Quaestio 1

ARTIC. I An agentia naruralia agant pyopter Hmem. CuaacLuitd est afftrmatiua.

Alex. de Ales. part. 2. q. 4. ar. 3. D. Th. lib. 3. contra Cent. c. 1. 2. land. lib. 2. Phys. q. 13. Tataretus:. lib. Phys. & vide Doct. Philol. cum haec materia sit Physicalis.

AD primum sic proceditur: Videtur, quod agentia naturalia non agant propter fihem. Nam illa agentia, in quorum actionibus inueniuntur multa monstra, & teeeeesfes ae multa peccata, non agunt propter finem, sed agentia naturalia sunt huinsmo¬ di, vt patet in generatione animalium, & plantarum: vt, nascitur equus, vel bos cum pluribus men¬ bris, quam debeat, vel cum paucioribus:ergo, &c.

Praeterea, vbi multa contingunt per accidens: illa non videntur agere propter finem, quia hoc est esse per accidens, esse praeter finem, & praeter intentionem. sed in actionibus agentium naturalium multa sunt per accidens, quia multa suntibi casualia: ergo, &c.

praeterea, quae agunt sine deliberatione: non videntur agere propter finem, quia agere propter finem, est appraehendere finem, & secundum fi¬ nem appraehensum deliberare, quomodo possit illum finem consequi: sed agentia naturalia non de¬ liberant, & sine deliberatione agunt: non videtur ergo, quod agant propter finem.

Praeterea vbi multa contingunt ex necessitate materiae: illa non agunt propter finem, quia quae ex necessitate materiae contingunt: non fiunt propter finem. sed in naturalibus multa contingunt ex necessitate materiae: ergo, &c.

IN CONTRARIVM est, quod habetur in secundo Meta. vbi dicitur, quod nullum agens incipit actionem quamcunque: non intendendo finem. cum ergo agentia naturalia agunt: oportet, quod intendant finem. nam si non intenderent fi¬ nem, non solum non agerent, sed etiam non inciperent agere.

Praeterea, vt habetur secundo physic. Finis est causa omnium aliarum causatum. nam vt dicitur in 2. Meta. Finis est, cuius esse non est propter aliud: sed esse aliorum est propter illud. Si ergo omnia alia, & omnes aliae causae sunt propter fi¬ nem: qui tollit finem, tollit omnem causam.

RESOLVTIO. Agentia naturalia agunt propter finem, cam sint cau¬ sae per se, non per accidens: vt patet, ratione cause in se, actionis, effectus: & per comparationem ad alias causas.

RESPONDEO dicendum, quod causa aliqua quantum ad praesens spectat quadrupli¬ citer potest inuestigari. Primo secundum se. Secum do ratione actionis, qua agit. Tertio ratione ef¬ sectus, quem per huiusmodi actionem producit. Quarto, & vltimo prout comparat ur ad causas alias. His autem quatuor vijs inuestigat Phylo¬ sophus agentia naturalia agere propter finem.

Prima via sumitur ex parte ipsarum causarum secundum se. nam quaedam sunt causae per se: quaedam sunt causae per accidens. illud enim habet causam per se, quod est intentum a causa: illud autem fit per accidens, quod fit praeter intentionem cau¬ sae. omnis ergo causa per se agit propter fineml¬ quia ex quo hoc est esse causam per se, determinate intendere aliquid: & nihil determinate intem dit aliquid, quod non agit propter finem: oportet, quod omnis causa per se agat propter finem. Et ideo dictum est, quod causa per accidens est infinita: quia quod euenit per accidens, euenit praeter intentionem, & indeterminate. Si ergo ex ipsis causis volumus videre vtrum agentia naturalia agant propter finem: videndum est vtrum sint causae per se, vel vtrum sint causae per accidens solum. constat autem, quod sunt causae per se: quia ea, quae fiunt naturaliter, fiunt, vt semper: vel, vt frequenter. si enim agentia naturalia essent solum causae per accidens: ea, quae fiunt naturaliter, fierent raro: quod falsum est, cum fiant: vel, vt semp, vel vt frequenter. Haec est ergo vna ratio, quae tangitur in 2. Physi. contra antiquos naturales Phylosophos: tollentes causam finalem ab agentibus naturalibus. probatur enim ibi: quod agentia naturalia agunt propter finem, quia quae fiunt hoc modo: fiunt, vel vt semper, vel vt frequenter. Secunda via ad inuestigandum hoc idem sumitur ex parte ipsius actionis. nam quod iudicare pos¬ simus actionem aliquam esse talem, qualis debet esse, & quod res sic fiant secundum, quod debent fieri: hoc est ex parte ipsius finis. imaginabimur qui¬ dem: quod sicut sagitta per motum suum tendit in signum tamquam in finem: sic agens per actio¬ nem suam tendit in aliquid, quod intendit tanquam finem; sicut ergo si non esset signum: nullus posset cognoscere, vtrum aliquis bene, vel non bene sagittaret: sic si non esset finis: nullus pos¬ set cognoscere vtrum aliquod agens bene, vel non bene ageret. Dicemus enim, quod finis est regula¬ omnium agibilium. sicut ergo per regulam cognoscitur vtrum aliquid sit rectum, vel non rectum: sic per fi¬ nem scitur vtrum aliquid sit recte, vel non recte sactum. est enim finis illud, propter quod agitur quicquid agitur. Ex hoc ergo lumitur secunda via Phyloso phi in 2. Physi. quod natura agat propter finem: quia res naturaliter factae sic fiunt, & sic aguntur secundum, quod sunt aptae natae agi: quod sagitta¬ sic vadat secundum, quod ire debet: hoc est, quia vadit in signum. quod ergo res naturales sic fiant secundum, quod sunt aptae natae fieri: hoc est, quia tendunt in debitum finem. Dicemus ergo, quod non fit quodlibet ex quolibet: sed quodlibet fit sicut aptum natum est fieri: vt ex semine oliuae fit oliua: & ex semine alio aliud. Virtus ergo, quae est in semine oliuae aliquid determinate intendit: quia si non intenderet aliquid determinate: esset indifferens ad agendum: vel non magis ageret vnum, quam aliud: eo ergo ipso quod non fit quodlibet ex quolibet: sed quodlibet fit ex determi¬ minatis principijs: & secundum, quod est aptum natum fieri, sufficienter ostenditur, quod agentia naturalia intendunt determinatum aliquid, & quod agant propter determinatum finem.

Tertia via ad hoc idem sumitur ex parte effectuum, qui per talia agentia aguntur: vel per actionem talium agentium: vt patet in quibusdam anima¬ libus: quae sic ordinate agunt, & sic ordinate faciunt effectus, vt araneae faciunt telam: & hirundines nidos. Inde est, quod aliqui dubitauerunt, vtrum ex aliqua arte operarentur. sed certum est, quod non operantur, nisi ex naturali instinctu. nunquam enim aranea docet filium suum facere telam, nec hirundo nidum: & quia ex naturali instinctu hoc faciunt: cum taliter agere sit propter finem: consequens est, quod hoc agant propter finem: immo non solum in animalibus, vbi forsitan dubitaretur, vtrum tales actiones sint a natura; sed etiam in ipsis plantis, & in alijs videmus aliqua esse propter finem. nam non solum araneae faciunt telam propter aliquem finem, vt propter habendum victum ex captione muscarum: & hirundines faciunt nidum propter aliquem finem, vt propter salutem filiorum, sed etiam plantae faciunt aliquid propter fiuem, vt faciunt folia propter custodiam fructuum. In alijs etiam rebus naturalibus vide¬ mus aliqua fieri propter finem, quae omnia manifesta sunt ex 2. Physicorum.

Posset etiam huic rationi sumptae ex parte effectuum addi ratio de forma inducta ab agente na¬ turali. nam agens naturale intendit assimilare sibi passum. ergo intendit, sicut possibile est, formam suam, vel perfectionem aliquam, quam habet formaliter, vel virtualiter inducere in materia. omne ergo tale agens agit propter finem, quia agit propter huiusmodi formam, vel perfectionem inducendam.

Quarta ratio ad hoc idem potest sumi comparando causas naturales ad alias causas, vt comparando agens per naturam ad agens per artem. nam ea, quae fiunt per naturam, sic flunt, ac si fierent. per¬ artem: ideo dicitur in secundo Physicorum, quod si domus esset eorum, quae natura fiunt, sic vtique facta esset, sicut nunc est ab arte. Si ergo nauifa¬ ctiua esset in ligno, & fieret nauis per naturam, vel a natura: sic vtique fieret, sicut fit ab arte: consequens ergo estsex quo actio naturae sic assimilatur arti, quod tota natura dirigatur ab aliquoa¬ gente per artem, & per intellectum; & quia agens per artem, & per intellectum agit intendendo finem) quod ipsa agentia per naturam agant propter finem. Hae autem quatuor, vul quinque rationes, quas tangit Philosophus in secundo Physicorum contra negantes, naturam agere propter finem: sic possunt reduci, vt dica¬ mus, quod naturam agere propter finem ex dhon¬ bus inuestigare possumus: vidulicet ex modo agem¬ di naturae, & ex actione, siue ex effectu eius. nam¬ prima ratio sumpta ex eo, quod quae fiunt natu¬ ra, fiunt sicut semper: vel sicut frequenter; & etiam ratio secunda, quod ea, quae fiunt natura, sic fiunt, sicut sunt apta nata fieri: & haec est ratio vltima, quod ea, quae fiunt natura, sic fiunt, ac si fierent ab arte: arguunt naturam agere propter finem ex modo agendi eius. ratio autem illa, quod natura agat propter finem ( quia agit propter formam) & quod natura agit propter finem. quia animalia aliqua ex instinctu naturae, & etiam ipsae plantae faciunt aliqua propter finem: ostendunt hoc idem ex ipsa actione, & ex effectu naturae, vel ex ipsa re acta. Dionysius. autem in 4. de di. no. omnia agere propter finem, quaecunquae sint illa:aliter ostendit: videlicet ex modo agendi, & ex re acta dicens, quod siexistentia pulchrsi, & bonum desiderant: omnia quaecunque faciur propter hoc, quod videtur bonum, faciunt. q. di quia omnia existentia desiderant pulchrunui,& bonum: ideo omnia quaecunque faciunti d est omnia agentia faciunt, siue agunt propter id, quod videtur bonum id est propter finem, qui est de necessitate, vel est quid bonum, vel apparens bonum¬ Agentia ergo omnia agere proptet sinem: prfo¬ bat Dio. ex pulchro, & bono. quia omnia appetunt pulchrum, & bonum: ideo omnia agunt propter id, quod appetunt, & per. consequens omnia agunt propter sinem: Pulchrum etgo potest referri ad modum agendi: siue ad circunstan¬ tias debitas: sicut ergo homo dicitur pulcher: quando habet omnia menbra debita, vt quia habet nasum sicut habere debet, & oculos, & alia: sic dicitur actio pulchra, quando habet omnes circumstantias debitas. vt quia fit sicut est apta nata fieri. pulchritudo ergo potest referri ad modum agendi: bonum autem ad rem actam. & quia omnia desiderant pulchrum, & bonum: ex modo agendi rerum, & ex rebus actis concludi potest secundum Dio. omnia agentia, siue sint na¬ turalia, siue alia, agere propter finem. Communiter enim loquendo, vt Dio. loquitur, Omne pulchrum est bonum, & omne bonum pulchrum. nam, vt dicitur 4. de di. no. Pulchri causa cuncta fiunt. propter quod, vt subditur, idem est bono pulchrum: quoniam pulchrum, & bonum cuncta desiderant. bonum ergo est idem pulchro per¬ quandam adaptionem. in factione enim rerum pulchritudo potest referri ad modum fiendi: bonitas ad rem factam, vel ad rem existentem. quia inquantum est, bona est.

RESP. AD ARG. ad primum etgo dicendum, quod argmm arguit oppositum, non propositum. nam: nisi natura ageret propter finem: nullumesset peccatum: nullum esset monstrum. nisi enim aptior, esset manus ad operandum cum quinque digitis, quam cum pluribus, vel cum paucioribus: non esset peccatum in actione naturae: si faceret manum cum sex digitis, vel si faceret eam cum tribus digitis. quia ergo in actione naturae est peccatum cum deuiat a fine: consequens est naturam agere pronter finem. Possemus & aliter respondere dicentes: quia si propter hoc, quod in actions¬ ibus naturae acciciit peccatum; vellemus negare naturam agere propter finem, diceremus, quod & actio artis esset praeter finem. nam & in hils, fdlae. slunt, ab arte, accidunt mulla peccata, vt sgripsit nonrecte Grammaticus, &c porauit non, recte Medicus. Dicemus ergo, quod ars aglt Propter finem.: tamen quia aliqui artifices deficiunt ab, arte i Ideo estipeccatum in actionibus artis. sic &, in proposito: natura agit propter¬ finemr: tamen, propter corruptionem alicuius RtiirlPll in rebus naturalibus, vel propter defectum proportionis agentis ad patiens; contin¬ gllst peccata, multa in natura.

Ad secundum dicendum, quod non solum in his, quae fiunt a natura, sed etiam in his, quae siunt ab arte, accidunt multa praeter intentionem iartis, & preter intentionem artificis. sed ex hoc non arguitur propositum, sed oppositum. nam non accideret aliquid per accidens, & praeter in¬ tentionem agentis, nisi agens aliquid per se in¬ tenderet. sicut ergo nihil esset violentum, nisi es¬ set aliquid naturale, vt non esset lapidi violentum ferri sursum: nisi esset ei naturale ferri deorsum: ita non esset per accidens, & praeter intentionem agentis, nisi aliquid esset per se ab agente intentum. Si enim agens non intenderet aliquid de¬ terminatum, vel si nihil intenderet, nihil ageret: & si nihil ageret in actione sua, nihil per acci¬ dens accideret.

Ad tertium dicendum, quod etiam multae artes agunt sine deliberatione: addiscit enim homo citharitare, sed postquam bene scit artem: & vbi incaepit tangere vnam cordam: non deliberat quam aliam cordam tangere debeat, sed ex assuefactione, quam habet ad citharixan¬ dum: dato, quod cogitet alia, & nihil cogitet de citharigatione: poterit bene citharixare: sic etiam sutores, & textores: non oportet, quod in texendo, & suendo deliberent: non ergo oportet, uod si natura agit sine deliberatione, quod agat praeter finem. Vel possumus dicere, quod quae¬ cunque agunt propter finem, agunt, vel quia tendunt, & diriguntur in finem per cognitionem, quae est in ipsis: vel per cognitionem, quae est in alio: naturalia autem tendunt in finem, & agunt propter finem: non per cognitionem, quae est in ipsis, sed per cognitionem, quae est in alio, vt quia dirigitur in finem a Deo, vel ab intelligentia agem te per cognitionem, & intellectum. agit autem natura propter finem, secundum, quod a Deo per¬ intellectum in finem dirigitur: sicut tendit sagitta in signum, prout a sagittante dirigitur.

Ad quartum dicendum, quod etiam in arte¬ contingunt aliqua ex necessitate materiae, vt si materia sagittae sit nodosa, contingerent aliqua ex materia: sic etiam, quia materia generabilium est subiecta contrarietati: corruptio in generalibus contingit ex necessitate materiae, sed ex hoc non concluditur, quod natura non agat intendendo finem. sed solum habetur, quod aliqua accidant in istis inferioribus ex necessitate materiae praeter intentionem finis.

ARTIC. II. An gere propter finem comperat ipsi Deo. Conclusio est afffrmatiua.

Alex. de Ale. parte. 2. . 4. D. Thom. 1. p. q. 42. artls. Et 2. sentent. d. 1. parte. 2. q. 1. Durandus d. 1. q. 5.

SECVNDO quaeritur: vtrum agere propter finem competat ipsi Deo. Et videtur, quod non. quia, vt dicit in 3. Meta. In Mathematicis non est finis, neque¬ bonum: videtur ergo velle Philosophus, quod in rebus immobilibus, vel in his, quae non fiunt per motum, non sit finis. Sed Deus producit res sine praecedenti motu: non vi¬ detur ergo, quod Deo competat agere propter finem.

Praeterea: videtur se habere finis ad agens, sicut forma ad materiam: videtur enim agens in finem tendere tanquam in aliquam perfectionem, quam desiderat: sicut materia in formam. Sed Deo non competit, vt per aliquid perficiatur: ergo non competit ei agere propter finem.

Praeterea: ex quo agens agit propter finem: aliquid accrescit agenti per actionem suam, per quam finem consequitur. sed Deus bonorum nostrorum non eget: nihil ergo accrescit Deo propter creationem rerum: Deus autem non creauit res propter aliquem finem, quem vellet inde consequi, & per consequens non competit ei agere propter finem.

Praeterea, vt dicitur in Politicis, Finis appeti. T tur in infinitum: tantum est ergo desiderium fi¬ inis, quod agens propter finem statim agit, ne im. pediatur: si ergo Deus ageret propter finem: statim egisset: fecisset ergo mundum quam citius Potuisset, quod patet esse falsum.

Praeterea actio Dei est ipse Deus, sed Deus est finis omnium rerum, & eius non est alius finis: ergo actio sua crit finis omnium rerum, & eius non erit alius finis: non ergo agit propter a¬ liquem finem.

IN CONTRARIVM est. quia, vt dicit Damasc. libro 1. cap. 8. Creatio est opus Dei voluntate existens. Sed primum mouens voluntatem est finis. finis ergo est primum volitum:, nisi enim voluntas vellet finem: non moueretur in finem. & quia primum est causa omnium aliorum: finis erit causa volendi alia. Arguatur ergo sic: Quaecunque voluntas causat, illa vult: sed quaecunque vult, vult propter finem: ergo quaecunque causat, vel agit, hoc facit propter fi¬ nem. ex quo ergo Deus agit volendo, oportet, quod agat propter finem.

RESOLVTIO. Deus agit propter finem, quia primum Agens, & Agens per inteslectum: & vt Agens ama¬ tum, & desideratum, vt patet cac naturis rerum.

RESPONDEO dicendum, quod quadruplici via inuestigare possumus, quod Deus agit proprer finem. Prima via sumitur ex ipsis naturis rerum. Secunda ex eo, quod Deus est primum agens. Tertia ex eo, quod est agens per intellectum. Quarta ex eo, quod mouet, & agit sicut desideratum, & amatum.

Prima via sic patet: videmus enim res naturales directe in finem tendere, vt patuit ex rationibus supradictis. Si ergo natura agit propter finem: cum Deus dirigat naturam totam: consequens est, quod & Deus agat propterfinenm. Si enim sagitta tendit in signum, quia non tendit in signum nisi impulsa a sigittante: si motus sagittae est in signum: consequens est, quod impulsio sagit¬ tautis ut in signum. si ergo naturae rerum tendunt in finem; actio Dei, qua productae sunt rerum naturae, & qua diriguntur in finem: oportet, quod sit propter finem, & in finem. dicemus. enim quod finis est id, quod agens intendit. Si ergo ex ipsis naturis rerum volumus videre, quomodo Deus agit propter finem: videamus quomodo natura intendit finem. quia non intendit natura finem, nisi inquantum mouetur ab intendente, & cognoscente, vt dicebatur, quod sagitta intendit ire in signum, quia impellitur ab intendente, & co¬ gnoscente signum. si ergo non intendit natura, nisi quia ab intendente dirigitur: intendere finem, & agere propter finem: magis competit ei, a quo natura dirigiturid est intelligentijs, & principaliter Deo, quod ipsi naturae, quae a Deo ditigitur. Ideo dicit Commentator super 12. Metaph. quod res habent mensu¬ ras proprias in actionibus suis, & ista mensura pro¬ uenit ab arte diuina intellectuali, quae est simi¬ lis arti principali: sub qua siunt artes plures. Et subdit, quod secundum hoc est intelligendum, quod natura facit aliquid perfecte, & ordi¬ nate, quamuis natura non intendat nisi rememorata ex virtutibus agentibus nobilioribus, quae dicuntur intelligentiae. quod ergo natura intendat finem, vel quod in finem tendat, habet ab intelli¬ gentijs, & a motoribus orbium. Intelligentiae autem mouentes orbes sunt quasi artes secundariae sub arte principali, quae est ipsius Dei: quod ergo natura mtendat, & tendat in sinem: totumproue¬ nit ab arte diuina. Deo ergo potissime competit ordinare res in finem, & agore propter finem.

Secunda via ad hoc idem sumitur ex eo, quod Deus est agens primum. nam agenti primo tanquam motori primo attribuitur omnis motus: motus ergo rerum in finem ipsi Deo est attribuendus: tanquam motori primo, & agenti primo. Sic enim imaginabimur, quod Deus imprimendo rebus naturas proprias dat rebus, quod per¬ huiusmodi naturas tendant in proprios fines. Inde est, quod Dei sapientia attingit a fine vsque ad finem fortiter, & disponit omnia suauiter. Sapientia enim Dei imprimendo naturas rebus, at tingit a fine ad finem, quia attingit ad omnem fi¬ nem. cum enim res naturales per naturam suam habeant, quod inclinentur in finem: ille potissime¬ attingit ad hunc finem, qui rebus talem naturam dedit. Istud autem attingere dicitur esse forte, & & suaue: forte quidem est, quia forte, & vehe¬ mens est, quod competit rei ex inclinatione naturae: ita est suaue, & sine violentia, quod com¬ petit rei secundum inclinationem naturalem. potissime ergo Deus agit propter finem, quia ad ipsum potissime spectat tanquam ad primum agentem totam naturam in finem dirigere. Posset autem, & haec ratio aliter deduci. nam, vt dicitur in Metaphys. Nihil incipit actionem agere quan¬ cunque non intendendo finem. Si ergo per se est, quod agens intendat finem: quanto magis agens agit, & quanto principalius agit, ranto magis intendit finem. & quia causa primaria plus est influens in suum causatum, & plus agit, quam causa secundaria: consequens est, quod primum in quolibet genere sicut plus agit: sic plus intendat finem, & principalius.

Tertia via ad hoc idem sumitur ex eo, quod Deus est agens per intellectum. suum enim dice¬ re est suumrfacere: dixit enim Deus: Fiat, & factum est. Sic etiam secundum August. Deus dixit non corporaliter, sed intellectualiter, quia verbum genuit, in quo erat, vt fieret. Sed omne agens per¬ intellectum intendit finem, vt dicitur in Meta. Si ergo Deus est agens per intellectum, quia dicendo suum verbum intellectuale: per illud verbum fit quicquid dicit, vt fiat, vt vult Augusti¬ nus in 12. Confes. consequens est, quod Deus agat propter finem. imaginabimur enim, quod omne agens per intellectum agit per voluntatem. Nam intellectus non fit practicus nisi per extensionem, vt se extendit ad voluntatem. ratio enim, quae est in intellectu, siue species, vel idea ibi existens, non est factiua operis, nisi prout per voluntatem est ordinata ad opus: ideo vult Commentator in 6. Metaphysicae, quod in diffinitione artificialium ponatur voluntas, & Philosophus in eodem sexto vult, quod artificiatum, & vo¬ litum sunt idem, & in eodem sexto habetur, principium artis, idest rei artificiatae, est in arti¬ fice, & est voluntas. quicquid ergo fit per artem, & per intellectum, illud est volitum: cum ergo finis sit primum volitum: agens per intellectum, quia agit volens: consequens est, quod primo velit finem, & quod agat propter finem.

Quatta via ad hoc idem sumitur ex eo, quod Deus mouet sicut desideratum, & amatum: ex quo consequens est, quod moueat sicut desiderans, & amans: accipiendo desiderare large, pro¬ ut ipsum amare est quoddam desiderare. In in¬ telhigibilibus enim non est dubium, quin illud, quod mouet sicut intelligibile, sit intelligens: vnde, & Plato supra intelligentias posuit intelligi¬ bilia. cum enim distinxit quadruplicem gradum rerum in infimo gradu posuit corpora: supra corpora animas: supra animas intelligentias: supra intelligentias intelligibilia, idest ideas, quae erant quidditates rerum separatae per se intelligibiles: nam ad hoc, quod aliquid intelligat, sufficit, quod sit in potentia in genere intelligibilium, & postea possit perfici per aliquid: quo informa¬ tum, & perfectum intelligat: vt intellectus no¬ ster est potentia in genere intelligibilium, infor¬ matus autem specie intelligit: sic intellectus an¬ geli, licet non sit potentia pura in genere intelligibilium (sicut intellectus noster) non tamen¬ est actus purus: propter quod potest informari specie, & informatus intelligit. Actio ergo intelligendi magis egreditur ab eo, quod informat intellectum, quam ab intellectu. quia actio magis egreditur a forma, quam a materia: & magis ab eo, quod habet rationem actus, quam ab eo, quod habet rationem potentiae. Si ergo ipsa species intelligibilis, quae est ratio intelligendi, esset separata, & per se existens: de necessitate intelligeret. plus est ergo esse intelligibile, quam esse intelligens. sic prout ad propositum spectat: plus est esse amabile, quam esse amans, & maxime de amabili separato. nam esse tale amabile oportet, quod sit amans: sicut omne intelligibile separatum (dum tamen habeat per se esse) oporter, quod sit intelligens. Deus ergo, quia mouet, vt desideratum, & amatum: mouet etiam, vt desiderans, & vt amans: omne autem tale mouet propter finem, quia finis est quid primo amatum, & primo volitum: necesse est ergo dicere Deum agere propter finem.

Propter argumenta tamen sciendum, quod in 2. physic. describitur duplex finis: forma, & vsus. e psa enim aedificatio domus ordinatur ad duplicem finem: ad formam domus, & ad vsum e¬ ius. nam ad hoc aedificatur domus, vt construatur, & perficiatur. Ipsa ergo forma domus, vt ipsa constructio domus est finis aedificationis. Rursus ad hoc construitur domus, vt habeatur vsus domus, & vt inhabitetur domus. Vsus ergo est principalior finis, quam forma. In artificiasibus ergo fieri ordinatur ad formam: forma autem ad vsum. Secundum ergo hunc duplicem finem, formam scilicet & vsum: ortum habuit illa communis distinctio, quod est finis operis, & finis operantis, & quod finis operis ordinatur ad finem operantis, & quod finis operis est perfectio operis: finis autem operantis perfectio operantis. Nam forma est finis operis, & perfectio operis. Sed ex vsu accipitur vtilitas, vel perfectio operantis, vel e¬ ius, qui negociatur circa domum. operans enim ducit opus ad finem, & ad complementum, quod est finis operis, quod faciendo intendit aliquam perfectlonem, & aliquod complementum in se ipso, quod est finis operantis. Intendit enim ope¬ tans vti ipso operato propter seipsum id est propter aliquid, quod habet: vel, quod intendit habere in seipso: & quia omnia comparantur ad Deum sicut artificialia ad artificem; ideo possumus in actionibus diuinis sicut in actionibus aliorum artificum distinguere finem operis, & finem operam tis. Nam finis operis diuini est persectio operis: finis operantis est perfectio operantis, differenter in Deo, & in alijs artificibus. Nam in aedifica¬ tore perfectio operantis est, quam intendit acquirere ex opere, vel ex vsu operis: ideo dicebamus in talibr, quod forma erat perfectio operis: vsus autem perfectio operantis, vt aedificator ad ali¬ quem vsum aedificat domum, vel od vendendum, vel ad inhabitandum, vel ad aliquem alium vsum, vnde emolumentum accipiat. sed finis Dei operantis est perfectio, & bonitas: non quam intendat acquirere ex opere, sed est ipsa bonitas sua, quam intendit communicare operi. Deus ergo agit propter finem operis. quia opera sua in¬ tendit ducere ad finem, & ad complementum: & agit propter finem operantis. quia agit propter seipsum id est propter bonitatem suam, quam intendit communicare alijs: & quia finis operis, vt tactum est, ordinatur ad finem operantis: omnia Deus agit propter seipsum, & propter boni¬ ttatem suam. Ideo dicitur Prouerb. 10. Quod vni¬ uersa propter semetipsum operatus est dominus. In ipsis enim operibus diuinis vnum ordinatur ad aliud, vt res ordinatur ad suum complementum, & ad suam perfectionem, & in hoc attenditur finis operis, & omnia haec ordinant ad Deum, & ad bonitatem diuinam, & in hoc attenditur finis operantis: & hoc modo Deus operatur omnia: non propter alium finem, sed propter seipsum, & propter bonitatem suam. Hoc est ergo, quod Magister dicit in littera, & sumptum est ab Augusti. in de doctrina christiana. Quod creatura facta est ad creatoris bonitatem, & ad creaturae vtilitatem: ergo propter creatoris bo¬ nitatem tanquam propter finem operantis, & propter creaturae vtilitatem, & perfectionem tam¬ quam propter finem operis vniuersa operatus est Dominus. Rationes ergo prius factae, quod Deus operatur propter finem, aliquae concludebant, quod operatur propter finem operis, vt ratio prima sumpta ex eo, quod dirigit naturam totam: Et ratio secunda est eo, quod est primum mouens, cui attribuitur omnis motus. Aliquae autem concludebant, quod Deus operatur non solum propter finem operis, sed etiam propter finem operantis, vt ratio tertia. quia Deus agit per intellectum: Et ratio quarta. quia Deus agit, vt amans, & volens. Hae autem duae rationes ex vna radice procedunt. Nam agens per intellectum, agit etiam, vt amans, & volens. sic ergo imaginabimur, Deum produxisse res. Nam Deus a¬ mans bonitatem suam: vult illam communica¬ re, & dilatare, & in alias res fluere: propter bonitatem suam ergo res produxit, quam amans, & diligens, voluit ea creaturas participes facere: Hoc est ergo, quod dicit Dionysius 4. de di. no. quod amor in bono id est in Deo secundum excessum praeexistens: non dimisit ipsum sine germine in seipso manere: mouit autem ipsum ad operandum: excessus ergo amoris, quem habet Deus ad bonitatem suam: mouit Deum, vt eam diffunderet, & creaturis communicaret.

RESE. AD ARG. Ad primum dicendum, quod in Mathematicis non est finis, ne¬ que bonum. Quia ibi non arguimus per cau¬ sim finalem: nunquam enim sic arguitur in Mathematicis, quod triangulus habet tres, & non plures. quia melius sit ipsum haberetres quam plures: sed in actionibus diuinis, & in actionibus naturalibus conueniens est talis at¬ gutio. Ad formam ergo arguendi, quod in rebus immobilibus, & in his, quae non fiunt per motum: non est finis, neque bonum: verum est, acquisitum per motum. quia sicut est agens, quod agit per motum, vt agens naturale, & agens, quod potest agere sine motu, vt Deus: sic potest esse bonum acquisitum per motum, & sino motu.

Ad secundum dicendum, quod agens, quod agit propter bonum, quod intendit acquirere: ett agens imperfectum, & indiget perfectione, sed agens, quod agit solum propter bonum, quod intendit communicare: non quod possit aliquod bonum vlterius acquirere, est agens perfectum non indi¬ gens alia perfectione, sed est ipsa perfectio. vnde, & communiter dicitur, quod si accipiatur desiderium proprie, est rei non habitae: amor autem potest esse rei habitae. ideo dicitur, quod alia agentia agunt propter desiderium boni, & propter desiderium finis. Sed Deus agit propter amorem finis, & propter amorem boni, quod habet, & quod vult alijs communicare: accipiendo tamen large desiderium, potest accipi pro ipso amore¬

Ad tertium patet solutio per iam dicta. nam agenti propter finem acquirendum aliquid ac¬ crescit propter adeptionem finis. sed agenti propter finem. est propter bonum communicandum, cuiusmodi est Deus: nihi vlterius accrescit per opera sua, sed operibus suis communicatur bonitas.

Ad quartum etiam patet solutio per iam dicta. nam alijs agentibus acquirentibus bonitatem ex operibus non est indifferens agere, vel non agere: ideo statim agunt, nisi impediantur: sed Deo indifferens est agere, vel non agere. quia nihil ei acquiritur ex productione rerum. Inde est, quod August. super Gen. ad litreram exponens illud verbum: Spiritus domini ferebatur super aquas: ait, quod spiritus domini intelligitur su¬ perferri: ne faciendo opera sua putaretur Deus amare per indigentiae necessitatem potius, quam per abundantiam beneficentiae. Abundantia ergo beneficentiae, qua vult Deus benefacere suis creaturis, non necessitas indigentiae fecit Deum producere creaturas: propter quod solus ipse est vere liberalis. quia agit, & producit creaturas suas: non vt inde bonum recipiat, sed, vt eis bonitatem, quam habet, in fluat.

Ad quintum dicendum, quod licet actio Dei sit ipse Deus, & sit idem, quod bonitas eius: differunt tamen in modo significandi. vel huiusmodi nomina licet eandem rem dicant: non sunt tamen sumpta secundum eandem habitudinem. propter quod aliquid concedimus de vno, quod non concedimus de alio. Dicimus enim, quod bonitas Dei est obiectum actionis suae. Deus ergo volens bonitatem suam tanquam principale obiectum, producit creaturas propter huiusmodi bonitatem, quam vult eis comimunicare. Ad formam ergo arguendi dicendum, quod actio Dei, quae est ipse Deus, non habet alium finem realiter a( seipsa: non est tamen inconueniens, quod nos intelligamus Deum per actionem suam tendere in bonitatem suam, tanquam in principale obiectum, quam vult, & amat in infinitum: quo a¬ more amatur finis.

ARTIC. III. An Deus sit omnium finis. Conclusio est affrrmatiua. ales. 4e. Aicrpare. 2. 4. . 1t. 1. p. rh. 1.tp. q. 12. rt. 4. sen 2. sent. d. 1. q. 2. Item qu. io2. art. 2. & lib. 3. contra Gent. c. 19. & 19. Ric. d. 1. q. 5. princ. art. 1. Gabr. Biel. d. 1. q. 5. Voril. q. 1.

TERTIO quaeritur: vtrum Deus sit finis omnium. Et videtur, quod non. quia nihil naturaliter mouetur ad aliquem finem, quem sit impossibile consequi. quia tunc esset naturale desiderium otiosum. Sed impossibile est creaturas posse consequi diuinam bonitatem: cum sit infinita: impossibile est ergo huiusmodi bonitatem es¬ se finem.

Praeterea. res producuntur ab agete quanto propinquius possunt fini: & quanto aliquid est melius, & diuturnius: tanto magis accedit ad diui¬ nam bonitatem. Deus ergo fecit res quanto meliores, & quanto citius potuit, quod patet esse falsum.

Praeterea: oportet finem rerum accipere secundum naturas earum. quia vnaquaeque res naturalius tendit naturaliter in finem secundum naturam suam. sed non omnium rerum est vna na¬ tura: ergo non omnium erit vnus finis.

Praeterea: bonitas Dei est ipsa beatitudo eius. sed non omnes res possunt esse participes beatitudinis: ergo &c.

IN CONTRARIVM est: quia secundum Comment. in 2. Metap. bonum, & finis idem, quod ergo est bonum omnium rerum: erit finis omnium rerum. sed vt dicitur 8. de Tri¬ ni. omnia sunt bona participatione diuinae boni¬ tatis. Et ibidem dicitur, quod Deus est non alio bono bonum, sed omnis boni bonum. Si ergo ipse est bonum omnium: consequens est, quod sit finis omnium. Et in 1o. Met. vult Commen. quod Deus non solum sit pri ncipium tamquam motor rerum, sed tanquam forma, & finis. Est ergo Deus in tripli¬ ci genere causae respectu rerum. quia est omnium efficiens, oium forma exemplaris, & oium finis.

RESOLVTIO. Deus est omnium finis, ratione vertibilitatis creaturae, gubernationis rerum, motus, & ordinationis.

RESPONDEO dicendum, quod Dama. in primo libro suo c. 3. probat quadruplici via, quod p creaturas possumus inuestigare Deum esse: quae quadruplex via sufficiens est ad inuestigandum non solum Deum esse, sed omnium finem esse.

Prima via eius sumitur ex vertibilitate creaturae. nam cum omnia creata sint vertibilia quia qud a versione incipit: versioni subiectum est, vt ibidem dicitur. & quia omne creabile, & omne vertibile praesupponit aliquid increabile, & aliquid inuertibile: ipsa vertibilitas rerum docet nos, esse aliquid omnino inuertibile: cuiusmodi est Deus. nam illa vertibilia sunt de se tendentia in non esse, quae de se non habent esse: oportet ergo talia ab alio habere esse: quaeretur etiam de illo alio: vtrum ab alio habeat esse: non est autem in per se causis abire in infinitum: Sed deuenire ad aliquid, quod non habet ab alio es¬ se dependens: hoc autem dicemus esse Deum. Ad propositum: sicut omne vertibile praesupponit aliud inuertibile: a quo est causatum, & productum effectiue: sic omne vertibile tendit in aliud inuertibile, in od ordinatur finaliter. nam sicut ens in potentia est ab ente in actu effectiue: sic ens imperfectum ordinat ad ens perfectum finaliter. & quia entia vertibilia, cuiusmodi sunt entia creata, sunt in potentia, & sunt imperfecta: ens aunt inuerti bile est ens in actu, & perfectum: vertibilia iquantum sunt entia in potentia habentia potentialitatem admixtam: ostendunt aliquid inuertibile esse actu¬ absolutum ab omni potentia: a quo sunt effecti¬ ues ista eadem entia vertibilia: prout sunt defectiua: demonstrant aliud esse inuertibile omnino perfectum sine omni defectu, ad quod ordinantur finaliter. omnis ergo creatura ratione suae ver tibilitatis, vnde habet potentialitatem, & imper. fectionem, clamat Deum esse illum, a quo pro¬ cessit effectiue, & in quem ordinatur finaliter.

Secunda via Dam. ad probandum Deum esse, sumitur ex conseruatione, & gubernatione rerum. vnde ait, quod ipsa creationis permanentia, & conseruatio, & gubernatio, docet nos, quoniam est Deus: qui hanc vniuersitatem consistere facit, & continet, & conseruat. cum enim tanta sit diuersitas in rebus; oportet esse aliquod vnum, quod huiusmodi diuersitatem conseruet, & continuet. Dicetur ergo Deum esse causam effectiuam rerum ex ipso ordine rerum, vt quia res vniuersi cum sint sic diuersae: non ordinarentur ad constitutio¬ nem vnius principatus, nisi esset vnus princeps ordinans ipsas. Si ergo ex bono ordinis arguitur vnus princeps, qui sit causa efficiens rerum: consequens est, quod ex ipso bono ordinis arguatur ille idem princeps, qui sit finis omnium rerum. nam, vt probatur in 12. Metaphys. bonum ordinis partium exercitus ordinatur ad bonum ducis tanquam ad finem: sic bonum ordinis partium vniuersi ordinarur ad bonum diuinum, seu ad Deum, qui est Princeps huius totius principatus, tanquam ad finem.

Tertia via Dam. probans esse Deum, sumitur ex ipso motu. nam cum non sit abire in infinitum in motu: si omne, quod mouetur ab alio mouetur; oportet deuenire ad aliquid, quod moueat omnino immobiliter, non ab alio motum. hoc autem dicemus esse Deum. Haec ergo via non solum probat Deum esse, sed ostendit ipsum esse finem omnium. nam mouere immobiliter est mouere sicut desideratum: sicut pomum mouet amantem. pomum enim, vt amantem moueat, non oportet, quod in aliquo moueatur. mouere ergo omnino immobiliter, est mouere sicut desideratum, & amatum, & est mouere in ratione finis. omnia ergo entia creata tendunt in Deum tanquam in finem, quia amant omnia, & desiderant participare aliquid de huiusmodi bonitate. Inde est ergo, quod Dam. ait: quid est, quod hoc mouet, & agit quiescibiliter sine motus qu. d. quod modo quiescit ili, & sine motu haec omnia creata mouet, & agit ipse Deus. cam ergo Deus moueat immobiliter: mouet in ratione finis.

Quarta via Dam. ad hoc idem est, quod ordi¬ nare res non pont attribui casui, vel fortunae, quia quod est tale est praeter ordinem, & praeter intentionem. oportet ergo, quod aliquid sit, quod omnibus rebus prouideat: huiusmodi autem non est ni¬ si Deus. Si ergo ordo totius vniuersi non est attribuendus casui: non est dicendum, quod huiusmodi ordo sit praeter finem. tendit ergo totus huiusmodi ordo in aliquem finem. oportet ergo, quod illud, in quod tendit totus huiusmodi ordo, sit supra huius¬ modi ordinem: nam sicut verbum Dei, per quod facta sunt omnia, non est factum, vt probat Aug¬ super loannem: Sic illud, in quod ordinantur omnia: oportet non contineri, nec subiacere sub huiusmodi ordine. Huiusmodi autem non est nisi Deus: erit ergo Deus illud, in quod ordinantur omnia, & per consequens erit finis omnium.

Propter argumenta tamen sciendum, quod vt comi¬ ter ponitur: sicut duplex est agens: quoddam proportionatum, & vniuocum, quod inducit formam suam in materia: sicut ignis generat ignem, & equus equum. Quoddam vero est excellens agens non proportionatum passo, & tale agens non inducit formam suam in materia, vt Sol non generat Solem: aliquid tan transit in passum virtute Solis, quod est participatio aliqua virtutis eius. omne enim agens aliquo modo assimilat sibi passum. Sed huiusmodi assimilatio non semper est secundum identitatem formae, vt non solum generatur equus ab equo, cum quo conuenit in forma, & in specie: sed etiam generatur mulus ab asino: cum quo non conuenit in forma, & in specie, vt declarari habet in 7. Me¬ taph. quanto enim agens magis excellit passum: tanto minus conuenit in forma cum ipso, & tanto magis exilis, & debilior est assimilatio vnius ad alterum. Et sicut est differentia in agentibus: sic est, & in finibus. nam aliquando finis est proportionatus ei, quod in finem tendit, & talis finis potest acquiri secundum suum esse, & vt perfectio alterius: sicut si sanitas sit proportionata cor¬ pori: corpus tendens in sanitatem tanquam in finem, poterit acquirere sanitatem secundum id, quod est, tanquam suam perfectionem. Sed, quia finis est nimis excellens, & improportionatus: non oportet, quod acquiratur huiusmodifinis secundu se, sed sufficit, quod acquiratur aliqua similitudo eius: sic est diuina bonitas, quae est ita excellens, quod non pont acquiri ipsa scundmum se ab aliqua re creata, vt sit eius formalis perfectio, sed acquiritur aliqua similitudo illius bonitatis. Dicemus ergo, quod summe habere diuinam bonitatem est ipsam habere secundum se quantum ad esse: sed habere ipsam secundum similitudinem, & participatiue: est ipsam habere non secundum se quantum ad esse, sed solum secundum aliquam participationem. Primo modo Deus habet bonitatem diuinam secundum esse, quia est ipsa huius¬ modi bonitas. Secundo mon habent, vel hrene pant bonitatem diuinam creaturae ronnales. non em tales creaturae possunt hre huiusmodi bonitatemscundum esse, vt quod possint esse ipsa diuina bonitas, sed possunt habere eam in ratione obiecti. quia cum beatae erunt, videbunt ipsam per seipsam sine omni medio. Creaturae autem aliae, nec sunt ipsa diuina bonitas, nec habent operationem tendentem in ipsam diuinam bonitatem, sed solum accedunt ad eam secundum aliquam assimilationem.

RESP. AD ARG. Ad primum dicendum, quod, vt patet ex solutione principali, omnes res tendunt in Deum tanquam in finem: non quod acquirant ipsam diuinam bonitatem, tanquam perfectionem, & formam inhaerentem, sed quia acquirunt aliquam similitudinem eius.

Ad secundum dicendum, quod bonitas Dei est causa rerum: secundum quod Deus vult bonitatem suam communicare rebus: propter quod oportet, quod res sic tendant in Dei bonitatem tanquam in finem: secundum quod Deus vult eis suam communicare bonitatem: ideo talia pro¬ duxit, qualia voluit, & quando voluit.

Ad tertium dicendum, quod licet res habeant naturas proprias: omnes tamen huiusmodi naturae sunt quaedam expressiones, & quaedam vestigia naturae diuinae. propter huiusmodi ergo naturas alias, & alias: poterunt res habere alium, & alium finem immediatum, & proximum, & na¬ turis earum proportionatum: finem tamen vlti¬ mum habebunt vnum sicut omnia exprimunt, & imitantur naturam vnam.

Ad quartum dicendum, quod diuina bonitas est finis omnium: non sub ratione, qua est beatitudo, sed sub ratione, qua omnia aliquo modo participant huiusmodi bonitatem. nam beatitudo, vt declarari habet in 1. Ethic. Est operatio animae secundum virtutem perfectam. creaturae ergo illae, quae possunt habere operationem tendentem immediate in Dei bonitatem, possunt esse beatae, & possunt tendere in Dei boniratem, tanquae in eorum finalem beatitudinem. sed creaturae ir¬ ronnales, vel insensibiles, non valentes esse partici¬ pes diuinae visionis; tendunt i bonitatem Dei, tanqum in finem, participando aliquod de huiusmodi bonitate¬

ARTIC. IIII An omnia sint facta propter hominem. Conclusio est affirmat¬ tiua. Non simpliciter

Alex. de Ales p. 2. q. 19. art. 3. Ric. d. 1. q. 5. princ. art. 3. D. Th. 2. sentent. d. 1. P. 2. q. 5.

QVARTO quaeritur: vtrum omnia sint facta propter hominem. Et videtur, quod non. nam nobilius non est propter vilius: non est enim forma propter materiam: fseaesa nec actus propter potentiam, sed econuerso. Sed multa in vniuerso sunt nobiliora homine, vt angeli: ergo &c. Praeterea, si omnia essent facta propter hominem: tunc homo esset finis omnium, & humana natura in productione vniuersi esset principaliter intenta a Deo, quod falsum est. nam Deus non potest principaliter intendere nisi seipsum, & bonitatem suam.

Praeterea: sicut est in efficientibus, sic est & in finibus: sicut ergo illud, a quo sunt omnia, est efficiens primum: sic illud, propter quod sunt omnia, est finis vltimus: si ergo omnia essent facta propter hominem, esset homo finis vltimus om¬ uium, quod falsum est. quia huiusmodi finis est sola diuina bonitas.

Praeterea: illud, quod non iuuat, sed impedit hominem: non videtur ordinari in vtilitatem, & in bonum hominis. sed, vt dicitur Sapientiae, Creaturae Dei in odium factae sunt, & in tentationem animae hominum: non ergo factae sunt in vtilitatem hominis.

Praeterea: nullus sapiens artifex videtur pace¬ re maxima opera propter aliquid paruum, & modicum. Sed homo respectu totius vniuersi est quid valde modicum: ergo, &c.

IN CO NTRARIVM est August. 83. q. quaestione: vtrum omnia sint creata in vtilitatem hominis: vbi ait, quod omnia facta sunt in vsum hominis, & per consequens omnia ordinam tur ad ipsum, & sunt propter vtilitatem eius.

Praeterea, in secundo Phys. dicitur: Nos su¬ mus quodammodo finis omnium.

RESOLVTIO.

Homo est finis omnium artificialium, & naturalium in se, & vt natura ordinatur ad gratiam. & sic secundum Dei clementiam, quatenus est quid medium inter Deum, & Aundum; est finis omnium non simpliciter, sed secundum quid. Quod septem modis hic declaratur.

RESPONDEO dicendum, quod hanc quaestionem quomodo sumus finis omnium: p¬ tractat August. 83. q. quaestione pretacta, & Philosophus in secundo physicorum. & Magister in lectione praesenti vult, quod homo factus sit propter Deum: mundus factus sit propter hominem, vt ei feruiat: positus est ergo homo in medio in¬ ter Deum, & mundum, vt seruiat Deo, & seruiatur sibi a mundo. Primo ergo pertractabimus modum Philosophi, & postea supplebimus defectum eius per August. & per Hagistrum: oste¬ dendo amplius dicendum ense, quam philosophus dixerit: non quod ipse philosophus in hoc falsum dixerit, sed plus & complerius dici potuit. Volens enim Philosophus probare hominem esse quodammodo finem oium in secundo Physi: Primo probat ipsum esse finem omnium artificialium. Secundo ostendit ipsum esse finem omnium na¬ turalium. Primum sic patet nam quasi omues artes operatiuae reducuntur ad triplex genus artium: videlicet ad praeparatiuam: factiua, & vsua¬ lem. vt in operatione nauis: Vna ars est, quae materiam praeparat: Alia est, quad facit nauem componendo li¬ gna, & inducendo formam. Terria est, quae vtitur naui. vna istarum est omnino subseruiens, vt ecrparati¬ ua, siue illa quae intendit circa materiam: que autem sunt architectonicae, siue principatiuae, vt fa¬ ctiua, & vsualis. Nam factiua principatur dola¬ tiuae: vsualis autem principatur factiuae. erit ergo ars dolatiua, & praeparatiua, materiae omnino subseruiens: vsualis autem omnino principans. Sed ars factiua, & inductiua formae est principans respectu praeparatiuae: subseruiens respectu vsua lis. nauta enim qui debet vti naui, praecipit sactori nauis, qualiter nauim faciat: factor autem nauis pr¬ cipit dolatiuo, qualiter materiam praeparet. Et quod dictum est de factione nauis: veritatem hent de oibus ortibus opatiuis: vt de factione domus: de factio¬ ne vasorum, vel pannorum, vel omnium aliorum. nam in factione domus aliqui sunt, qui lapides dolant, & materiam praeparant, aliqui lapi¬ des componunt, domum constituunt: & formam inducunt: aliquis vero vtitur domo facta, vt Oeconomicus, siue dispensator domus. non enim modicum est esse bonum Oeconomicum: non modicum est scire bene vti domo: vti vasis: vti alijs artificia libus ad vtilitatem hominum factis. Dicemus ergo, quod quotienscunque ars est sub arte: finis est sub fine: vt si Fraenifactiua est sub Equestri, & equestris sub militari: ad finem militaris ordinabitur finis equestris, & fraenifactiuae. Et quia in¬ ter artes operatiuas, vsualis est altior: ad hanc ordinabuntur omnia alia. Si ergo omnia artificialia ordinantur ad vsualem: & vsualis est propter vsum hominis; omnia artificialia erunt propter vsum hominis. Sumus ergo nos quodammodo finis omnium artificialium.

Attendendum est aunt, quod res naturales sunt materia artis. nam vbi natura desinit, ibi ars incipit. Si ergo nos sum finis oium artisicialium: sume, & finis rerum naturalium, prut circa illas res naturales versatur ars. Hoc ergo modo & astra nobis seruiunt: & sunt in obsequium nostrum: adeo vt Ptolomaeus in centilogio suo diceret: Sapiens dominabitur astris. nam non solum sapientes Astronomi: sedent prudentes rustici daiant Caelo, & vtunt Coelo in obsequium suum, quando illo tempore arant terras, & colunt vineas, in quo conditio coelestis, & modus existendi Coeli potest eis magis esse proficuus.

Viso ergo, quno Philosophus inuestigauit hominem esse finem omnium artificialium: & etiam naturalium, prout naturalia per artem, & indu¬ striam humanam ordinantur in vtilitatem, & profectum hominis: volumus declarare quomodo idem Philosophus in eodem 2. Phy. inquirit quo¬ modo homo est finis rerum naturalium secundum se, absque eo, quod per industriam artis vtatur eis in vtilitatem, & profectum suum. Nam illud est finis rerum naturalium, ad quod stat vltima consideratio Philosophi naturalis, nam si Philo¬ phia naturalis versatur circa naturalia: ad illud ordinabuntur omnia naturalia, ad quod stabit tota resolutio Philosophiae naturalis, vel ad quod vltimo se protendit consideratio Philoso phiae na¬ turalis. hoc antem est anima humana. Ideo Philosophus ait: Vsque quantum id est quousque Physi cum id est Philosophum naturalem oportet cognoscere speciem, & quod quid est idest formam. Et soluit, quod quenamodum oportet, Medicum cognosce¬ re neruum: & Fabrum aes: vsquequo, cuius causa vnumquodque est. q. d. quod sicut Medicum oportet, cognoscere neruum, & Fabrum aes, vsquequo veniat ad illud, cuius causa consideratur vnum¬ quodque in illa materia idest vsque quo deueniat ad cognitionem vltimae formae in tali materia; sic oportet naturalem considerare de forma materiali, siue de forma naturali: vsque quo deueniat ad vltimam formam, quae data est materiae. huius¬ modi autem est forma humana, quae aliquo mo¬ do est saparata a materia, & aliquo modo coniu¬ cta: separata quidem: quia non est de materia educta: coniuncta vero, quia dat materiae esse: ideo ait Fhilosophus ibidem, quod haecid est formae. ad quas stat vltima consideratio naruralis, sunt species se¬ paratae in materia. Forma ergo humana est forma separata in materia. ad talem ergo formam sepa¬ ratam in materia: stat vltima consideratio naturalis. nam si esset aliqua forus plus separata, quam aia humana, sicut sunt intelligentiae: quae nec sunt eductae de potentia materiae, nec dant esse materiae: talia excederent considerationem Phylosophiae naturalis. Nam quae non amplius mota mouent: non amplius sunt Phylosophicae considerationis. Dicemus ergo, quod de tali forma separata, quae est forma in mater ia, cuiusmodi est anima humana, potest considerare Phylosophus naturalis, quod sic probat Phylosophus: Nam omnis forma rei generatae ex materia est de consideratione Phylo¬ sophi naturalis, sed anima humana est forma hominis, qui est res generata ex materia squia homo generat hominem ex materia, & sole) ergo forma sic separata, cuiusmodi est anima humana, erit de¬ consideratione Philosophi naturalis. Sed si esset forma magis separata, quam anima humana, sicut est intelligentia: excederet considerationem Phylosophi naturalis. Vltima ergo consideratio Phylosophi naturalis stat ad animam humanam. sed ad illud, ad quod stat ultima consideratio na¬ turalis, est anima, ad quam tamquam ad magis no¬ bile ordinantur omnia alia naturalia: tanquam minus nobilia. Propter ergo animam rationalem, quam habemus, quae nobilitate excedit totam naturam, & omnes formas materiales, sumus nos quodammodo finis, & artificialium, & naturalium. Vnde & Commen. exponens illud verbum Phylosophi in 2. Meta. videtur, quod tota natura fere admisceatur cum materia: dicit, quod ait: fere, propter intellectum humanum, qui est separa¬ tus a materia. Intellectus ergo humanus tanquam forma immaterialis: nobilitate excedit omnes formas, per se, & directe subiectas considerationi¬ naturalis Phylosophi. quia omnes tales formae sic subiectae praeter animam intellectiuam sunt immersae materiae, & praeter materiam esse non pos¬ sunt. Bene ergo dictum est, quod propter animam intellectiuam, homo est quodammodo finis omnium rerum naturalium. quia ad huiusmodi animam stat vltima consideratio Philosophi naturalis: & propter huiusmodi animam homo est longe nobilior omnibus alijs naturalibus rebus.

Declarata opinione Philosophi, volumus ad ipsam addere aliquod secundum sententiam Sanctorum, vel Theologorum doctorum. Dicemus enim, quod natura ordinatur ad gratiam tanquam ad suam perfectionem. aliqualiter enim diminute teti¬ git Philosophus, qualiter homo est quodammodo finis omnium, quando ostendit, quod secundum conditionem naturae nostrae, quae est rationalis, cuius est per artem agere; omnia sunt in obsequium nostrum, prout per rationem, & per artem circa omnia negociamur, si sapientes sumus conuertendo ea prout possibile est in profectum, & vtilitatem nostram. & quia hoc magis possumus per gratiam, quam possimus per naturalem industriam, vel per artem: ideo megis sic sumus finis omnium, si per gratiam totum ordinemus in profectum nostrum: immo hoc etiam modo homo est finis sui ipsius, si seipso vtitur ad profectum suum ordi¬ nando seipsum ad Deum. Vtitur etiam hoc modo rationabilibus creaturis ad societatem, quam debet referre in Deum: irrationabilibus ad eminentiam, quam etiam in Deum referre debet. non est enim hic modicus profectus, si ex hoc in Deum intendimus, & laudamus ipsum: quia nos eminentiores fecit omnibus irrationabilibus, & insensibilibus creaturis. Hoc ergo est, quod August. ait in quaestione praeassignata: vbi ostendit quo omnia sunt in vtilitatem hominis: & quomodo homo omnibus vtitur, vel vti debet ad suum profectum. Dicit enim, quod humana mens primo seipsa vtiturid est vti debet ad intelligendum Deum, vt eo¬ fruatur, a quo etiam facta est. Vtitur etiam caeteris tationalibus ad societatem: irrationalibus ad eminentiam suam, quam ad id refert id est referre debet, vt fruatur Deo, quod facere potissime com¬ perit nobis per gratiam. Valde ergo vilis, & infima est vtilitas, secundum quam Philosophus dicit, nos esse finem omnium: & omnia esse propter vtilitatem nostram: & valde alta est illa vtilitas: scdm quam sancti nos ponunt finem omnium: & omnia esse propter vtilitatem nostram.

Possumus etiam dicere, quod etiam Magister in littera hanc vtilitatem melius assignat, quam Philosophus. nam magis sic sumus omnium finis: & magis omnia ordinantur in nostram vtilitatem, & profectum (secundum quod per diuinam clementiam positi sumus medii inter mundum, & Deum: vt mundus nobis seruiat: & nos seruia¬ mus Deo) quam prout per nostram industriam sumus quodammodo finis omnium: conuertendo omnia in vtilitatem nostram. Propter argumenta tamen sciendum: quod nos non sumus finis omnium simpliciter: sed quodam modo, quod septem modis exponi potest.

Primo, vt hic quodam modo referatur ad artem, & industriam inuentam ab homine: vel consequentem naturam hominis. nam homo secundum, quod homo non dominatur astris, nec rebus aliis, nisi prout par artem, & per industriam negocia¬ tur circa talia ad profectum, & vtilitatem suam.

Secundo modo hoc potest vetificari: vt hoc referatur ad diuinam clementiam: quae voluit hominem ponere in medio inter mundum, & Deum, & vt mundus seruiret homini, & homo Deo. non ergo simpliciter est homo finis vniuersi, siue mundi: sed prout per diuinam clementiam sic statutum est, vt ei seruiat mundus.

Tertio modo potest hoc verificari;, quod homo non est finis mundi simpliciter, sed quodam modo: quia non est finis mundi tanquam principaliter ab agente intentum: sed tanquam aliquid ad cuius vtilitatem ordinatus: est mundus. non est ergo finis simpliciter: quia non est finis operan¬ tis mundum, sed est aliquo modo finis operis, in¬ quantum ipsum opus, & ipse mundus ordinatur ad vtilitatem eius: sed finis mundi id est finis operantis mundum est sola Dei bonitas, quae mouit Dei voluntatem, vt faceret mundum: vt loquamur de moueri large, quia Deo non proprie competit moueri.

Quarto modo potest exponi: vt dicatur homo finis omnium quodam modo, quia ipse non solum non est finis operantis: sed etiam non est finis operis simpliciter, & principaliter, sed quodam modo, & secundario. nam vt in 12. Metaphy¬ sicae declarari habet, duplex est ordo in vniuerso. Vnus est totius vniuersi ad Deum, sicut totius exercitus ad ducem: alius est partium vniuersi ad in¬ cem: secundum, quod se iuuant ad inuicem: sicut partium exercitus ad inuicem, sicut vna pars aliam partem iuuat. ordo autem totius ad Deum est ordo primarius. ordo autem partium vniuersi ad inuicem est ordo secundarius. Est enim hic ordo propter ordinem primarium: vt propter ordinem totrr ad Deum. Deus ergo est finis opis principalis, & in eo principaliter tendit totum vniuersum: sed homo est finis operis secundarius: prout partes aliae vniuersi ordinantur in vtilitatem huius partis, quae est homo.

Quinto modo potest verificari, quod dictum est, vt dicatur homo quodam modo finis omnium: quia etiam secundum hunc finem secundarium, prout partes vniuersi se iuuant: est conmsiderare ali¬ quid, quod sic est causa factionis alterius, quod si illud non esset, nec illa fierent. Nam Deus in primaria factione mundi: quando fecit prima ani¬ malia perfecta: vt primum hominem, & primum equum: fecit membra hominis propter hominem, & membra equi propter equum: ita quod si non fecisset hominem, non fecisset membra eius sepa¬ rata, vel membra equi separata, si equum non fecisset: sicut phantastice opinabat Empedocles: a¬ priucipio membra animalium, & partes plantarum sic diuisa fuisse. Sed homo non est sic finis mundi: quod si non fuisset factus homo, non fuisset factus mundus, vt quod res mundisecundum se non habeant participationem diuinae bonitatis, nisi in ordine ad hominem, sicut membra ani¬ malis in ordine ad animal. Sed habent res secundum se quandam participationem diuinae bonitatis, & nihilominus ex ipsis rebus prouenit quaedam vtilitas homini, ratione cuius danr res factae propter hominem. Sic enim dicemus de mundo re¬ spectu hominis: sicut dicit Magister de factio¬ ne eius propter reparationem angelicam, cum ait: Factus est homo propter reparationem angelicae ruinae, quod non ita intelligendum est: quasi non fuisset factus homo, si non peccasset ange¬ lus, sed quia inter alias causas licet praecipuas, haec etiam cilc.t reparatio ruinae extitit nonnulla causa, i. aliqua causa, vt fieret homo.

Sexto modo potest exponi, quod nos sumus finis omnium quodam modo, quia non sumus finis omnium vniuersaliter, sed finis omnium naturalium habentium formam in materia, quae omnia ordinantur ad nos, tanquam minus nobilia ad maius nobile.

Septimo modo potest etiam verificari quod dicitur, quia si sumus finis omnium vniuersaliter, & si omnia nobis seruiunt, & ministrant: hoc non est simpliciter, & ex ordine naturae nostrae: vt quod fecundum naturam simus excellentiores omnibus, sed ex ordine diuinae misericordiae, quae facit angelos suos esse ministros nostros. vnde & in littera dicitur, quod ipsi quoque angeli in quibusdam scripturae locis nobis seruire dicuntur: dum propter nos in ministerium mittuntur.

RESP. AD ARG. Ad primum dicendum, quo si illa, quae sunt nobiliora, quam nos, vt angeli seruiunt nobis: hoc non est simpliciter, quod sic requirat ordo naturae, sed quodam modo: prout hoc facit ordo diuinae misericordiae. videt enim nos imbecilles diabolo ad resistendum, & misericordia motus, in obsequium nostrum mittit angelos ad nos adiuuandum.

Ad secundum dicendum, quod homo non est finis omnium, quod sit finis operantis omnia, vel quod sit principaliter intentus ab agente omnia, sed est finis omnium, quia est quodam modo finis ope¬ ris: prout in vtilitatem eius ordinantur quodam modo omnia opera.

Ad tertium dicendum, quod ordo in vltimum finem est ordo primarius. homo autem non est sic finis omnium, quod in eum ordinentur omnia principa¬ liter. Ad formam autem arguendi dicendum, quod illud, a quo fiunt omnia, non innititur alii agenti: ideo est agens primum, sed non omnia ordinantur in hominem tanquam in finem: sic, quod homo non ordinetur in alterum finem: sicut agens omnia non ordinatur in aliud. agens. quia, vt patuit, huiusmodi ordo non est principalis, sed secundarius: propter quod homo non est finis vltimus.

Ad quartum dicendum, quod creaturae factae sunt in odium, & in impedimentum hominis propter insipientiam eius, quia nescit bene vti creatu¬ ris. si enim bene sciret vti eis, essent omnia ad profectum eius, vel quia inde efficeretur humilior, vel quia inde efficeretur doctior, vel quia inde sur¬ geret in laudem Dei, vel aliquas alias vtilitates in¬ de acciperet.

Ad quintum dicendum, quod esse vnam creaturam propter aliam; vel hoc est, quia tendit in similitudinem diuinam per illam, & sic propter ordi¬ nem perfectionis quodlibet inferius est propter suum superius. imaginabimur enim, quod sicut non sunt duo numeri aequaliter distantes ab vnita¬ te: sic non sunt duae spens aequaliter distantes a Deo, sed semper vna est perfectior alia, & secundum ordinem perfectionis est media inter Deum, & aliam. Secundum ergo hunc ordinem, semper vna tendit in Deum, mediante alia, vt imperfecta tendit in Deum, mediante perfecta, quia semper inter Deum, & speciem minus perfectam cadit media species magis perfecta. Hoc ergo modo oia materialia, quia sunt insra hominem, aliquo modo ordinant ad hominem: homo ergo hoc mon non est quid paruum. nam ipsum coelum, quod est tan¬ tae quantitatis est infra hominem, quia cum non habeat intellectum, non est ita quid nobile, sicut homo. Alio modo potest dici vna creatura esse propter aliam: prout vni creaturae prouenit vti¬ litas per aliam, & sic omnia quantumcunque magna possunt esse propter parua. Ipsi etiam angeli an¬ possunt esse hoc modo propter hominem, prout ex eis prouenit vtilitas hominum.

Aduertendum autem, quod hoc modo omnia magis sunt propter hominem, quam propter angelos: nam ex vna re prouenit vtilitas alii: prout vna res habet conuenientiam cum alia. & quia homo habet conuenientiam cum omnibus, non autem sic conuenit angelo: dicitur magis, vel pluribus modis habere vtilitatem ex omnibus, quam angelus.