis prostratio: quamuis sub alia ratione exhibeat ista latria deo: quam dulia creature: cum enim homo per latriam genua flectit: recognoscit se non posse stare in virtute: nisi per deum: tum se prosternit: recognoscit se quod caderet in nihil: nisi manu teneretur a deo: cum autem per duliam predicta exhibentur: recognoscit homo aliquam superioritatem in illo: cui ista exhibet: per quam eum potest viuere: non tamen sicut principalis actor. Postratio tamen corporis coram homine ex consuetudine facta est licita: quia forte a principio non fuit sic. Unde Augu. 1o. de ciuita. c. 4. Multa de cultu diuino vsurpata suut que honoribus deferentur humanis: siue nimia vtilitate: siue adulatione pestifera. Aliquis tamen actus est qui nullo modo potest exhiberi per duliam: sub quacumque ratione: cuiusmodi est sacrificii oblatio. Sicut enim in omni repub. obseruatur quod summus rector aliquo signo singulari honoratur: quo si aliquis alium honoraret: incurreret crimenlese maiestatis: sic oblatione sacrificii: tanquam signo singulari: honorandus est solus deus: tanquam creature vniuerse institutor: et summus rector. His concordat Aug. x. de ci. dei c. 4. dicens. Sacrificium certe nullus hominum est qui audeat dicere deberi nisi deo.

Ad primum in oppositum patet responsio ex iam dictis.

¶ Ad secundum dicendum: quod templa et aitaria in honore setorum construimus: non vt in eis sacrificium sanctis offeramus: sed vt in illis deo sacrificium offerentes deo victoriis deo gratias agamus: vt apud deum efficacius intercedant pro nobis. Ne mo enim sani capitis sacrificans dicit offero tibi petre: vel paule: sed verba sua exprimentia sacrificii oblationem dirigit ad deum.

¶ Ad tertium dicendum: quod et si illi actus in argumento nominati: sub aliqua ratione possent per duliam exhiberi: ex hoc tamen non sequeretur quod oblatio sacrificiis exhiberi posset per duliam: quia solius dei inuisibile sacrificium nos ipsi esse debemus. et sicut dicit Aug. 1o. de ciui. dei. c. 19. Sacrificantes modo alteri visibile sacrificium offerendum esse nouerimus quam illi cuius in cordibus nostris inuisibile sacrificium nosipsi esse debemus. Potest etiam dici quod quamuis offerre panem: vel vinum: vel argentum possit fieri: et ad bonorem dei immediate: et ad hominis honorem immediate: tamen sub aliquibus conditionibus particularibaus sit immediate ad honorem dei sub quibum fieri non potest ad honorem hominis. Offerre enim sacerdoti in missa osculando manum eius: vel altare non videtur posse esse actus: nisi latrie. Unde talis reuerentia sit sacerdoti inquantum representat personam christi.