Table of Contents
Peter Jean Olivi Commentary
Liber II
Liber II, Quaestio 4 : Quarto, an mundus factus fuerit ab aeterno.
Liber II, Quaestio 5 : Quinto, an mundus potuerit fieri ab aeterno.
Liber II, Quaestio 8 : Secundo, an esse et essentia sint idem.
Liber II, Quaestio 9 : Tertio, an esse rerum creatarum, saltem spiritualium, sit successivum vel habeat simul totam suam durationem.
Liber II, Quaestio 10 : Quarto, an durationes rerum creatarum sint solum duae numero et specie.
Liber II, Quaestio 11 : Quinto, an conservatio seu continua permanentia rerum differat a creatione ipsarum.
Liber II, Quaestio 12 : Sexto, an individuatio aliquid addat ad specificam essentiam individui.
Liber II, Quaestio 13 : Septimo, an universalia sint secundum suam universalitatem in individuis.
Liber II, Quaestio 18 : Tertio, an materia per se possit principium alicuius esse, id est, an dicat aliquam vim activam.
Liber II, Quaestio 19 : Quarto, an Deus possit facere materiam sine omni forma.
Liber II, Quaestio 20 : Quinto, an materia habeat diversas differentias materiales per quas specificetur.
Liber II, Quaestio 21 : Sexto, an materia per essentiam suam sit una numero in omnibus entibus, saltem in corporalibus.
Liber II, Quaestio 22 : Septima, an substantia suscipiat magis et minus.
Liber II, Quaestio 23 : Primo, an omne agens sit semper praesens suo patienti seu suo primo effectui.
Liber II, Quaestio 24 : Secundo, an species seu prima impressio et similitudo agentis educatur de potentia sui subiecti.
Liber II, Quaestio 25 : Tertio, an praedicta similitudo agentis sit idem quod eius actio.
Liber II, Quaestio 26 : Quarto, an primae impressiones omnium agentium fiant ab eis in instanti. Et in hac subditur additio in qua exponitur regula Aristotelis VI Physicorum data, quod si tanta virtus movet tantum in tanto spatio et tempore, dupla movebit aequale super aequali in dimidio tempore. Ibi etiam dissolvitur et improbatur ratio eius per quam IV Physicorum probat quod si (a) aliquid moveretur in vacuo, moveretur in instanti.
Liber II, Quaestio 27 : Quinto, an motus sit idem quod forma quae per motum educitur.
Liber II, Quaestio 28 : Sexto, an motus possit per se terminari ad omnia illa quae possunt de materia educi.
Liber II, Quaestio 29 : Septima, an motus fiat immediate a motore.
Liber II, Quaestio 30 : Octavo, an agens creatum possit formam iam corruptam eandem numero educere in esse.
Liber II, Quaestio 31 : Nono, an omnia quae educuntur de potentia materiae sint ibi prius secundum suas essentias seu secundum rationes seminales vel secundum potentias activas.
Liber II, Quaestio 32 : Primo, an substantia angeli sit in loco corporali. Ubi in quadam additione ibi subiuncta probatur quod ubi seu esse in loco addit aliquid ad rem locatam realiter diversum ab ipsa.
Liber II, Quaestio 33 : Secundo, an in quolibet angelo sit tota species sua secundum totum ambitum suum, ita quod extra ipsum non possit esse aliud individuum eiusdem speciei.
Liber II, Quaestio 34 : Tertio, an in angelis sint species seu similitudines rerum universales.
Liber II, Quaestio 36 : Quinto, an angelus intelligat et videat omnia per species innatas.
Liber II, Quaestio 38 : Primo, an angeli in primo instanti quo meruerunt fuerint glorificati.
Liber II, Quaestio 39 : Secundo, an gloriam prius habitam possint mereri per actus subsequentes.
Liber II, Quaestio 40 : Primo, an Deus possit facere aliquam potentiam intellectivam vel liberam essentialiter inerrabilem et impeccabilem.
Liber II, Quaestio 41 : Secundo, quaeritur an potentia peccandi sit pars nostrae libertatis.
Liber II, Quaestio 42 : Tertio, an angeli potuerint peccare in primo nunc suae creationis.
Liber II, Quaestio 43 : Quarto, an sit possibile vel credibile quod angeli sic peccaverunt sicut doctrina fidei tradit.
Liber II, Quaestio 44 : Quinto, an daemones possint aliquid addiscere et oblivisci.
Liber II, Quaestio 45 : Sexto, an eorum habitualis malitia usque ad diem iudicii augeatur.
Liber II, Quaestio 46 : Septimo, an citra diem iudicii habeant aliquas (a) complacentias et gaudia in iis quae (b) pro voto volnnt et agunt.
Liber II, Quaestio 47 : Octavo, an decor et integritas angelicae hierarchiae sic fuerit per casum daemonum immutatus quod omnino eguerit restaurari.
Liber II, Quaestio 48 : Nono, an ruinam ipsorum decuerit ex hominibus reparari. Plures quaestiones alias de angelis feci in lectura super liber Angelicae hierarchiae; non enim in hac ordinatione pono quaestiones quas super lecturas specialium librorum feci.
Liber II, Quaestio 49 : An anima immediate informet omnes partes corporis sui
Liber II, Quaestio 51 : Tertio, an sensitiva hominis sit a generante vel a solo creatore. Ubi multipliciter probatur quod pars animae intellectiva non informat corpus immediate, quamvis ei substantialiter uniatur, et quamvis forma intellectiva et libera sit forma hominis. Cui magnam additionem adiunxi.
Liber II, Quaestio 52 : Quarto,an immortalitas spiritus rationalis possit per rationes probari.
Liber II, Quaestio 53 : Quaeritur an aliquid de alimento convertatur in veram speciem carnis et ossis et ceterarum partium corporis.
Liber II, Quaestio 54 : Quaeritur primo unum commune omnibus potentiis: an scilicet potentiae animae vel angeli sint totaliter eaedem cum substantia eorum aut totaliter diversae aut partim eaedem partim diversae.
Liber II, Quaestio 57 : Tertio, an in homine sit liberum arbitrium. Et hic, scilicet in responsione ad undevicesimum, tangitur quaestio quomodo in beatis et in purgatorio immobilitetur voluntas ad bonum et in damnatis ad malum. Et improbantur septem errores circa hoc dictum. Primus est quod intellectus in statibus alterius vitae nihil apprehendit cum discursu rationis. Secundus est quod voluntas in omnibus sequitur modum apprehensionis ita quod, si intellectus habet modum immobilem in apprehendendo, voluntas id (a) ipsum habet in volendo. Tertius quia voluntas angeli suo solo actu acquirit immobilitatem in bono vel in malo, voluntas vero nostra acquirit hoc ex eo quod per mortem datur sibi altitudo consimilis altitudini substantiarum separatarum et simul cum hoc ex defectu divinae influentiae seu gratiae trahentis ipsam ad bonum. Quartus est quod voluntas totaliter convertitur, quandocunque convertitur, quia est simplex. Quintus est quod sensitiva habet statum immobilem in omni statu alterius vitae. Sextus est quod error circa finem non potest emendari nisi per causam superiorem, potentem immediate influere in intellectum et voluntatem. Septimus est quod error circa finem non potest esse nisi perverso habitu voluntatis acquisito vel innato.
Liber II, Quaestio 58 : Quarto, quaeritur an liberum arbitrium seu voluntas libera sit potentia passiva vel activa. Et in hac multae quaestiones aliae continentur: nam in responsione ad tertium decimum argumentum tangitur quaestio an corpora sensibilia possint per se generare species simplices et intellectuales in potentia nostrae mentis; et iterum an hoc possint per irradiationem intellectus agentis; et iterum, an quantitas aliquid reale addat ad formas aliorum praedicamentorum. Item, in responsione ad quartum decimum tangitur quaestio an omnes potentiae apprehensivae sint passivae. Et ad huius evidentiam pertractantur septem. Primo scilicet, quod actus potentiarum non sunt immediate ab obiectis. Secundo, quod non sunt a solis speciebus. Tertio, quod non partim ab eis et partim a potentiis. Quarto, quod ipsi actus sunt species seu similitudines obiectorum. Quinto, quod anima non potest in se generare species quae sint principia effectiva suorum actuum. Sexto, quod potentiae non possunt excitari ab (a) obiectis ad generandum huiusmodi species aut ad producendum suos actus. Septimo, quod potentiae sunt sufficientes ad efficiendum suos actus absque coefficentia facta ab obiectis vel speciebus. Haec tamen clarius et sanius pertractantur in tribus primis quaestionibus de actibus potentiarum animae infra scriptis. Item, in responsione ad duodecimam supprobationem quarti decimi argumenti tangitur quaestio an species imaginariae sint incorporales et inextensae. In responsione vero ad tertiam decimam tangitur quadruplex causa quare potentiae sensitivae (b), quamvis sint activae suorum actuum, indigeant organo.
Liber II, Quaestio 59 : Quinto, quaeritur an infantes et dormientes et furiosi possint exercere opera liberi arbitrii.
Liber II, Quaestio 60 : Primo, an sensus particulares sint plures potentiae vel una.
Liber II, Quaestio 61 : Secundo, an tactus habeat in se plures potentias tactivas.
Liber II, Quaestio 62 : Tertio, an sensus communis sit potentia differens a sensibus particularibus.
Liber II, Quaestio 63 : Quarto, an sensus communis sit eadem potentia cum imaginativa quae imaginatur absentes formas sensibilium.
Liber II, Quaestio 64 : Quinto, an istae sint eadem potentia cum aestimativa.
Liber II, Quaestio 65 : Sexto, an hae tres sint eadem potentia cum memorativa.
Liber II, Quaestio 66 : Septimo, an cogitativa quae omnium quatuor praedictarum obiecta ad invicem componit et confert sit eadem potentia eum praedictis.
Liber II, Quaestio 68 : Primo, an appetitus sensualis sit alia potentia ab appetitu intellectivo.
Liber II, Quaestio 69 : Secundo, an vis concupiscibilis et irascibilis, prout spectant ad appetitum sensitivum, sint eadem potentia.
Liber II, Quaestio 70 : Tertio, an secundum numerum sensitivarum apprehensivarum sint tot potentiae appetitivae (a) sensuales.
Liber II, Quaestio 71 : Duodecimo (b), queritur an vegetativa animalium differet ab anima sensitiva eorum.
Liber II, Quaestio 72 : Primum, an corpora possint agere in spiritum et in eius potentias apprehensivas et appetitivas.
Liber II, Quaestio 73 : Secundo, an aliqua virtus cognitiva vel quaecunque alia secundum suam essentiam exterius non emissa possit ab extrinseco et distanti medio vel obiecto absque eorum influxu mutari vel pati. Per mutationem autem intelligo protensionem virtutis ad extra vel retractionem sui ad intra vel pertransitionem medii vel fractionem sui incessus aut reflexionem vel diverberationem aut resistentiam vel prohibitionem aut fixionem vel terminationem sui in obiecto.
Liber II, Quaestio 74 : Tertio, an principium effectivum actus cognitivi sit species repraesentativa obiecti aut habitus aut potentia vel omnia tria in simul sumpta. Circa finem autem huius tangitur
Liber II, Quaestio 75 : Quarta quaestio, an scilicet quando Deus videtur ab intellectu creato, divina essentia teneat locum speciei repraesentatis Deum. Postquam et subditur
Liber II, Quaestio 76 : Quinta, an scilicet anima sciat se ipsam per speciem sui aut per essentiam suam et an per immediatam reflexionem sui aspectus super se aut primo dirigendo aspectum ad phantastica, id est, ad species imaginarias per actus sensuum exteriorum acceptas.
Liber II, Quaestio 77 : Sexto, quaeritur an habitualis dilectio sui et suae beatitudinis sit accidens.
Liber II, Quaestio 78 : Septimo, an unico simplici actu sciantur plures termini eiusdem propositionis aut plura extrema eiusdem correlationis aut plures partes eiusdem totius.
Liber II, Quaestio 79 : Octavo, an actus scientiae vel amoris possit se ipsum habere pro obiecto, utpote cum scio me scire vel amo me amare seu meum actum amandi.
Liber II, Quaestio 80 : Nono, quaeritur an aspectus beatorum sic feratur super creatorem et creaturas in proprio genere visas quod uno aspectu et uno actu iudicet mutuas correlationes Dei et creaturae.
Liber II, Quaestio 81 : Decimo, an conscientia dicat potentiam unam vel plures aut actum aut habitum et an synderesis sit quaedam pars conscientiae et iterum in quo differat recta conscientia a prudentia, fide et caritate regulata.
Liber II, Quaestio 82 : Undecimo, an lex naturalis dicat aliquid concreatum in intellectu vel voluntate aut aliquid aliud.
Liber II, Quaestio 83 : Duodecimo, an sit verum quod Aristoteles in Ethicis dicit de actu electionis, scilicet quod electio non est de fine sed de iis quae sunt ad finem et quod semper sequitur actum consilii seu deliberationis.
Liber II, Quaestio 84 : Tertiodecimo, an sit falsum dictum quorundam, scilicet quod actus electionis factus propter aliquem finem est idem actus numero cum velle illius finis, quamvis iste cum primo sumptus sit perfectior.
Liber II, Quaestio 85 : Quartodecimo, an sciens actu et in particulari hoc vel illud esse agendum tanquam honesto necessario habeat illud agere et an nesciens actu et in particulari illud esse (a) agendum non possit illud agere, immo necessario habeat illud non agere.
Liber II, Quaestio 86 : Quintodecimo, an habitus scientiae bonorum et honestorum ligetur per passionem pravae conscientiae vel irae, ne scilicet his perdurantibus possit exire in actualem considerationem boni honesti in singulari sumpti et obiecto praefate concupiscentiae contrarii.
Liber II, Quaestio 87 : Primo, an motus animalium voluntati vel appetitui sensitivo subiectus causetur immediate ab intrinseco actu appetitus, quo scilicet sufficientur vult et appetit se movere.
Liber II, Quaestio 88 : Secundo, an in motu corporis processivo seu voluntario moveatur ab appetitu aliqua una pars corporis primo et immediate ac postmodum reliquae per primam ut motae ab ea.
Liber II, Quaestio 89 : Tertio, an quandocunque anima movet unam partem corporis, aliqua alia stet fixa, ut a fixa inchoetur motus partis quae movetur
Liber II, Quaestio 90 : Primo, an species et genera vitiorum sumantur a positivo in quo fundantur vel a sua privatione.
Liber II, Quaestio 91 : Secundo, an genus vitii sumatur suo proximo obiecto.
Liber II, Quaestio 92 : Terto, an idem actus numero possit esse in duabus speciebus vitiorum et an diversae vitiositates eiusdem actus se habeant sicut genus et differentia speciei eiusdem vitii.
Liber II, Quaestio 93 : Quarto, an omnis circumstantia vitiosa variet speciem vitii.
Liber II, Quaestio 94 : Quinto, an species unius vitii possit esse pars integralis alterius vitii seu an unus actus vitiosus possit integrari ex pluribus actibus vitiosis habentibus vitiositatis specie differentes.
Liber II, Quaestio 95 : Sexto, an omne vitium sit extremitas opposita medio alicuius virtutis et hoc sic quod extremitas illa remisse sumpta sit pars ipsius virtutis tanquam medii ab extremis compositi.
Liber II, Quaestio 96 : Septimo, an morale bonum et malum sint genera omnium moralium virtutum et vitiorum.
Liber II, Quaestio 97 : Octavo, an malus finis sit circumstantia vitii vel potius sit principale vitium.
Liber II, Quaestio 98 : Nono, an distinctio septem capitalium vitiorum data a Gregorio sit solius congruentiae vel necessariae sufficientiae.
Liber II, Quaestio 99 : Decimo, an omnia vitia sint spiritualia vel omnia sint (a) carnalia.
Liber II, Quaestio 100 : Undecimo, an spiritualia sint peiora quam carnalia.
Liber II, Quaestio 101 : Duodecimo, an quaedam vitia sint virtutibus magis similia vel minus contraria quam alia.
Liber II, Quaestio 102 : Tertiodecimo, an ab uno extremo vitiorum sit recedendum ad aliud extremum, ut tandem perveniatur ad virtutis medium.
Liber II, Quaestio 103 : Quartodecimo, an inordinatus amor sui sit primum peccatum cuiuscunque qui primo incidit in peccatum.
Liber II, Quaestio 104 : Quintodecimo, an in omni peccato sit privatio modi, speciei et ordinis.
Liber II, Quaestio 105 : Sextodecimo, an omnis imperfectio moralis seu in moralibus sit peccatum.
Liber II, Quaestio 106 : Septimodecimo, an omne imperfectum ex (b) genere sit imperfectum ex circumstantia et e contrario; an omne perfectum ex circumstantia sit perfectum ex genere et e contrario.
Liber II, Quaestio 107 : Duodevicesimo, utrum peccatum, in quantum malum, possit ab aliquo appeti.
Liber II, Quaestio 108 : Undevicesimo, an peccatum sit poena sui ipsius et ultra hoc aliquando alterius peccati et an, in quantum habet rationem poenae (c), sit a Deo plus quam in quantum habet rationem culpae.
Liber II, Quaestio 109 : Vicesimo, an reatus culpae possit esse in aliquo in quo non est nec fuit aliquis actus vel habitus pravus.
Liber II, Quaestio 110 : Primo scilicet, quae sit quidditas peccati originalis.
Liber II, Quaestio 111 : Secundo, quae sit causa eius effectiva.
Liber II, Quaestio 112 : Tertio, qua iustitia vel ratione permisit Deus animas a corporibus infici aut quomodo iuste potuit animas talibus corporibus infundere aut quare permisit corpus infectum propagari aut quare genitorem infectum permisit filios propagare. Hic autem quaedam aliae duae quaestiones circa opus primae conditionis includuntur; inter quas est quare Deus fecit hominem potentem peccare et quare per intermediam Evam.
Liber II, Quaestio 113 : Quarto, qua iustitia vel ratione huiusmodi infectio imputetur proli ad culpam et ad reatum poenae aeternae.
Liber II, Quaestio 114 : Quinto, an culpa originalis et actualis habeant univocam rationem culpae.
Liber II, Quaestio 115 : Sexto, quomodo originalis culpa probetur per novum et vetus testamentum.
Liber II, Quaestio 116 : Primo scilicet, an Deus sit causa immediata totius entitatis quam realiter ponit peccatum vel culpa.
Liber II, Quaestio 117 : Secundo, an negatio seu deformitas culpae includatur substantialiter in actu vel habitu sibi substrato (a).
Liber II, Quaestio 118 : Quaeritur an sit contra Dei praeceptum. Et in hac multae difficultates et quaestiones includuntur. Inter quas est: an veniale sit contra caritatem et contra virtutum rectitudinem et contra animam et an includat aliquem contemptum Dei et aliquam aversionem ab ipso et aliquam perversionem a fine et aliquam fruitionem boni commutabilis. Item, in responsione ad duodevicesimum tangitur an peccata venialia in tantum possint augeri vel multiplicari quod faciant mortale. Item, in responsione ad undecimum tangitur an unus fidelis minus peccet faciendo aliquod veniale quam unus infidelis vel e contrario et an infidelibus non baptizatis omnia venialia sint mortalia vel non. In responsione ad undevicesimum tangitur an mendacium vel rancor, quae sunt venialia vulgo, sint aliquando mortalia viris perfectis. In responsione vero ad vicesimum tangitur an originale sit contra praeceptum. In hac quaestione monstratur quod in statu innocentiae quodcunque peccatum nobis veniale esset ibi mortale.
Librum II, Quaestio 4
Et arguo quod sic.
1. Aut enim in Deo erat maior ratio ad creandum mundum quam ad non creandum aut minor aut aequalis; si maior, ergo potius debuit effluere a Deo eius creatio quam non creatio; si minor, ergo nunquam debuit aut potuit fieri eius creatio, nisi primo illa minoritas in maioritatem mutaretur, quod non est in Deo ponendum, cum sit invariabilis; si aequalis, ergo non plus debuit non sequi quam sequi aut e contrario, sed utrumque simul fieri aut non fieri, quod est impossibile.
2. Item, potentia quae non operatur illud bonum quod operari potest otiatur ab opere nec est coniuncta omni actui suo vel sibi possibili, quantum est coniungibilis, ex quo sequitur quod non sit sufficienter actualis; sed in Deo non potest esse otiositas aut defectus cuiuscunque actualitatis; ergo oportet quod Deus semper fecerit quicquid boni potuit operari
3. Illud enim quod in omnibus et per omnia est ens summe necessarium seu purum necesse esse nihil habet de contingenti (b) aut de possibili non esse; sed Deus est purus necesse esse; ergo in eo nihil est quod possit aut potuerit non esse; ergo illa habitudo suae potentiae et sui velle secundum quam mundum fecit fuit in eo pura necessitas; ergo Deus sub necessarissima habitudine mundum fecit; ex hoc autem sequitur quod non solum ab aeterno, sed etiam necessario mundum fecit. - Iterum hoc sequitur quod si sub aliquo initio determinati temporis mundum fecit, necessario habuit ipsum facere in illo et non in alio tempore; et ita eius potentia fuisset necessario limitata et coarctata ad· illud tempus; quod est impossibile.
4. Idem enim in quantum idem semper habet facere idem et causa omnino uniformiter se habens semper uniformiter causabit; sed Deus ab aeterno semper manet idem et uniformis in nullo penitus variatus; ergo (a) ab aeterno fecit uniformiter quicquid fecit.
5. Item, de uno contradictoriorum non transitur ad alterum nisi mutatione prius aut simul facta in aliquo et tali quae sit ratio huius transitus; sed si Deus non creavit mundum ab aeterno, factus est de (b) non creante creans; ergo priusquam fieret creans aut saltem simul naturaliter facta est aliqua mutatio quae fuit ratio praedicti transitus· sed nulla talis potest dari; ergo et cetera. -- Probatio minori: non enim potuit esse talis mutatio in Deo, cum (c) sit immutabilis; nec in creatura, qui mutatio creaturae non est causa quare Deus sit actu creans eam; sed potius e contrario, quia ipse est creans, ideo fit aliquid de novo in creatura, etiam prius naturaliter est creans quam fiat creatura (d) ab ipso.
6. Constat enim quod creatio mundi ex tempore ponitur esse in gloriam Dei; sed si illa gloria fuisset ab aeterno continuata, esset incomparabiliter maior quam quando est solum ex determinato tempore; ergo et cetera.
7. Quia si bonum et bonitatis divinae fuit mundum creare ex tempore, multo maioris fuisset ipsum creare ab aeterno; quia maius bonum per hoc sibi dedisset, saltem extensive et magis liberaliter.
8. Item, bonum est sui diffusivum (e) et summe liberalis est summe erogare sua dona et praecipue quando ex hoc nihil sibi minuitur; ergo Deus tam intra quam extra, quantum potuit, suum bonum diffudit et erogavit.
9. Item, duobus propositis quorum unum est melius Deum velle quam reliquum, impossibile est quin Deus illud velit, alias non esset summe bonus; sed melius fuit Deum velle creare mundum quam non creare, pro quanto melius est mundum esse quam non esse. Et consimiliter melius fuit Deum velle creare mundum, quanto citius potuit, quam per longa tempora hoc differre; pro quanto scilicet in toto tempore antea possibili melior fuisset mundi existentia quam non existentia; ergo Deus necessario voluit creare mundum, quanto citius potuit; sed respectu cuiuscunque temporalis initii in infinitum antea potuit; ergo et cetera.
10. Item, si potuit et noluit, invidus fuit atque per consequens non summe bonus, si autem voluit et non potuit, impotens fuit; quorum neutrum est in Deo ponendum; ergo omnino est dicendum quod voluit et potuit mundum facere ab aeterno; ex hoc autem sequitur quod mundum (a) fecerit ab aeterno, quia omnia quaecunque voluit fecit.
11. Illud enim quo negato non est apud Deum dare rationem de iis quae facit et de iis quae (b) cessat facere quare sic facit (c) hoc et quare sic cessat facere illud nullatenus est negandum, et e contrario illud quo posito statim optima ratio praedictorum ponitur videtur omnino esse ponendum: alias in Dei sapientia non esset plena et summa ratio eorum quae facit et quae non facit et (d) quare sic facit aut non facit; sed negata mundi aeternitate non potest dari conveniens ratio quare potius mundum voluerit creare in tali tempore quam ante vel post; quia non potest dici quod hoc fuerit pro eo quod hoc tempus fuit melius et magis idoneum ad mundum in eo creari quam fuisset quodcunque aliud tempus; posita autem mundi aeternitate statim apparet ratio facti, quia tanto melius fuit mundum creari ab aeterno quam ex finito tempore, quanto ipsa aeternitas est melior quocunque tempore finito seu initiato.
12. Illud enim agens cui nihil est futurum nihilque expectat et praecipue nihil per cuius adventum aliqua dispositio aut aliqua voluntas sibi detur ad agendum aut quod impedimentum agendi sibi tollatur nullum tempus futurum expectat, ita quod nisi illud adveniret, nollet agere nec posset; sed Deus est huiusmodi agens; ergo nullum tempus expectavit post cuius adventum vellet creare et non antea.
13. Item, sicut se habet agens temporale ad actionem aeternam, sic se habet agens aeternum ad temporalem, et sicut se habet agens temporale ad suam temporalem actionem, sic se habet agens aeternum ad aeternam (a); sed agens temporale non potest nisi in temporalem (b); ergo aeternum non potest nisi in aeternam.
14. Item, omnis causa agit secundum modum et proprietatem suae naturae; ergo causa aeterna agit secundum modum et proprietatem aeternitatis; ergo quicquid facit facit (c) in tota aeternitate et ita ab aeterno; sed non facit aliquid, nisi quando aliquid fit ab eo; ergo in tota aeternitate factum est et fit quicquid ipsa facit et fecit.
15. Quia omne quod fuit prius Deo possibile non est factum nec potest fieri sibi impossibile nisi per accidens, utpote quia iam praeteriit; sed infinita tempora seu infinitum tempus fuit ante quodcunque initium temporis Deo possibile, quod modo non est sibi possibile, quia non posset modo facere aliquod tempus quod praecederet tempus praeteritum; ergo hoc est factum sibi impossibile per accidens, scilicet quia praeteriit; sed si praeteriit (d), factum fuit; ergo et cetera.
16. Item, quocunque initio mundi dato constat quod mundus potuit antea fieri; ergo erat aliquod antea seu anterius in quo potuit fieri; aut ergo illud erat (e) aeternitas Dei, et sic habeo propositum; aut aliquod aliud, et tunc si illud habebat initium, iterum potuit mundus fieri ante illud; ex quo iterum sequitur quod aliquod anterius erat in quo potuit fieri, et sic in infinitum.
17. Item, omnia instantia temporis sunt eiusdem speciei; ergo quicquid est essentiale uni est essentiale alteri; sed omne nunc temporis quod habet tempus ante se includit in sua essentia rationem principii et finis seu rationem continuantis, quia per solam essentiam suam est finis praeteriti et initium futuri et per solam essentiam suam continuat partes temporis; ergo omni instanti temporis est hoc essentiale; ex hoc autem sequitur quod nunquam fuerit dare nunc quin habuerit tempus ante se; ex quo iterum sequitur quod non fuit dare initium temporis, cum nullum tempus possit inchoari nisi in aliquo primo nunc quod non habuit aliud tempus ante se.
18. Quia si mundus fuit de novo creatus, tunc eo ipso habuit rationem posterioris respectu omnium temporum quae potuerunt fieri ante eum; sed relatio posterioritatis non potest esse sine relatione prioritatis; haec autem non potest esse nisi in aliquo priori; ergo necessaria fuit dare aliquod prius in quo esset relatio prioritatis et ad quod terminaretur relatio posterioritatis.
19. Quia si mundus aliquando. non fuit, tunc aut fuit possibilis creari aut impossibilis; si possibilis, ergo erat an tea aliqua potentia passiva susceptibilis creationis seu antea erat aliquod possibile creari, nec potest dici quod hoc esset in Deo, quia in Deo non cadit potentia passiva vel potentia ad creari; si vero impossibilis, ergo nunquam fuisset creatus.
20. Quia illud quo Deus solum est natura prior est duratione aequale seu simultaneum Deo; sed mundo est Deus solum prior natura, non duratione, quia si est duratione prior, tunc in eius duratione cadit prius et posterius; quia illud durationis secundum quod Deus esset prior mundo esset utique prius quam illud secundum quod esset simul cum mundo; quia in eodem secundum idem non potuit esse simultaneus (a) mundo et prior mundo.
21. Quia quod se habet aliter nunc quam prius est mutatum; sed non potest esse mutatum nisi aliqua mutatione; haec autem praesupponit subiectum in quo existat; sed si mundus fuit de (b) novo factus, ipse se habuit tunc aliter quam prius et ita fuit mutatus et sic per consequens fuit subiectum mutationis; ex quo iterum sequitur quod praecessit eam; sed illa mutatio non fuit aliud quam sua factio; ergo praecessit suam primam factionem, quod est impossibile; et dato quod esset possibile, tunc eo ipso fuisset aeternus.
22. Item, quod se habet aliter nunc quam prius erat prius sub alio modo; ergo si mundus fuit de novo creatus, fuit prius sub alio modo.
Sexto ostendit hoc universalitas universalium et necessariarum propositionum (a) ac consequentiarum:
23. Universalia enim ex sua ratione videntur esse ubique et semper. - Item universalitas istius consequentiae si homo currit, homo movetur, et consimilium semper fuit vera nec unquam (b) potuit dari tempus in quo non esset vera; et consimiliter est de veritate huius propositionis duo et tria sunt quinque et consimilium; nec potest dici. quod istae veritates sint Deus; ergo et cetera.
24. Item, omne necessarium quod semper est et fuit impossibile aliter se habere fuit necessario ab aeterno; sed omnes veritates consequentiarum necessariarum sunt huiusmodi; ergo et cetera.
25. Item, quod est et nunquam fuit factum ipsum fuit ab aeterno; sed veritates praedictae sunt huiusmodi, quia constat quod ipsae sunt, non autem sunt factae, ut probabo; ergo et cetera. - Quod autem non sint (c) factae probatio: quod nullam habet causam nunquam fuit factum (d); sed non est dare causam alicuius veritatis indemonstrabilis (e), qualis est veritas propositionum necessariarum quae sunt primae et immediatae; unde nec potest dari propter quid ita se habent nisi solum ipsamet ratio et veritas earum (f); non enim potest dari causa quare duo et tria sunt quinque et non plus neque minus nisi solum quod dicimus quod in essentia eorum hoc necessario includitur; ergo et cetera,
26. Item, si mundus non fuit, verum fuit mundum non esse; sed haec veritas non fuit Deus; ergo fuit aliquid aliud a Deo.
27. Et arguo sic: spatium quod occupat mundus fuit ab aeterno, ut probabo; ergo vel vacuum spatium fuit ab aeterno vel mundus fuit ab aeterno. - Primam probo per tria media. Primum est: quia dato quod caelum mutaretur a loco seu spatio quod occupat, sic quod ultima superficies eius, scilicet occidentalis, esset ubi nunc est orientalis et orientalis esset tantundem ultra: constat quod tunc bene dici poterit mundus esse post illud spatium in quo prius fuit. Posset etiam dici quod si aliquid minus eius poneretur ibi, non occuparet ipsum totum et quod si esset maius, occuparet aliquid ultra ipsum; sed omnia ista supponunt ipsum spatium semper manere; ergo videtur quod mundus non (a) possit a suo spatio exire, quin ipsum spatium remaneat; sed qua ratione remanet post ipsum, eadem ratione manebat ante ipsum, ubi semper fuerit in eo; ergo et cetera. - Secundum est: quia corpore uno amoto de (b) suo loco et altero succedente sibi in eodem loco, vere dicimus quod idem locus est rei posterioris qui fuit et prioris et quod idem spatium occupatur nunc n ab isto quod prius occupabatur ab illo; ergo rebus transeuntibus identitas loci seu spatii localis semper manet; ergo si res aliquando non fuit ipsum occupans, tunc primum fuit vacuum (d). - Tertium est: quia omne quod semper mansit et manet omnino idem et omnino ingenerabile et incorruptibile et inaugmentabile et indiminuibile et semper capax cuiuscunque sibi coaequalis et a nullo replebile nisi sibi aequali ipsum fuit semper et erit; sed spatium quod occupatur a rebus mundi est huiusmodi, quia quantumcunque res varientur, ipsum semper manet idem et omnino aequale; nec Deus posset ipsum mutare a suo situ,. quia determinatio talis situs est sibi essentialis et cadit in definitione ipsius; Deus etiam non posset ipsum replere nisi aequali; ergo et cetera (1).
