Articulus 5

Quaestio.

PRimo ostendo quod restitutio sit pars satisfactionis: quia omnis actus virtutis potest esse pars satisfactionis: sed restitutio est actus virtutis iustitie: quia restituendo reddit homo debitum proximo: ergo restitutio est pars satisfactionis.

¶ Item satisfactio sit per actum contrarium peccato: pro quo satisfaciendum est: sed restituere: est actus contrarius peccato: quo res aliena accipitur vel detinetur iniuste: ergo restitutio est satisfactio pro lllo peccato.

¶ Item restitutio est quedam recompensatio pro iniuria vel damno illato: sed nihil aliud requiritur ad satisfactionem: ergo restitutio est aliqua satisfactio.

¶ Item pro impossilblitate faciendi illud quod si fuisset factum nulla fuisset satisfactio iniungenda non est alicui poenitentia maior: sed illius raptoris qui potuit restituere in vita et noluit: si postea in articulo mortis vult et non potest: non debent clerici interesse sepulture: quamuis eis viaticum non negetur. extra de rapto. Super eo. ergo restitutio aliqua satisfactio est.

¶ Item non obstante quod contritio necessaria sit ad salutem illi qui peccatum mortale commisit: tamen est aliqua satisfactionis pars: ergo similiter non obstante quod restitu tio sit necessaria ad salutem est aliqua satisfactionis pars.

Contra satisfactio fit ad arbitrium sacerdotis: non autem restitutio.

¶ Item non tenetur satisfacere nisi ille qui peccauit: sed ad restitionem tenetur quandoque ille qui non peccauit. Ut enim dicitur. extra de vsura. Tua nos. Filii ad restituendas vsuras ea sunt districtione cogendiqua parentes si vfuerent cogerentur. Id ipsum contra heredes extraneos credamus esse exercendum: et tamen multi sunt heredes vsurariorum qui non fuerunt participes peccati eorum ergo restitutio non est pars satisfactionis.

Respondeo illud opus penale est pars satisfactionis per quod secundum diuinam iustitiam soluitur vel remittitur pars pene debite pro peccato: secundum autem Ansel. prosoluis i10. c. Iustitia in deo sub duplici ratione comsideratur. Uno modo dicitur iniustitia dei condecentia bonitatis eius. Alio modo rectitudo voluntatis in volendo vnicuique retribuere secundum merita. Dico ergo quod restitutio est aliqua pars satisfactionis per comparationem ad iustitiam primo modo dictam. Condecet enim diuinam bomonitatem vt homini faciemti actum quem deus precipit: non tantum sibi imputet actum illum ad meritum gratie: sed etiam pro illo remittat sibi aliquam partem pene pro peccato debite. Sicut videmus quod rex liberalis militi suo sibi reconciliato: obligato tamen ad aliquam emendam propter aliquod forte factum quod fecit aliquando remittit partem emende: propter hoc quod fideliter exhibet regiobsequium quod alus impendere tenebatur.

¶ Per comparationem autem ad iustitiam secundo modo dictam restitutio non est pers satisfactionis. Non enim secundum rigorem iustitie potest satisfacere homo per illud opus ad quod satisfaciendum erat obligatus: etiam si non peccasset vel si totam penam pro peccatis debitam exoliuisset. Unde Anselis primo lib. Cur deus homo. ca. 2. Cum reddis aliquid domino etiam si non peccasti non debes hoc computare pro debito quod debes pro peccato: ad plus enim tenetur ille qui penam peccato debitam non exoluit quam ille qui eam exoluit.

¶ Dicendum ergo quod si pro restitutione deus remittat restituenti aliquam partem pene peccatis suis debite: iuste facit: quia suam condecet bonitatem: si autem pro restitutione non remittat aliquam partem pene alius debite iuste facit iustitia compensante valorem meritorum. Et ab hac positione parum aut nihil discordare videtur illa opinio que ponit quod restitutio pars est satisfactionis magis ex misericordia quam exiustitia: quomodo se habeat misericordia ad iustitiam quolibet predictorum modorum dictam declarabitur inferius: quamuis autem restitutio per comparationem ad iustitiam: secundo modo dictam non sit pars satisfactionis: est tamen quoddam preambulum ad satisfactionem: non enim sufficienter potest homo satisfacere pro peccato quamdiu non vult rem alienam restituere: vnde est qui non habet vnde restituat: tenetur tamen habere voluntatem restituendi si posset

Ad primum in oppositum dicendum: quod quamuis actus virtutis ratione alicutus perfectionis: que non est necessaria ad virtutem possit esse satisfactorius: tamen ratione huius quod simpliciter necessarium est ad salutem non est satisfactorius quamuis sit meritorius.

¶ Ad secundum dicendum: quod maior non est vera nisi de actu habente aliquam perfectionem supererogationis: quam non habet restitutio.

¶ Ad 3m dicendum: quod non quecumque recompensatio est satisfactio: sed solum illa ad quam non teneretur bomo si non peccasset: sed si ad innocentendeuoluta esset res a patre suo acquisita per vsuram teneretur de necessitate ad illius rei restitutionem.

¶ Ad 4m dicendum: quod illud sit ad terrorem aliorum: vt alii timore huius pene satisfaciant cum possunt: sicut dicit Glo. ibidem: hoc tamen intelligi debet de raptore publico: et qui efficaciter monitus se corrigere noluit: non autem de occulto nec de illo qui admonitus non fuit: infra eodem ca. In litteris: et extra de sepultura parochia.

¶ Ad quintum dicendum: quod loquendo de iustitia dei secundo modo dicta: non est iustum esse contritionem partem satisfactionis: accipiendo contritionem quantum ad illum gradum precise qui necessarius est ad remissionem peccati: et accipiendo satisfactionem respectu pene terminande que adhuc debetur pro peccato remisso: si tamen habeatur contritio ad supererogationem: iustum est etiam secundum iustitiam secundo modo dictam eam ratione illius supererogationis esse satisfactionis partem. Argumenta ad partem secundam non plus videntur concludere nisi quod non est iustum restitu tionem esse partem satisfactionis loquendo de iustitia: secum do modo dicta: ex hoc tamen non sequitur quin possit esse iustum per comparationem ad iustitiam: secundum quod accipitur procondecentia bonitatis diuine.

Questio. lI.

SEcundo queritur vtrum damnificans alium in bonis anime vel inbonis corporis teneatur ad restitutionem. Et videtur quod non. ff. de reg. iur. Consilii non fraudo lenti nulla obligatio est: ergo qui malum consilium dando alium damnificat in bonis anime vel corporis: non obligatur ad aliquam restitutionem: si bonum consilium dare credebat.

¶ Item nullus obligatur ad impossibile: sed restituere bona anime vel bona corporis vt vitam vel membrum: non est in nostra potestate: ergo damnificans alium in bonis anime vel corporis non renetur ad restitutionem.

¶ Item extra de iniuriis et damno dato. cap. primo. Si quis proximum suum percusserit lapide vel pugno: et ille mortuus non fuerit: sed iacuerit in lecto: qui percussit operas eius et impen sas in medicos restituat: hoc nulla sit metio de restitutione boni corporis: sed tantummodo possessionis: ergo damnificans alium in bonis corporis non tenetur ad restitutionem.

Contra qui seducit virginem et dormit cum ea damnificat eam in bonis anime et corporis. Sed de sic seducente eam dicitur Exo. 22 quod dotabit eam et habebit eam vxorem: aut reddet pecuniam iuxta modum dotis quamvirgines accipere consueuerunt: ergo pro damnificatione alterius in bonis corporis et anime tenetur homo ad aliquam restitutionem.

¶ Item 6 qui primo. Ex merito: deteriores qui vitam moresque bonorum corrupunt: quam hi qui substantias alio rum prediaque diripiunt: sed isti tenentur ad restitutionem: ergo multo fortius illi.

Respondeo quod nullus homo potest alium damnificare in bonis anime nisi dispositiue scilicet inclinando ipsum verbo vel exemplo ad aliquod malum culpe: et talis pro restitutione tenetur prout potest illum disponere ad hoc vt restituatur sibi bonum anime equa le scilicet bono verbo et bono exemplo ipsum ad bonum inclinando et pro ipso orando vel orationes procurando. Damnificare autem alium in bonis corporis potest homo simpliciter: vt occidendo vel mutilando: vel alio modo corpus debilitando: et quamuis non possit restituere vitam membrorum: obligatur tamen ad restituendum alia bona pro illo damno: compensata qualitate lesi: et quantitate damni et possibilitate damni ficantis. Et hanc restitutionem debet facere ad arbitrium bonorum virorum. Et quod talis teneatur ad restitutionem patet: quia quanto homo alium plus damnificat: tanto magis ad restitutionem tenetur: bona autem corporis excedunt bona exteriora: et bona anime vtraque: vt dicitur 6 q. prima. Sunt plurimi. Multum damna morum a damnis rerum temporalium distant.

Ad primum in oppositum dicendum: quod sub consilio fraudulento comprehenditur consilium: malum etiam datum ex ignorantia si homo debitam diligentiam non adhibuit ad sciendum: quia negligentia crassa proprie dolus est. Argumentum ad hoc decre. di. prinmom. Sepe.

¶ Ad secundum patet solutio ex dictis in questione: quamuis enim illa bona restituere non possit: potest tamen aliquid restituere loco eorum: quamuis non equsualeat illis.

¶ Ad tertium dicendum: quod hoc quod dicit operas referri potest ad illud quod dandum est pro corporis lesione: et hoc quod dicit impensas: referendum est ad illud quod est restituendum pro damno rerum exteriorum: quod incurrit ex corporis lesione.

¶ Uel aliter potest dici et melius: quod illa auctoritas loquitur de lesione corporis que restituitur per medicum: vnde ille qui damnum intulit soluendo expensas in medicos restituit damnum. Argumenta ad partem aliam gratia conclusionis concedi possunt: secunda tamen auctoritas intelligenda est secundum aliquos de illis qui alios damnificant in bono fame.

Questio. III

Tertio queritur vtrum damnificans alium iniuste in fama teneatur ad restitutionem. Et videtur quod non. quia damnificans alium in fama verum crimen imponendo non seruato ordine quem christus tradidit in euangelio de fraterna correctione: iniuste damnificat: et tamen talis damnificatio famam restituere non tenetur: quia hoc sine mendacio facere non posset.

¶ Item plus tenetur homo diligere famam suam quam alienam: sed posset contingere casus quod non posset restituere illi famam cui falsum crimen imposuit: nisi infamando seipsum: ergo in illo casu famam restituere non tenetur.

¶ Item qui negat verum crimen sibi impositum: iniuste infamat accusantem vel denunciantem: quia accusator vel denunciator falsi criminis est infamis: quod probari potest per ea que dicuntur. extra de calumniatoribus. cap. primo et 2o et tamen non videtur quod talis teneatur restituere famam accusatori vel denunciatori: immo accusator vel denum ciator tenetur ei restituere: vt videtur ex quo probare non possunt ergo non omnis infamans alium iniuste tenetur ad restitutionem.

Contra. 14. q. 6. ca. i. et sumptum est ab Augu. 2 epoistolaad Macedonium quasi eque distanter inter medium et finem. Non remittitur peccatum nisi restitua tur ablatum: si restitui potest.

Respondeo quod restitutio actus est iustitie commutatiue: ad obseruandum autem iustitiam omnes tenentur: quilibet ergo tenetur ad restitutionem rei oblate iuste: si restitui potest: et si non potest restitui: de bet fieri restitutio in equiualenti si possibile est. extra de lite pendente aliquid innouetur. Ecclesia sancte Marie. 2ouso: si autem non potest reddi equiualens: tenetur ille qui damnum intulit: restituere quod potest ad arbitrium bonorum virorum: et quanto fama est res nobilior quam possessiones tanto magis tenetur ad restitutionem ille qui damnificat alium iniuste in fama quam ille qui damnificauit alium in bonis exterioribus ceteris paribus.

¶ Damnificat autem aliquis alium in sua fama tripliciter.

¶ Uno modo verum crimen imponendo non seruatis ordine et modo debitis: et talis non tenetur infamato restituere famam: dicendo se falsum dixisse: tenetur tamen alleuiare infamiam: dicendo se non bono modo processisse: quia hoc est verum: et tenetur ei ad aliquam recompensationem ad arbitrium bonorum virorum.

¶ Alio modo damnificat aliquis alium in fama iniuste falsum crimen imponendo: et talis tenetur fideliter facere posse suum de restituendo famam leso: et tenetur dicere se falsum dixisse: etiam si ex hoc reddatur infamis: quia quamuis magis teneatur quis seruare famam suam quam alienam ceteris paribus: tamen magis tenetur restintuere alteri famam iuste: quam seruare famam propriam iniuste: quia tenetur bonum anime sue proponere bono sue fame.

¶ Tertio modo damnificat quis alium iniuste in fama indirecte: falsum crimen sibi imponendo: cum secue negat verum crimen sibi impositum ab alio: et talis quamuis peccet: quia mentitur: tamen postea non tenetur tentione necessaria ad salutem alii restituere famam recognoscendo crimen sibi impositum verum esse: vt dicunt quidam: et probabiliter: quia cum alius non seruauerit iustitiam in accusando vel denuciando: et proposuit coram iudice: quod proponendum non erat: et quod probare non poterat: videtur esse de primaria causa et principalis infamationis sue.

¶ Alii dicunt quod tenetur: quod satis durum videtur: quia quandocumque crimensibi impositum est tale quod suspenderetur: et filii sui exhere darentur: si illud recognosceretur publice: certum est tamen quod tenetur penitere de peccato quod incurrit mentiendo. Et sic patent solutiones ad argumenta.

Quaestio IIII QUarto queritur vtrum damnificans alium iniuste in possessionibus exterioribus teneatur ad restitutionem. Et videtur quod non. quia homo non tenetur restituere plusquam illud in quo alium damnificauit: sed quandoque damnificatus tantum distat quod illud quod sibi debetur non posset sibi mitti sine maioribus expensis quam sit debitum: ergo in isto casu ille qui damnum intulit restituere non tenetur.

¶ Item homo restitue re non tenetur nisi sciat quibus restituere debeat: sed hoc frequenter contingit: ergo non in omni casu restituere tenetur.

¶ Item homo non tenetur aliquam restitutionem facere in preiudicium boni communis: quia secundum philosophum primo ethi. cap. primo. Bonum commune preponendum est bono singularis persone: ergo in casu in quo damnificatus impugnaret bonum commune non esset ei damnum restituendum.

¶ Item in guerris frequenter inferuntur damna innocentibus: et tamen consuetum est quod eis non restituuntur. Cum ergo consuetudo sit optima legum interpres. extra de consuetudine. Cum dilectus: videtur quod in isto casu damnificans restituere non tenetur.

¶ Item homo plus tenetur sibi quam aliis: sed quandoque ille qui damnum intulit: est ita pauper quod non habet nisi necessaria ad vitam: ergo talis restituere non tenetur.

¶ Item non solum ille qui aufert alienum: sed etiam quocumque modo adiuuans damnificat. extra de iniuriis et damno dato. Si culpa. §. Sane. Ibi enim dicitur quod qui occasionem damni dat damnum dedisse videtur: tamen non omnes coadiuuantes tenentur restituere: quia tunc restitutio excederet damnum.

¶ Item impediens alium a consecutione beneficii ecclesiastici: quo dignus erat: procurando illud pro seipso: qui non est ita dignus: damnificat illum iniuste: quia reputatur haberi quod est prope habitum esse: vnde secundum philosophum. 2. physi. Ille qui est prope magnum bonum: et non obtinet infortunatus dicitur: et tamen sic damnificans: non tenetur ad restituendum beneficium illius quem sic damnificauit.

¶ Item qui retrahit personam vtilem religioni ab ingressu eiusdem religionem damnificat iniuste: nec tamen consuetum est quod tales ad restitutionem compellantur.

¶ Item mulier de adulterio suscipiens filium: exheredat iniuste verum heredem: et tamen secundum multos restituere non tenetur: si hoc non fecit animo exheredandi: sed luxuriandi tantum.

Contra Aug. in 2 epostula ad Macedonium: quasi eque distanter inter medium et finem: et est. 14. q. 6. ca. primo. Si res aliena propter quam peccatum est cum reddi possit non redditur: poenitentia non agitur: sed simulatur.

¶ Item Exo. 22. Si non habuerit fur quod pro furto reddat ipse venundabitur.

Respondeo quod non tantum ille qua executor est damnnificationis iniuste: sed est omnis qui perticeps est in illo crimine ad restitutionem tenetur: participare aut illo crimine contingit. 9. modis qui his versibus continentur. Iussio. consilium. consensus. palpo. recursus. Participans. mutus non obstans. non manifestans. Ille enim qui iubet fieri: principalior causa videtur quam exequens: est enim causa prima: et sic dicitur prima propositione de causis. Causa prima plus influit in causatum quam 2o. Consulens etiam particeps criminis est: si damnificans non fuisset aliter hoc facturus. Argumentum a simili. extra de sententia excommuni. Nuper in Glo. Consentiens est expresso consensu sine quo damnificatio non fuisset secuta. 2. q. 1. Notum sit. ibi enim dicitur quod facientem et consentientem par pena constringit. Palpo id est adulator quando intum laudat et strenuum reputat rapientem: vel alius iniuste damnificantem et sibi familiarem se exhibet: quod multum probabiliter praesumitur quod ex hoc motus fuit damnificans ad danificandum: quia talis adulatio est quidam consensus. dist. 93. Si inimicus est ipse Ille est ad quem est damnificantium recursus: sicut ad patrocinium praestantem. xi. q. 3. Qui consentit. Ille est qui inferendo damnum assistit coadiuuans damnificantem: et participat in praeda: quia talis maximum praestat fauorem. 23 q. vlti. Sed quatuor et extra de homicidio: sicut dignum. §. Illi autem. Ille est qui videns alium damnificari iniuste: et scit quod verbo suo sine periculo suo facere potest vt subueniatur iniuriam patienti: et tacet: vnde Prouer. 24. Crue eos qui ducuntur ad mortem: et qui trahuntur ad interitum liberare ne cesses. Illle etiam qui non obstat damnificantibus iniuste cum possit: et sibi ex officio incumbat et manifesta sibi sit iniuria. dist. 86. Culpam. ibi enim dicitur quod negligere cum possit perturbare peruersos: nihil aliud est quam fauere: nec caret scrupulo consensionis occulte qui manifesto facinori desinit obuiare. Idem extra de homicidio. Sicut dignum §. Illi est. Ille autem qui interogatus a iudice vnivesal ab alio ad quem pertinet si scit illum qui res iniuste acceptas detinet: et celat scienter cum tamen sciat se posse sine vllo suo periculo respondere veritatem extra de furtis. Qui cum fure. et ii. q. 3. Quisquis. et predictorum quilibet tenetur insolidum: vno tamen totum restituente: alii damnificato restituere non tenentur: sed si partem aliquam habuerunt reddere tenentur illi qui totum restituit. Et sciendum quod ille qui restituere tenetur obligatur ad restituendum quam citius potest bono modo: nisi differat de voluntate illius expressa vel probabiliter praesumpta: cui restitutio facienda est quod probatur auctoritate: dicitur. n. ff. de reg. iur. In omnibus obligationibus in quibus dies non ponitur praesenti die debetur. hoc idem probatur ratione: quia sicut contra iustitiam est rem alienam inuito domino accipe re: ita et retinere: ergo sicut pro semper tenetur non accipe re: ita pro semper tenetur non retinere.

Ad primum in oppositum dicendum: quod in illo casu iliud quod restitui debet: erogandum est pauperibus: nisi ille cui restituendum est: vel heres eius sit ad locum venturus: vel aliquis ex parte illius pecuniam recepturus.

¶ Ad 2m dicendum: quod in illo casu illud quod restituendum est: erogari debet pauperibus auctoritate ordinarii: quod est pauperum patr. vbi consuetum est per ordinarium talia fieri: quod ideo dico: quia per ius scriptum non interdicitur illi qui restituere tenetur in praedicto casu erogare pauperibus per seipsum sihoc faciat fideliter et de consilio bonorum.

¶ Ad 3m dicendum: quod in illo casu non debet damnificato restitui: sed diligens debet esse ille qui damnum intulit: vt apud se vel alium seruetur fideliter et secure quod restituendum est: vt damnificato vel heredibus suis restituatur quando hoc fieri poterit sine preiudicio boni communis.

¶ Ad 4m dicendum: quod illi qui in guerris scienter innocentibus inferunt damnum: tenentur illis ad restitutionem: non obstante consuetudine contraria: quia vt dicitur decre. dis. 8. Mala consuetudo. Mala consuetudo non minus quam pernitiosa corruptela est abiicienda. Illi autem in guerris innocentes non sunt qui habenti bellum iniustum fauent directe vel indirecte in personis vel rebus.

¶ Ad 5m dicendum: quod ille qui damnum intulit: si habet aliquid vltra necessitatem sustentationis nature: quamuis sit ibi necessarium ad victum secundum decentiam sue pecrsone restituere tenetur. Non enim est licitum de alieno viuere cum seculari honore. Si autem non habet nisi necessaria ad sustentationem nature: tunc distinguendum est: quia aut ille qui damnum passus est: non indiget ad sustentationem nature: eo quod ab eo sibi ablatum est: et tunc ille qui abstulit restituere non tenetur: quia ex iure nature licitus est vnicuique vsus possessionis necessarie ad subuentionem nature: extrema enim necessitas omnia facit communia. ff. de. l. rhodi. l. 2. §. Cum eadem. in tex. et in Glo. Aut indiget ad sustentationem nature: eo quod ab eo ablatum est: et tunc subdistinguo: quia aut prius indiget illa re ad sustentationem nature sue: quam fuit necessaria ad sustentationem nature illius qui abstulit: aut eo dem tempore vterque factus est indigens illa re ad sustentationem sue nature: aut ille qui abstulit prius factus est indigens ad sustentationem sue nature quam ille a quo ablata est.

¶ Primo modo et secundo posset dici sine preiudicio quod ille qui abstulit rem illam tenetur restituere illi a quo abstulit: quia numquam facta fuit res illius qui eam abstulit: sed semper remansit istius de iure: postquam enim sum in statu in quo res mea est mihi necessaria ad sustentationem nature: non potest fieri alterius me contradicente. Si tertio modo tunc ille qui abstulit restituere non tenetur: quia ab illo tempore quo facta est sibi necessaria ad sustentationem nature: cum tunc illa a quo ablata est non esset necessaria: acquisitum fuit ius in illa re illi qui abstulit: et ideo quamuis damnum passus veniat: postea ad statum in quo res sibi fuit ablata esset sibi necessaria ad sustentationem nature: non propter hoc habet maius ius in illa re quam ille qui eam abstulit: nisi ille qui eam abstulit deuenisset ad statum in quo amplius res illa non esset sibi necessaria ad sustentationem nature

¶ Ad 6m patet quid dicendum: ex dictis in quaestione

¶ Ad 7m dicendum: quod in illo casu distinguendum est: quia aut hoc fecit intentione damnificandi alium: aut consulendi vti litati proprie. Primo modo quamuis non teneatur ad restituendum valorem bene ficii: eo quod non est equalis valoris habere bonum in actu: et esse prope habere: maxime quando potest impediri: tamen tenetur damnificato ad interesse ad arbitrium bonorum. Secundo autem modo non tenetur ad aliquam restitutionem: si illud beneficium procurauit sibi per viam licitam et honestam. exam si precido venas in fundo meo: per quas deriuabatur aqua ad puteum alterius intentione nocendi: teneor sibi ad restitutionem damni. Siautem hoc facio sine fraude intendens consulere vtilitati mee: vtpote quia mihi est multum vtile facere murum: et non potest communiter fieri fundamentum sine praedictarum venarum precisione: non teneor ad aliquam restitutionem: quia tunc non damnifico alium iniuste: quia ius habeo faciendi vtilitatem meam in fundo meo. ff. de no. ope. num let 2o: et sicut dicitur. ff. de regu. iur. Nemo damnum facit nisi qui facit illud quod facere ius non habet.

¶ Ad octauum dicendum: quod retrahens vtilem personam religioni ab ingressu eiusdem intentione damnificandi religionem tenetur illi religioni ad interesse ad arbitrium bonorum: si autem faciat non propter hoc: sed vt consulat vtilitati sue siue temporali siue spirituali non suggerens aliquid falsum nec in fraudem: non tenetur religioni ad aliquam restitutionem: sed persone cuius profectum spiritualem impediuit tenetur in spiritualibus restitutionem facere quam potest: et ad. hunc casum potest adduci illa. l. que ad confirmationem solutionis immediate precedentis adducta est.

¶ Ad nonum dicendum: quod illa mulier non excusatur quin teneatur ad restitutionem post mortem viri: nisi filius persua sus a matre voluerit hereditatem reddere: non tamen tenetur credere matri nisi possit sibi facere certam fidem quod non suscepit eum de suo marito: quod tamen nimis difficile esset fieri: nisi certa fides fieri posset ante genituram illius maritum caruisse genitalibus membris. Non tenebitur tamen ad restituendum totum valorem hereditatis: quia quando suscepit filium de adulterio multa poterant impedire ne hereditas deuolueretur ad alium quem mulier damnisicauit: sed tenebitur ad interesse ad arbitrium bonorum: nec potest excusari per illam legem supra allegatam in solutione ar. 7. quia precidens venas cursus aque non fecit nisi quod sibi facere licuit: hec autem adultera factum illicitum facit: et sicut dicitur. ff. de reg. iur. Nemo ex suo delicto comditionem potest facere meliorem.

Ad secundum argumentum ad partem aliam dicendum quod damnficans alium iniuste in sua libertatem scilicet iniuste procurando ipsum redigi in ser uitutem: tenetur se facere seruum pro eo: si non potest aliter eum restituere libertati: nisi forte talis esset conditio persone que damnum intulit quod hoc notabiliter redundaret in preiudicium boni communis: in quo casu non tenetur facere se seruum: sed tenetur ad omne aliud interesse ad arbitrium bonorum: quantuncumque autem damnificaret eum in possessioni bus aliis nunquam pro restitutione tenetur se vendere in ser uum: quia vt dicitur. ff. de reg. iur. Libertas inestimabilis res est. et infra. Infinita est estimatio libertatis. Dicendum ergo quod illa lex Exo. quamuis obligaret iudeos pro tempore illo: quia propter conditiones illius populi data fuit eis lex illa tamquam vtilis: tamen nos non obligat: quia preceptum morale non fuit: similiter posset dici de illis legibus in quibus praecipiebatur restitutio excedere damnum.

Quaestio

QUinto quia vt habitum est superius homo tenetur restituere acquisitum per vsuram: queritur vtrum quilibet in aliquo contractu accipiens aliquid vltra fortem teneatur ad restitutionem illius. Et videtur quod sic. 14. q. 3. Usura est: vbi amplius requiritur quam quod datur. Et infra. §. Ecce. Quicquid vltra sortem exigitur vsura est.

¶ Ite eadem causa. q. 3. Plerique.

¶ Item extra de vsu ris. ca. primo. et sequenti. et. c. Consuluit.

Contra non omnis acceptio vltra fortem est damnificatio illius a quo accipitur: quia quadoque accipiens lucratur ad vsuram: ergo talis acceptionon obligat ad restitutionem.

¶ Item in nullo casu licetur alii participare in peccato. Sed accipiens ad vsuram in casunecessitatis non peccat. Ad hoc argumentum 23 q. prima. Quicquid culpatur: non peccat est ille qui vsurarium rogat vt mutuet pauperi: si hoc facit bona intentione ad instantiam illius pauperis. Cum ergo isti sint participes illius vsure: quia cooperantur ad hoc quod siat: videtur quod in illo casu dare aliquid ad vsuram non sit peccatum.

Respondeo quod in contractum accipe aliquid vltra sortem quantum ad praesens sufficit: quadrupliciter potest intelligi scilicet autm de contractu mutui: aut locationis: aut venditionis: aut emptionis.

¶ Primo modo contingit aliquid accipere vltra sortem aut ratione pene conuentionalis permisse a iure: aut liberalis donationis: aut ratione intereem: aut tamquam aliquid exactum pro mutuo directe vel indirecte: explicite vel implicite.

¶ Primo modo accipiens aliquid vltra sortem non tenetur ad restitutionem si pena non fuit apposita in fraudem vsurarum: sed intentione artandi accipientem ad obseruationem fidelitatis promisse: quia vt dicitur. ff. de reg. iur. quod a quodam nomine pene exactum est illud eidem restituere nemo cogitur.

¶ Secundo modo est accipiens vltra illud quod mutuauit: restituere non tenetur: si enim mutuo aliquid alteri non in fraudem alicuius vsure: et ille tamquam gratus dat mihi plus ex sua liberalitate: non teneor restituere: quia illud meum est iure liberalis donationis.

¶ Tertio modo ratione intere sse: licitum est aliquid accipere vltra sortem pluribus modis: vno modo cum fideiussor pro defectu debitoris compusus est creditori soluere capitale et vsuram: tunc enim fideiussor debet accipers a debitore vtrumque: quia seruari debet indemnis. extra de fideiussoribus. Constitutus. Alio modo quando mutuans incurrit damnum: ex hoc quod ille qui accepit mutuum non reddit in termino assignatoextra de fideiufsoribus. Peruenit. Alio modo cum aliquid impignoratur pro dote marito: tunc maritus vltra capitale potest retinere fructus perceptos ad onus matrimonii supportandum. extra de vsuris. Salubriter. Alio modo cum vasallus ecclesie impignorat sibi seudum quod tenet ab ea: nec interim reddit ecclesie seruitium quo sibi tenetur pro feudo: tunc enim ecclesia potest retinere capitale cum fructibus perceptis: et ita posset dominus temporalis: quia cum vsura sit praeter ius nature secundum philosophum. It Politic. inter medium et finem: et contra ius diuinum. Unde Luc. 6. Mutuum date nihil inde sperantes: et extra de vsuris. Consuluit. Si esset illud vsura non liceret: nec ecclesie: nec clericis: quod autem in praedicto casu liceat cum receptione capitalis rerinere fructus perceptos habetur extra de vsuris. Conquestus. Alio modo cum aliquis mutuat illi qui violenter vel fraudolenter rem suam detinet: tunc enim mutuans restituere non tenetur illud quod accepit vltra mutuum: quia sic non accipit alienum: sed ad se retrahit quod suum est: extra de vsuris. c. primo. in textu et in Glo.

¶ Quarto modo aliquid accipere vltra sortem potest fieri aut sine pacto et insinuatione intentionis plus habendi: aut cum pacto. Primo modo non tenetur restituere accipiens aliquid vltra sortem: quamuis peccet si corruptam habuit intentionem plus habendi: corrupta autem fuit intentio si mutuauit principaliter in spe lucri: non autem si secundario. extra de vsuris. Consuluit. in Glo.

¶ Secundo modo non licet: quia tunc est quasi quoddam pactum interpretatiue: quia ex hoc praesumit mutuum accipiens quod mutuans mutuat intentione plus habendi: et quod sinon daret aliquid vltra fortem ille alias non mutuaret sibi: vnde si aliquid dat mutuanti liberalis donatio non est: sed quasisub conditione coacta.

¶ Tertio modo contingit aliquid accipe re vltra sortem quadrupliciter. Uno modo quando capitale et lucrum ponitur sub certitudine. Alio modo quando capitale ponitur sub certitudine et lucrum in fortuna: vt cum aliquis mutuat alicui centum sub tali pacto quod habebit aliquam portionem lucri si fuerit lucrum capitali suo semper sibi saluo quic quid accidat. Tertio modo quando lucrum ponitur sub certitudine et capitale in fortuna: vt cum aliquis eunti ad nundinas: vel in angliam mutuat centum pro certa summa pecunie: recipiens in se periculum capitalis: nisi pereat per cul pam vel negligentiam mutuum accipientis. Quarto modo quando vtrumque potesitur sub dubio: ita quod non videtur notabiliter magis in fauorem dantis quam accipientis. Primis tribus modis aliquis accipiens vltra sortem tenetur ad restitutionem: quia contractus sunt vsurarii siue fiant directe vel indirecte: explicite vel implicite: et quia de tertio modo non est ita clarum: sicut de primo et secundo: ideo probo quod dictum est per auctoritatem: dicitur enim extra de vsur. Nauiganti. Nauiganti vel euntiad numdinas certam mutuans pecunie quantitatem pro eo quod suscipit in se periculum: recepturus aliquid vltra fortem vsura rius est censendus: hec ibi: quia nisi fuerit culpa vel negligentia illius qui accipit raro accidit quod pecunia quam mutuo accepit pereat: vnde ille qui in casu isto dat mutuo pecuniam habet in fauorem suum illud quod accidit raro: nec obstat illud quod dicitur cap. de nautico fenorem scilicet primo scilicet talem contractum ad obseruationem communium vsurarum liberum esse: quia et si non sit communis vsura: tamen vsura est: vnde Glo. super illud communium vsurarum dicit: sed non centesimarum.

¶ Quarto accipiens aliquid vltra sortem restituere non tenetur: quia ratione verisimilis dubii contractus huiusmodi excusatur extra de vsuris. Nauiganti. §. Ille quoque. ratione dubii: huiusmodi etiam excusatur quid merces suas vendit: vt in certo termino amplius recipiat pro eisdem quam valeant tempore contractus: si tamen eas tempore comtractus non fuerat venditurus: eodem. c. §. vlti. Si autem alias rem illam tempore contractus fuerat venditurus pro minori: et ex certa scientia plus recipiat alio termino: vsurarius est censendus: et sic potest intelligi illud quod dicitur supra. eo. ca. In ciuitate.

¶ In contractu autem locationis licitum est veltra rem locatam aliquid accipere et retinere pro vsu rei locate: etiam cum locatur res que non peioratur: vt pecunia. vel scyphi argentei ad honorandum illum qui accepit: sic enim dare pecuniam non est eam mutuare: sed locare. ff. commo .l. circa. §. 1. Non potest. Ibi enim dicitur quod non potest commoda ri: illud quod vsu consumitur. nisi sorte quis ad pompam vel ostentationem accipiat.

¶ In contractu etiam venditionis licitum est aliquid accipere vltra sortem: non tamen vltra illud quod res valet quando venditur: eandem enim rem vno tempo: et et in vna terra euenit vnus pro centum: que alio tempore et in alia terra valet 12o. Ratione etiam emptionis heredita rii redditus vel ad vitam: licitum est recipere prouentus: quamnis excedant sorttem si in emptione seruatur equalitas iuris naturalis sine qua nulla emptio licita potest esse. 16. q. 3. Si sacerdotes. declarare autem per quem modum in predictis contractibus seruetur equalitas: et possit emens luerari: propter prolixitatem omitto: et quia esset digressio a principalproposito. Ratio autem quare pro re mutuata nihil potest exigi vltra sortem: et potest pro re locata: est quiam mutuum est de illis rebus: quarum principalis vsus non potest concedi sine re ipsa: eo quod ille vsus est earum consumptio: sicut patet in esibilibus et potabilibus: vel distractio: vt patet in pecunia: quaead hoc principaliter inuenta est: vt expendatur in emptione aliarum rerum: et propter hoc cum tales res aliis conceduntur: transfertur in illos earum dominium: vnde mutuare est de meo tuum facere: cum ergo concedere principalem vsum talium rerum sit concedere res ipsas: ille qui vltra recompensationem rei exigit recompensationem pro vsu: exigit pro eadem recompensationem bis: aut recompensationem pro eo quod non est: quod est contra equalitatem iuris naturalis. Locatio autem est de rebus quarum vsus concedi potest sine re: quia earum vsus non est earum consumptio: vnde potest dominium domus vendi retento vsu: et concedi vsus retento dominio: et ideo ille cui restituitur domus locata si vltra hoc exigit precium pro vsu non exigit pro eadem re recompensationem bis: nec recompensationem pro eo quod non est.

¶ Iura allegata ad partem primam intelligenda sunt de receptione vltra sortem pro mutuo.

Ad primum ad partem aliam dicendum quod quamuis accipiens ad vsuram quandoque lucre tur ex hoc per industriam suam et laborem vel fortunam: tamen accipere ab eo vltra sortem: est ipsum damnificare per se.

¶ Ad secundum dicendum quod accipiens ad vsuram in casu necessita tis non est particeps illius peccati: sicut nec recipiens in casu necessitatis iuramentum ab idolatria: vt fuit declaratum et probatum in lib. 3. di. 39. vnde non opetet quod semper recipiens peccet: quando dans peccat: nec obediens: quando superior nequiter imperat: quando probabile dubium est vtrum licitum vel illicitum sit quod imperatur 23 q. primo. Quid culpatur vbi dicitur quandoque fortasse reum facit regem iniquitas imperandi. Innocentem autem militem ostendit ordo seruiendi. Simili modo dico quod ille non peccat qui bona intentione ad instantiam pauperis rogat vsurarium mutuum dare pauperi: quia quamuis sciat quod vsurarius reciperet vsuram: hoc tamen non intendit iste: potius vellet quod mutaret sine vsura: et quamuis hoc vellent omnes communiter ad vsuram accipientes: non tamen licitum est extra casum necessitatis accipere ad vsuram: quia hoc prohibetur propter damnum rei pu. et ad restrictionem malorum: nec intelligo bic per necessitatem illam que extrema est: sed quando homo nota biliter damnificaretur vel notabilem penuriam pateretur siVI non acciperet ad vsuram.

Questio I

SExto queritur vtrum homo teneatur ad restituendum ea que legitima mercatione lucratus est de bonis que ipse vel eius pater acquisierat per vsuram. Et videtur quod sic. Matth. 7. Mala arbor malos fructus facit: ergo similiter de malo lucro non potest prouenire bonum lucrum.

¶ Item. ff. de regulis in. Iure naturali. Equum est neminem cum alterius detrimento vel iniuria fieri locupletiorem: sed retinens illud quod restituere tenetur: illi cui tenetur facit de trimentum vel iniuriam: ergo contra ius nature est quod de illo fiat locupletior.

¶ Item tenens rem aliquam impignoratam: tenetur eam restituere cum fructibus perceptis: si sibi soluitur capitale: pro quo res fuit impignorata: si autem de fructibus fortem receperit tenetur pignus restituere sine alia solutione: excepto hoc quod sibi debetur pro laboribus et expensis extra de vsuris. cap. 1. et sequenti: ergo a simili si de eo quod mihi restituere debuisti lucratus es deductis expensis tuis: et retento quod tibi pro labore debetur: residuum lucri cum hoc quod ante debebas restituere teneris.

Contra po re sterili nullus debet exigere fructum: sed pecunia de se est res sterilis: nullum enim potest parere fructu nisi per laborem et sollicitudinem vtentis ergo lucrum de pecunia tua exigere non debes si illo lucro non laborasti nec sollicitus fuisti.

Ad istam quonem dicunt aliqui quod talis non tenetur restituere lucrum predictum: lucrum tamen de re furtua vel rapta restituere tenetur: quia vsurarius dominus rei est quam lucratus est per vsu ram: fur autem non est dominus rei furate: nec raptor rapine

¶ Sed contra. quicumque est dominus alicuius rei: est dominus eius aliquo iure: non iniuria: sed rei acquisite per vsuram vsurarius non est dominus aliquo iure: quia nec iure emptionis: nec iure liberalis donationis: nec iure locationis. Certum est enim quod in loca tione non transfertur dominium rei locate: nec iure permutationis: et sic de aliis: nec iure mutui: quia accipere plus promutuo non est ius: sed iniuria. vsurarius ergo non est iure diuino nec iure canonico dominus rei quam acquisiuit per vsuram.

¶ Ideo dicunt alii quod vsurarius non solum tenetur ad restituendum vsuram: sed etiam quicquid lucratus est iusta mercatione de re acquisita per vsuram: prius tamen deductis laboribus et expensis. Fur autem vel raptor de lucro iusta mercatione acquisita non debet inde deducere nec labores nec expensas: quia mitius est agendum cum vsurario quam cum fure vel latraione.

¶ Sed contra hoc est ratio facta ad partem secundam.

¶ Uidetur ergo mihi dicendum: ad questionem quod rerum quedam sunt que habent vsumfructum: cuiusmodi sunt res quarum vsus non est earum consumptio seu distractio: et si quis talem rem extorserit per vsuram: non solum tenetur ad restituendum ipsam rem: sed etiam fructus perceptos deductis prius suis laboribus et expensis: quia tales fructus sunt fructus rerum quarum alius dominus est. Quedam autem sunt res que non habent vsumfructum principaliter: culusmodi est pecunia. lucrum enim de pecunia proueniens non est fructus eius: sed humane industrie et laboris: et quia homo dominus est sui laboris et industrie: lucrum quod iusta mercatione acquisiuit de pecunia extorta per vsuram non tenetur restituere: quia tamen pecuniam alterius preter eius absolutam voluntatem detinuit: si ille cui facienda erat restitutio ex hoc aliquod damnum incurrit: alius sibi tenetur cum restitutione vsure ad restitutionem damni.

Ad primum in oppositum patet solutio ex iam dictis.

¶ Ad secundum dicendum quod iste de fructu rei alterius non est factus locupletior: sed de fructu sue industrie et laboris.

¶ Ad tertium patet solutio ex dictis incorpore questionis.

Questio. VII

SEptimo queritur vtrum homo teneitur ad restituendum ea que inuenit a fortuna Et videtur quod non. Insti. de diuisione rerum. § fere bestie igri. Quod nullius est. naturali ratione occupantis esse conceditur: sed que sic inueniuntur nullius sunt: ergo sunt illius qui inuenit.

¶ Item. 14. q. 5. Non sane dicitur quod si a domino qui non vult operario reddere mercedem suam accipiat operarius quod sibi debetur debitore inuito vel ignorante: non accipit quod erat illius: sed ille qui inuenit rem a fortuna non accepit rem alicuius: ergo illam iniuriose non accepit: et ex consequenti: nec eam restituere tenetur.

Contra ffu de incendio. ruina nausragio. l. Si qus ex naufragio. et l. Ne quis ex naufragiis. dicitur quod quod inuenit res perditas per naufragiu restituere tenetur.

Respondeo quod quantum ad praesens sufficit. Rerum quedam sunt commnes omnium iure naturali: vt volucres non domestice: et pisces maris: et fimilia. Insti. de diuisione rerum § Et quidam. et §. Fere bestie igitur. Quedam sunt vniuersitatis: vt illud quod est ciuitatis in communi vt theatra. stadia. et similia. Insti. de diuisione rerum §u: vniuersitatis. Et quedam sunt proprie singulorum. Si quis inueniat aliquam de rebus primo modo dictis: restituere non tenetur: et de tali re loquitur prima auctoritas ad primam partem. Si quis autem res que sunt communitatis aliquo casu inuenerit restituere communitati tenetur. Similiter rem que est alicuius singularis persone: et sic intelligitur quod dicitur. 14. q. 5. Si quid inuenisti. Ubi dicitur quod si quid inuenisti et non reddidisti rapuisti et eadem q. cap. multi. dicitur. Discant hoc peccatum simile esse ranpine. si quis inuenta non reddat si sciat cuius sunt. Et si cuius sunt ignoret: tamen retinere non potest: sed debet facere quod in se est: vt sciat cuius est: quia vt dicitur. ff. de furtis l. Falsus. §. Qui alienum qui alienum quid inacens in terra lucri faciendi causa sustulit furti obstringitur siue sciuerit cuius sit. siue ignorauerit: et hoc rationabile est: quia ex quo rem scit suam non esse: supponere debet eam de iure ad alium pertinere. Si autem non potest inuenire cuius sit: illi cui incumbit cura de re pu. restituat.

Ad primum in oppositum solutum est

¶ Ad secundum dicendum: quod opera rius debitum accipiens clam vel contra domini voluntatem: et si restituere non teneatur: tamen peccat propter indebitum accipiendi modum. Unde Glo. super illud verbum allegati decre. Non iniuriose aufertur. dicit. per iudicem. Illle autem qui rem inuentam ad retinendum pro se accipit non tantum peccat: sed est restituere tenetur: quia quod sibi non debetur ad opus suum accepit: nisi fuerit de numero rerum que omnibus sunt commnes quantum ad vsum.

Quaestio VIII

Octauo quaeritur vtrum homo teneatur restitue. re ea quae lucratus est per ludos prohibitos. Et videtur quod non. magis est prohibitum meretricium quam quicumque ludi. sed mulier non tenetur restituere quae lucratur de meretricio: vt superius habitum est: ergo nec homoquod lucratur per ludos prohibitos.

¶ Item torneamentum ludus est prohibitus: et pena grauis apposita: ita quod quamuis torneanti si fuerit in periculo mortis: poenitentia non negetur si petat carere tamen de ecclesiastica sepultura si moriatur ibidem. extra de torneamentis. c. I. Et illi qui lucrantur in torneamento secundum leges torneamenti restituere non tenentur: ergo a simili neque illi qui lucrantur per alios prohibitos ludos.

Contra non potest ab alio repeti secndum ius quod ille dare vel restituere non tenetur: sed secundum constitutionem grecam potest repeti vsque ad. 5o. annos illud quod amittitur in ludo alearum: ergo ille qui per talem ludum lucratur restituere tenetur.

¶ Item secundum philosophum. 4. ethi. ca. 4. Aleator illiberalis est: sed illiberalis est. qui retinet danda: ergo illud quod homo lucratur. per ludum alearum non est retinendum: sed dandum.

Ad istam questionem dicendum: quod quaedua iudi: ita sunt prohibiti quod non praecipitur restitui quod homo lucratur secundum legem illius iudi: sicut sunt torneamenta: vnde illi qui lucrantur tali ludo quamuis peccent: quia faciunt contra prohibitionem ecclesie: tamen restituere non tenentur. Sunt alii ludi prohibiti: ita quod est praecipitur restitui illud quod ludens tali ludo lucratur: cuiusmodi est ludus alearum et taxillorum. Et quod tales ludi sint prohibiti habetur decre. di. 35 episcois. et. ff. de alea tori. per totum: et in autem. de scientius. Epristus. §. Interdicimus: et extra de vi. et ho. cle. Cerici officia. et in tex. et in glo. non tamen est prohibitum ludere: non ex cupiditate: et pro communi conuiuio faciendo: quia vt dicitur. ff. de aleatoribus l est vltimo quod in conuiuio vescendi causa ponitur in eam rem familia ludere permittatur. Quod autem ludens restituere teneatur quod lucratur in ludo alearum vel taxillorum secundum quod prohibitus est habetur decre. di. 35 Epristus in Gloslmus et. ff. de aleatoribus l.o vltm. et extra de vierli et ho. cleri. Clerici officia in Glo. quod aliquo sic credunt esse intelligendum scilicet quod per iudicem ad restituendum potest de iure compelli: si tamen per sententiam iudicis non compellitur: restituere non tenetur: quia talis restitutio praecipitur in penam lucrantium taliludo: nec iura ad hoc allegata dicunt quod teneatur restituere ipso iure: sed quod ab eo potest de iure repeti. Aliquis enim quandoque aliquid licite retinet antequam per sententiam dimittere compellatur: quod tamen dimittere per sententiam iuste compellitur. Electio enim excommunicati minori excommunicatione non est irrita ipso iure: et tamen est irritanda. extra de clerico excommunicato ministrante ca. Si celebret. Interficiens enim hominem inniuste potest per sententiam inuste priuari hereditate: sed tamen ante sententiam non tenetur illam dimittere.

¶ Communis tamen opinio que est securior: tenet quod eo modo quo ludus taxillorum est prohibitus homo: tenetur ipso iure ad restituendum illud quod lucratus est per talem ludum: quia non tantum prohibetur ille ludus: sed etiam acquisitio lucri per talem ludum: quia tamen vt aliquibus probabiliter videtur talis restitutio non est praecepta per ius ciuile: non videtur quod ad hanc restitutionem sint obligati de necessitate nisi illi qui de iure legibus subsunt imperialibus: nisi alibi sit talis restitutio per consuetudinem approbata.

¶ Uidetur autem aliis et probabiliter quod talis restitutio precipitur implicite in iure cane. quia leges imperiales non contrarias iuri diuino: nec abrogatas per ius canonicum: nec per aliquam contrariam consuetudinem rationalem iura canonica obserunada decernut. decre. di. 10. De capitulis et cap. Quis autem et duobus. c. immediate sequantibus. Ratio autem quire leges magis prohibent ludum alearum quam torneamenti est: quia in ludo torneamenti sunt labores qui carnem macerant et retrahunt a turpitudine carnalis luxurie: et in illo ludo torneantes adiscunt artem militie in luctamdo: et dirigunt se humano ingenis quod exercitatur ibidem: et etiam iuuant se corporis fortitudine: nec lucrum suum totaliter fortune committunt: vnde si illum ludum exercent temperate et bona intentione: nec esset prohibitus per ecclesiam: non esset peccatum torneare: eo quod ludus esset vtilis pro defensione rei pub. vnde iure ciuili prohibitus non est: quod patet: quia ff. de aleatoribus .il.t Solent. conceduntur iudiin quibus exercetur corporalis virtus: sicut certare hasta: vel currere: vel saltare: et sic de aliis: sed iura canonica illum ludum prohibent propter abusum ludentium: obligat tamen prohibitio omnes quacumque intentione torneent: quia statutum est gnaturale. Assuefactio autem ludi taxillorum nutrit ocium: quod est fomentum carnalis lasciuie: neque ibi adiscitur aliquid quod sit vtile rei pu. neque ibi exercetur humanum ingenium: sed totum committitur fortune: et ideo tam iure canonico quam ciuili ludus ille habitus est: sed lucrantes per talem ludum non obligantur de necessitate ad restituendum nisi per ius ciuile. ludus autem scacorum sine taxillis prohibitus esse non videtur: eo quod ibi exercetur humanum ingenium nisi sorte in casu: cum homines agunt poenitentiam.

Ad argumenta ad partem primam dicendum: quod quam uis meretricia et torneamenta sint prohibita: tamen nullo iure canonico praeceptum est debere restitui ea quae lucrantur per illa: sed iure ciuili praeceptum est restitui illud quod lucratur homo per ludum alearum et taxillorum.

Ad primum ad partem aliam dicendum: quod procedit de illis qui subsunt legibus imperialibus.

¶ Ad 2m dicendum: quod philosophus ibi non loqutur de illibera li illiberalitate que corrupit virtutem liberalitatis: sed de illa que derogat perfectioni eiusdem.

¶ Uel dicendum: quod non omnis illiberalis retinet ea que de necessitate sunt dada: quia illiberalis est: etiam ille qui superabundat in accipiendo: vel qui turpiter accipit secundum philosophum. e. c. non omnis autem qui turpiter lucratur: tenetur restituere: quod sic lucratur.