Quaestio 2

¶ Distinctionis Prime Questio Secunda

Ecundo quero. Utrum per scripturam canonicam a Iudeis receptam possit efficaciter probari personam diuinam fuisse incarnatam et messyam promissum a lege et prophetis aduenisse de facto.

¶ Uidetur quod non Primo quia si potuisset hoc probari vel posset non est verisimile quin iudei periti in scriptura veteris testamen ti conuerterentur ad christum. Sed planum est quod sunt multi tales qui non conuertuntur ergo etc.

¶ Secundo sic ysave 2o. dicitur de aduentu messye secundum expositores. Erit in nouissimis diebus praeparatus mons domus domini in vertice montium et fluent ad eum omnes gentes. Et sequitur. Et conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas suas in fal ces non leuabit gens contra gentem gladium nec exercebuntur vltra ad prelium. Sed Iesus nam arenus non fuit in nouissimis diebus quia post ipsum multa tenpora fluxerunt nec mons domus domini quae est mons svon fuit adhuc positus in vertice trium montium scilicet montis Thabor et Synay et montem Carmeli qui ad locum hierusalem sunt a dumo transferendi. Nec ad montem Svon fluxerunt omnes gentes quia non omnes crediderunt adhuc in Iesum namarenum nec adhuc credunt. Similiter etiam post tempus iesunamareni gens leuauit cotra gentem gladium et fuit exercitium ad praelium grauissimum quia in Iudea fuerunt bella atrocissima tempore Titi et Uaspasiani ergo non fuit vere christus vel messyas.

¶ Tertio sic ysa ve. xi. dicitur de aduentu messye secundum omnes. Egredietur virga de radice Iesse. Et sequitur ibidem habitabit lupus cum agno et pardus cum edo accuba bit. Et sequitur. Delectabitur infans ab vbere super foramina aspidis et in cauerna reguli qui obla ctatus fuerit mittet manum suam. Sed ista nondum sunt impleta. Nondum enim animalia siluestria sunt domestica nec habitant pacifice cum domesticis. Si militer etiam patet quod animalia venenosa adhuc nocent pueris et infantibus et homibus nec possunt / secure ludere cum eis. ergo et sic non venit christus.

¶ Quarto sic. quia Deutronomii tertio diciur sio Si ad cardines celi fueris dissipatus inde retrahet te dominus deus tuus et assumet atque introducet in terram quam possederunt patres tui et hoc secundum expositores intelligitur esse vel fore in aduentu messve. Sed hoc non est impletum quia Iudei per totum mundum sunt dispersi et non sunt congregati ergo novenit christus nec messyas.

¶ Si dicatur quod hoc fuiimpletum in reductione de captiuitate babilonica Contra hoc arguunt per illud Ezechielis. 39. Scient quod ego dominus eorum eo quod transtulerim eos in nationes et congregauerim eos super terram et non dereliqua: rim quemquam ex eis ibi. Multi autem derelicti sunt de captiuitate Babilonica et Asyriorum quia non omnes reuersi sunt. ergo tunc non fuit impletum quod predictum est Iquia multi litterati et doctores

¶ Contra eorum peritissimi in lege et scriptura perceperunt christum aduenisse et scripturas de ips esse impletas et sic a tpare christi aliqui et ad ipsum sicut ad messyam verum deum et verum hominem sunt conuersi. Patet de Natanaele Nichodemo et Gamaliele et apostolo Paulo et Iosepho quantum ad dictum suum sicut allegabitur infra. Unde et Iohannis. 12. dicitur quod de principibus multi ceciderunt in eum sed propter phariseos non confitebantur ne de synagoga expellerentur. Et dicebantur tunc principes sacerdem tes et legis doctores ergo videtur rationabile quod probari possit per scripturam eorum christum messyam verum deum et verum hominem aduenisse

¶ In ista questione sic procedam.

¶ Primo praemittam aliqua ad euidentia que stionis vel terminorum.

¶ Secundo quia questio implicat duo. Unum de persona christi vel messye an posit probari quod sit deus et homo. Et aliud de tempore an scilicet possit probari aduenisse de facto inquiram primum istorum.

¶ Tertio inquiram de secundo

¶ Quarto mouebo aliquas instantias iudeorum contra dicta et soluam.

¶ Quinto et vltimo respondebo ad rationes contrarias principales.

¶ Quantum ad primum intel ligendum est primo que sunt scripture recepte a iudeis et dico quod libri canonici veteris testamenti recipiuntur ab eis tanquam deo inspirante scripti et sunt in vniuerso. xxii. secundum antiquam computationem secundum numerum literarum sui alphabeti et. 24. secundum modernam et nouam computationem. Et quia lamentatio nes Hieremie et lib. Ruth ponuntur modo pro duobus libris a libris Hieremie et iudicium separatis de iistis libris quinque dicuntur legales scilicet qui que libri Moysi et sunt in primo ordine apund iudeos sicut et apud nos.

¶ Alii dicuntur prophetales scilicet Iosue Iudicum Samuel primus et secundus regum Malachim tertius et quartus regum ysaias Hieremias Ezechiel libri. 12. prophetarum et isti sunt in secundo ordine.

¶ Reliqui libri dicuntur agyographi idest scripture sancte vel sanctorum et sunt isti libri psalmorum. Parabole Salomonis. Iob. Ecclesiastes catica. Ruth lamentationes. Hisremie. Hester. Daniel. Esdras. Paralipomenon. et isti sunt in tertio ordine.

¶ Secundo dico quod isti libri sunt apud eos multipliciter conscripti. Uno modo pure hebrayce sicut primo traditi sunt scilicet sermone hebrayco. Alio modo hebrayce sed non pure videlicet sermone caldaico scilicet litteris hebrat cis quia caldaicum et hebraicum sunt ydiomata propinqua eundem numerum litterarum habentia que littere quamuis discrepent in figura tamen conueniunt in sono et vertute vt dicit Ieronimus in sermodoe gileaco et ideo vnuium ydioma potest faciliter scribi per litteras alterius. Hoc igitur modo plures scripserunt vetus testamentum et maxime Ionathan filius Ozielcuius scriptura est ita autentiqua apud hebreos quod nullus ausus fuerit sibi contradicere propter quod in libris notabilibus iudeorum ponitur hebraicum purum in vna columna et caldaicum scriptum ab illo Ionathan litteris hebraicis in altera et vtuntur iu dei isto caldaico quasi pro expositione quia aliqua que erant multum obscura in hebraico puro clarius ponuntur et quasi exponuntur in illo caldaico vt in fra patebit magis et ideo illa translatio necessaria est ad disputandum cum iudeis in multis passibus Similiter etiam translatio 7o. interprstum habetur apud eos saltem apud aliquos studiosos. Illi enim septuaginta interpretes fuerunt electi de toto populo israetanquam excellentissimi et litteratissimi et periti in lingua hebraica greca secundum Iosephum duodeci mo libro antiquitatum. Ipsi autem non semper trans tulerunt de hebreo in grecum verbum in verbo sed frequenter sensum ex sensu matantes aliqua vel ocultam tes ex industria que possent esse causa erroris Tholomeo regi. hanc autem translationem non possunt ipi negare et dato quod nusquam apud eos haberetur tanquam factum sapientissimorum virorum suorum. Un de et studiosi iudeorum voluerunt in psam habere quia ipsam scripserunt sapientiores et meliores de tote populo illo et in tanto numero existentes et ideo de illa possumus nos iuuare ad probadum aliquid comtra ipsos. Scriptura ista non differt a canonicis scripturis nisi sicut lex data verbo a lege data in scripto quia ista fuit reuelata Moysi a deo sicut illla que sunt scripta in libris Moysi. Sed tunc Moyses non scripsit ea que continentur in Thalamud et hoc potuit esse duplici de causa vt pote quia non erat necessarium vt populus sciret talia sicut erat necessarium de legis pseceptis vel quia talia erant magis in secreto habenda. Moyses tamen tradidit ea Iosue et aliis sermonibus verbo sicut habuerat a domi non et illi aliis posterioribus eodem modo: et sic consquenterquousque scripta sunt talia per doctores ne caderenin obliuionem.

¶ Quarto dico quod dicta doctorum hebreorum qui glosauerunt vetus testamentum sunt autentiqua apuod eos multomagis quam apund nos dicta Hieronymi vel Augustini et aliorum doctorum catholicorum et hoc potissime propter illud quod scribitur deutrono. 17. Non declinabis a verbis eorum ad dexteram sicut ad sinistram. Ubi loquitur scriptura de sacerdotibus et doctoribus ad quos precipit scriptura in dubiis recurrere et eorum sententiam indiscusse tenere: licet autem huius scripture sicut Thalamud et glose eorum doctorum et huiusmodi pro magna parte sint false tamen per eas possumus contra eos efficaciter arguere sicut et ipsi facerent contra nos ex eu angelio et scripturis apostolorum et huiusmodi licet reputent huiusmodi scipturas esse falsas.

¶ Ultimum dictum premittendum est quia ipquestione propositum est an possint per praedictas scripturas a iudeis receptas illa que implicantur in quod ne efficaciter probari contra iudeos distingue de probatione efficaci. Uno enim modo potest accipi efficacia probationis talis et tanta quod non possit euitari sine contradictione vel euidenti negatione scripture et sic non videtur adhuc probatum per dictas scripturas illud quod in questione queritur. Cuius ratioest quia misterium incarnationis christi expressius ponit tur secundum omnes in nouo testamento quam in scriptura veteris testamenti et tamen heretici multi totum nouum testamentum recipiunt et pro suis erro ribus ipsum exponunt. Aliqui tamen ipsorum negant diuinitatem in christo sicut Arrius et aliqui veram humanitatem sicut Manicheus qui dicit ipsum habere carnem fantasticam ad quod sequitur ipsum non esse verum hominem quia causatio vera est de veritate hominis vel humane nature. vii. metaphisice. Similiter etiam Arrius dicit non habere animam sed verbum supple re locum anime quod tamen vera bum posuit creaturam. Similiter apollinaris dicit ipsum non habere animam intellectiuam licet assumpserit sensitiuam et ad dictum vtriusque sequitur Christum non esse verum hominem cum ab anima intellectiua sicut ab vltima forma partiali accipiatur veritas humane nature. Si igitur predicti heretici pro se exponebant scripturam noui testamenti multomagis iudei possunt pro se exponere scripturam veteris testamenti.

¶ Alio modo potest efficacis probationis accipi per scripturam sic quod licet scriptura posset aliter exponi aliquo modo saltem ad euadendum absque contradictione manifesta: tamen simpliciter loquendo non potest alio modo rationabiliter exponi quin semper magis appareat expositonfidei catholice rationabilior et hoc modo puto esse loquendum prosequendo questionem de probatione efficaci sicut etiam dictum fuit in primo quod per scripturas ab eis receptas potest efficaciter probari contra ipsos trinitas personarum in deo quam ipsi negant fortis sime. Sicut et ipsam negauit Sabelius hereticus viin eodem primo dicebatur. Hoc de primo articulo principali¬

¶ Quantum ad secundum articulum Dico quod efficaciter probari potest per scripturas a iudeis receptas quod christus et messyas promissus in lege et prophetis sit verus deus et verus homo

¶ Ad hoc autem probandum adducuntur plures auctoritates. Prima est Hieremie. 33. vbi dicitur sic. Ecce dies veniunt dicit dominus et suscitabo dauid germen iustum. Et quia secundum omnes ista auctoritas exponitur de auentu messye patet per istan auctoritatem christi humanitas sequitur in eadem serie textus et de eadem persona. Et hoc est nomen quod vocabunt eum dominus iustus noster Per quod habetur ipsius christi vera diuinitas quia vbi habemus dominus in hebraico habetur nomen domini tetra gramaton quod quidem nomen est propriissimum inter omnia nomina diuina et propter hoc de nullo dicitur nisi de deo vero. Hoc dicit expresse Rabi morses in libro directionis perplexorum dicens quod omnia nomina diuina deriuata sunt ab operibus diuinis preter nomen domini tetragramaton quod est appropriatum altissimo creatori quia secundum ipsum significat diuinam essentiam cum proprietatibus suis intrinsecis.

¶ Cetera autem nomina imposita sunt ab operibus diuinis sicut patet de hoc nomine Heloii / et Adonay que inter cetera videntur magis propria et tamen hoc nomen el vel eloy imponitur ad significandum deum ex generali prouidentia propter hoc etiam communicatur aliis. Unde iudices et sapientes et diuina scientia praediti aliquando nominantur eloyin sacra scriptura secundum quod dicitur in psalmo. Ego dixi dii estis. etc. In hebrayco ponitur eloym et consi milia habentur in pluribus locis. Similiter de hoc nomine Adonay quod imponitur ab vniuersali praesidentia et ideo bene dicitur in scriptura de sapientibus et potentibus et regibus. Non sic autem de nomine domini tetragramaton quod significat diuinam essentiam nudam et puram absque respectu ad extra vt dicit doctor predictus et ideo non est communicabile alteri: et ideo cum ipse christus nominetur hoc nomine vt patet per auctoritatem praealegatam Hieremie. 33. Patet quod christus est vere deus. Hanc etiam auctoritatem tractat vel allegat Augustinus. 8. de ciuitate. cap. 3 4. Similiter illam Baruth. Hic est deus noster. etc. Posthec in terris visus est. etc.

¶ Sed ad istam auctoritatem respondetur primo quod nomen domini tetragramaton non dicitur de deo tantummodo: sed etiam de aliis. Patet in pluribus locisscripture Ezechielis vltimo de illa ciuitate que ibi describitur. Nomen ciuitatis dominus ibidem et in hebraico ponitur nomen domini tetragramaton. Item Genesis. 22. Uocauit Abraham nomen loci illius Dominus videt: et ibi similiter vbi habemus dominus ponitunomen domini tetragramaton. Item Iudicum. 6. Edificauit ergo ibi Gedeon altare domino vocauitque illud domini pax. Hebreus dicit dominus pax: et habetur ibi nomen domini tetragramaton. Item Exodi. 17. Edificauit Moyses altare et vocauit nomen eius dominus exaltatio mea et est ibi nomen domini tetragramaton vbi habemus dominus.

¶ Secundo respondetur ad prae dictam auctoritatem corrumpendo veram literam discendo quod sic est in hebraico Hieremie. 33. Et hoc est nomen quod vocabunt eum dominus iustus noster. Ita quod nomen domini tetragramaton loco cuius ponitur in transliatione nostra Dominus vt dictum est non refertur ad messyam filium Dauid: sed ad deum vel rum qui vocabit ipsum ad liberationem populi suquando sibi placuerit.

¶ Tertio respondetur ab aliquibus dicentibus quod per hoc non habetur quod messyas sit deus quia non dicitur quod debeat esse deus sed quod vocabitur deus.

¶ Sed dico quod solutio prima non est bona quia nomen domini tetragramaton nulli praedictorum communicatur de quibus in ipsa obiicitur sed nominatur quodlibet predictorum a quodam effectu dei qui deus solus nominatur et hoc non est incomueniens sicut aliquis homo bene vocatur a deo datus vel deus dedit vel huiusmodi non tamen vocatur deus absolute et patet discurrendo per omnia quae ad oppositum adducuntur. Nam Ezechielis vltimo non dicitur nomen ciuitatis dominus vel tetragramaton sed dicitur ibi dominus ibidem I denominari debet a diuina inhabitatione et patet per transia tionem caldaicam que sic habet nomen ciuitatis exponent a die qua fecit dominus descendere diuinitatem suam ibidem. Similliter Genesis. 22. non dicitur vocauit Abraham nomen loci illius dominus absolute sed dominus videt quia ille locus denominatus est a diuina visione quia vidit ibi humilitatem et afflictionem psius ysaac liberans eum a morte et arietem loco illius ponens vel quia abraham vidit ibi in spiritu tenplum edificandum per Salomonem in quo deus vi surus erat preces populi et oblationes: et hoc patet per caldaicum vbi dicitur Adoraui. ibi Abraham et ait coram domino hic erunt colentes generationes. Similiter Exodi. 17. Moyses non vocauit illud altare nomine domini tetragramaton absolute sed vocauit illud dominus exaltatio mea a quodam effectu diuino quia dominus liberauerat populum deus manum Amaleth ad preces Moysi sicut patet ibidem Similiter Iudicum sexto. Gedeon non vocauit altare illud nomine domini tetragramaton absolute sed a quodam effectu dei: et ideo vocauit illud domini pax vel dominus pax quia dominus promiserat sibpacem ab inimicis prosequentibus et de facto compleuit et hoc patet per translationem caldaicam. Edificauit ibi Gedeon altare domino et seruiuit super illud domino qui fecit ei pacem. Ex quibus patet quod prima solutio non est bona. secundam solutionem non potest

¶ Contra argui nisi ostendo quod iudei corrumpunt literam vt negent christi diuinitatem. Hoc autem optime posset fieri ex antiquis bibliis que non essent corrupte in passu isto et in aliis in quibus fit nentio de diuinitate Christi si possent haberi et hoc modo illi qui precesserunt nos in hoc passu et consimilibus contra eos arguebant et a fide dignis ratione scientie et vite affirmantibus etiam iuramento habetur quod sic viderant in antiquis bibliis sicut habet translatio Hieronimi superius inducta. Si autem non possint haberi biblie antique non corrupte recurrendum est ad alias translationes quas iudei rationabiliter non possunt negare. Et primo ad trant ationem. 70. interpretum que sic habet sicut translatio Hieronimi vt patet per officium ecclesiasticum quia de illa translatione assumptum est. In quo quidem officio sic ponitur. In diebus illis saluabitur iuda et israel habitabit confidenter et hoc est nomen quod vocabunt eum dominus iustus noster. Ex quo patet quod nomen domini tetragramaton refertur ad ipsum christu.

¶ Si autem quaeratur quare. 70. interpretes sic trant tulerunt cum ipsi quantum poterant occultarent diuini tatem christi Tholomeo regi ne rex Tholomeus crederet eos adorare duplicem diuinitatem sicut dicit Hieronimus in prologo super penthatheucum et in pluribus aliis locis.

¶ Dicendum est ad hoc quod septuaginta interpretes in hoc loco sufficienter operuerunt diuinitatem christi quia transferendo de hebrai co in grecum potuerunt ponere nomen domini tetragramaton: sed loco illius posuerunt nomen commune Ryrios quod in greco sonat idem quod dominus aprnos. Et hoc nomen indifferenter potest dici de deo seu de quolibet magno principe vel magnate et eodem modo Hieronimus tranferendo de hebraico inlatinum quia non habent nomen proprium correspondens nomini domini tetragramaton. Ideo loco eius posuit hoc nomen commune dominus quod indifferenter dicitur de deo et quolibet homine magno propter quod auctoritas predicta. Hieremie. 33. non est efficax ad probandum diuinitatem Christi secundum translationem Hieronimi: sed solum ex hebraica veritate secundum quem modum ego processi.

¶ Secundo vt pateat falsitas iudeorum recurrendum est ad translationem caldaicam que est auten tiqua apud eos vt supradictum est in qua dicitur sic Ecce dies venientes dicit dominus et statuam Dauid messyam iustum vbi habemus germen iustum. Exquo patet quod hec auctoritas intelligitur de christo ad literam. Et sequitur. Et hoc est nomen quod ipsi appellabunt eum dominus iustus noster. Et hieremie. 33. translatio caldaica. Et hoc est nomen quod ipsi dicent ei dominus iustus noster et ibi ponitur nomen domini tetragramaton ibi ponitur hoc nomen dominus. Ex quo patet quod in hebraica veritate non est vocabit sed vocabunt et sic nomen domini tetra gramaton refertur ad messyam / quo nomine dicit Dieremias ipsum appellandum aplis sibi subditis. i 2 solutionem patet quod non Contra teri id valet quia si ista nomina tio vel vocatio vera est sequitur quod ipse sit deus re sicut et nomine. Sic autem est in proposito quia ibidem premittitur de ipso sic nominato. Ecce dies veniunt dicit dominus et suscitabo Dauit germen iustum et regnabit rex et sapiens erit et faciet iudicium et iusticiam in terra. Hoc autem esset falsum si nomen diuinitatis proprium sibi vsurparet et in illo nomine vocari se permitteret nisi secundum veritatem deus esset.

¶ Item licet iudei expectant messyam purum hominem venturum tamen expectant eum sicut prophetam sanctissimum et sanctiorem Moyse. Hoc autem esset impossibile vel falsum si permitteret se vocari nomine domtni tetragramaton nisi sic esset secundum veritatem immo videretur incurrere peccatum blaphemieet sic patet quod tertia solutio nulla est et quod stat prima auctoritas principalis. nicipalis auctoritas ad pro Secunda podr it bandum christum deum esse verum et hominem verum accipitur ysa ye nono vbidicitur sic. Paruulus natus est nobis et filius datus est nobis et factus est principatus super humerum eius et vocabitur nomen eius admirabilis consiliarius deus fortis pater futuri seculi princeps pacis. Per hoc enim quod hic dicitur Paruulus natus est nobis. etc. ostenditur ipsius christi vera humanitas. Per hoc autem quod subditur et vocabitur nomen eius admirabilis deus fortis. patet ipsius vera diuinitas.

¶ Sed ad hanc auctoritatem respondent hebrei quod in hebreo non habetur vocabitur sed voca. bit. et sic illud quod immediate sequitur quod exprimit diuinitatem non refertur ad paruulum natum sed ad deum nominantem ipsum et nomen pueri ponitur in fine auctoritatis cum dicitur princeps pacis. Ita quod secundum eos non est ibi princes sed principem in actioet hoc de facili possunt dicere quod nomina apud eos sunt indeclinabilia et ideo eodem modo scribitur nominatiuus et accusatiuus. Est igitur sensus auctoritatis secundum eos talis paruuius natus est nobis etc. Et vocabit ille qui est admirabilis consiliarius deus fortis pater futuri seculi nomen eius id est nomen paruuli nati principem pacis et ideo dicunt vltra quod ista auctoritas intelligenda est de Ezechiarege Iuda sub quo dedit deus pacem populo interfecto exercitum Supernacherib regis Assyriorum ab angelo diuinitus misso vt habetnr quarto regum. 19. Uel si dicatur quod de Christo debeat intelligi per hoc non probatur eius diuinitas.

¶ Sed quia sic respondentes corrumpunt textum. Ideo hic recurrendum est ad alias translationes sicut in alia auctoritate fuit dictum et primo. patet hoc falsum per translationem. 70. interpretum que hic habet vocabitur sicut et translatio Hieronymiet quod nomina exprimentia diuinitatem christi velauerunt in sua translatione ratione predicta in prima autctoritate et ideo sic transtulerunt. Puer natus est nobis et filius datus est nobis cuius imperium super humerum eius / et vocabitur nomen eius magni consilii angelus. Et ideo modo isto in officio misse recitatur in natiuitate domini quia officium ecclesiast cum in hiis que accipiuntur de veteri testamento se quitur translationem. 70. interpretum vt in pluribus Per hanc autem translationem patet quod in hebraiconon est vocabit sed vocabitur et per consequens quod ista nomina admirabilis deus fortis. etc. que sunt exprmentia diuinitatem referuntur ad puerum natum sicut et illud quod istis nominibus correspondet in transia tione. 70. interpreantum scilicet magni consilii angelus quod idem significat implicite et velate sicut illa nomina significant explicite et etiam manifeste: quia maximum secretum et consilium diuinum fuit incarnationis diuine misterium antequam in effectu compleretur. Patet etiam per hanc translationem non potest intelligi de Ezechia rege Iuda: quia ista nomina diuinitatem exprimentia scilicet admirabilis. etc. non possunt ei conuenire et per consequens quod in fine auctorita tis non habetur in hebraico principem pacis in accusatiuo: sed princeps pacis quia sicut dictum est in auctoritate praemittitur vocabitur et non vocabit et per consequens si in fine auctoritatis poneretur principem pacis in accusatiuo nihil esset dictu vt patet de se. Item quod dicunt istam pacem debere intelligi de pece que fuit sub Ezechia interfecto exercitum Supernacherib. Patet falsum per sequentem textum quia immediate subditur in auctoritate ysaie praedicta. Multiplicabitur eius imperium et pacis non erit finis quia illa pax quae fuit sub Ezechia fuit satis breuis vt patet inspicienti. 4. regum.

¶ Iterum predicta responsio iudeorum patet falsa per translationem calidaicam que sic habet. Infans datus est nobis et filius datus est nobis et recipiet super se legem ad seruandum eam et vocabitur nomen eius de ante mirabilis consilio deus fortis permanens in secula seculor messyas in cuius diebus pax multiplicabitur. Perhoc enim quod dicitur hic messyas. Patet quod hec auctoritas non est intelligenda de Ezechia sed de christ Per hoc autem quod hic dicitur et vocabitur de ante mirabilis consilio deus fortis. patet quod nomina diuinitatem exprimentia referuntur ad Christum. Ita quod ipse est vere deus quod autem interponitur hic ista de monstratio de ante quae non est in hebraico hoc est ad de notandum quod nomen Christi prius vocatum est a deo et etiam ab angelo quam temporaliter nasceretur sicut habetur Luce secundo et Mathei primo.

¶ Qui autem in hac translatione caldaica dicitur et recipiet super se legem ad seruandum eam loco cuius in hebraico et in transiatione Hieronymi habetur. Et factus est principatus super humerum eius. Hoc est ad denotandum quod Christus erat impleturus legem et seruaturus secundum quod ipse dicit expresse Matheiquinto. Non veni soluere legem sed adimplere.

¶ Item notandum est quod per vnum aliud apparet falsitas iudeorum. Nam in predicta auctoritate ysaie vbi dicitur de Christo Multiplicabitur eius imperium in hebraico ponitur lemarbe quod sonat in latino ad multiplicandum et scribitur hec dictiohebraica sicut hic litera men clausa ponitur in mediodictionis quod est contra naturam huius littere et ysus scribendi secundum modum hebraicum quia nulquam alibi ponitur nisi in fine dictionis sic clausa secundum quod tangit Hieronymus in prologo galeato. Ubi dicit quod apud hebreos sunt quinque littere duplices quia per eas aliter scribunt fines dictionum et aliter media et principia. Et de istis quinque litteris vna est litera men. Una est men aperta alia clausa et men clausa semper ponitur in fine dictionis men aperta in principio vel medio. Hic autem vt predictum est ponitur men clausa in medio dictionis ad denotandum quod Christus de quo loquitur propheta erat nasciturus de virgine clausa et preter modum nature et quod misterium incarnationis erat clausum et secretum. Sicut enim poeta per figuras grammaticales significabant aliquid subtiliter intelligentibui sic prophete per talem modum scribendi insolitum misteria oculta aliquando designabant / et hoc modo Moyses significauit pluralitatem personarum in vnitate diuine essentie coniungendo hoc nomen heloym cum verbo singularis numeri vt dictum est in primo. tad probandum

¶ Tertia auctorii no incarnatione: diuine persone accipitur Michee quinto. Et tu bethleem effrata paruulus es in milibus iuda. Ex teenim mihi egredietur qui sit dominator in israel eegressus eius ab initio a diebus eternitatis. Quoc autem hec auctoritas intelligatur de Christo ad lite ram patet ex translatione caldaica que sic habet. Ex te mihi egredietur messyas vbi nos habemus Ex te mihi egredietur qui sit dominator. Per hunc autem exitum de Bethleem manifeste ostenditur ipsius Christi humanitas qui secundum carnem natus est de semine Dauid qui fuit de bethleem vt habetur primo regum. 19. propter quod scribe iudeorum et periti in lege responderut interrogati ab Herodede loco natiuitatis christi quod nasceretur in bethleem et confirmauerunt dictum suum per hac auctoritatem Michee quinto. vt patet Math. 2. Hanc auctoritatem adducit August. xviii. de ciuitate. ca. 30. vide ibi et secundo ponit canticum Abacuth. et concludii illam auctoritatem. Ego autem in domino gaude bo et exultabo in deo Iesu meo. Per exitum eius a diebus eternitatis exprimitur natiuitas eius eterna qua semper nascitur a patre et semper natus est.

¶ Sed ad hoc dupliciter respondetur. Primo quod per hoc non intelligitur eternitas christi secundum diuinitatem sed praeuisio vel predestinatio eterna sue natiuitatis in humana natura tantum.

¶ Aliter respondetur quia secundum aliquos iudeorum. 7. res fuerunt create ante mundum a deo scilicet lex / penitentia / iehenna / domus sanctuarii / thronus glorie / ortus voluptatis. Plantauerat autem dominus deus paradisum voluptatis a principio id est ante mundum peduo milia annorum et hoc modo etiam expouunt quod hic dicitur Et egressus eius ab initio. etc. quia nomen messye fuit creatum ante mundum modo praedicto.

¶ Sed prima responsio partet quod non valet quia eternitas talis praeuisionis est omnibus communis quia omnia quantumcumque minima sunt a deo aeternaliter praeuisa et preordinata et ita si hoc modo intelligeretur pre dicta auctoritas per ipsam non exprimeretur aliqua specialitas in christo respectu aliorum electorum. Propheta lautem intendit per ipsam exprimere preeminentiam christi et excellentiam vt patet intuentio

¶ Secunda responsio friuola est et truphatoria. Lex enim non videtur creari nisi in aliquo intellectu angelico scilicet vel humano et tamen nullum intellectum creatum ponunt ante mundum. Similiter etiam penitentia non fuit nec videtur fuisse ante peccatum.

¶ Item ita debent dicere de celo et terra quod fuerunt creata ante mundum sicut de orto voluptatis quia dicitur quod in principio creauit deus caelum et terram sicut quod plantauerat paradisum voluptatis a principio etc. Preterea thronus glorie non vi detur nisi celum. Similiter etiam locus iehaene non videtur nisi terra. Preterea de nomine messye quere quid est creatum vel substantia vel accidens creatum. Si substantia tunc idem est quod messyas et fuit per duomilia annorum ante mundum. Si accidens non vedetur probabile quod deus creauerit sic vnum accidens sine subiecto ante mundum. quare etc. ad probandum:

¶ Quarta auctoritas conclusionem predictam habetur canticorum quarto. Egredimini filie syon et videte regem Salomonem in diademate quo coronauit eum mater sua secundum omnes doctores hebreorum vbique in libro canticorum ponitur nomen Salomonis sub illo nomine intelligendus est ipse deus qui est magnus Salomon id est pacificus qui facit pacem et concordiam in creati ris per connexionem partium vniuersi sicut dicitur Iob. xxy. Qui facit concordiam in subliminibus suis. Unde dicunt quod in toto libro illo agitur de deo et synagoga sub nomine Salomonis et nomine spci se sue seu amice sicut doctores catholici dicunt quod ineodem libro sub predictis nominibus agitur de con iunctione christi et ecclesie.

¶ Hoc supposito arguit ad propositum quia in predicta auctoritate dicitur de matre Salomonis quod coronauit eum. Si igitur nomine Salomonis intelligitur. Deus etiam secundum sensum literalem vt dicunt ergo oportet concedere quod deus habeat matrem. Hoc autem est impossibile secundum naturam diuinam vel angelicam ergo ponendum est hoc secundum humanam que solainter alias naturas per generationem possibiles videtur conuenientior et congrua ergo est verus deus et homo ipse christus.

¶ Sed ad hoc respondetur ab aliquibus iudeis dicentibus quod deus qui est magnus Salomon / vocat in illo libro ecclesiam israel aliquando matrem aliquando filiam aliquando sponsam ad ostem dendum magnum amorem quem habuit ad ipsam.

¶ Sed contra hoc videtur quia vnus passus obscurus sacre scripture non debet exponi nisi per alium clariorem eiusdem scripture. Nusquam autem alibi in scriptura veteris testamenti simile scilicet quod deus vocet ecclesiam israel matrem: sed bene quod vocat eam sponsam in eodem libro canticorum. Hanc auctoritatem adducit Augustinus. 18. de ciuitate capitulo. 30. et Hieremie secundo. Recordatus sum tut miserans adolescentiam tuam et caritatem desponsationis tue. Aliquando filiam sicut Hieremie. 3I. Usquequo deliciis dissolueris filia vaga. Aliquando ororem vt in eodem libro canticorum. Soror mea sponsa. Item mater habet rationem principii respectu filii. Hoc autem nullo modo potest intelligi de ecclesia israel respectu dei et sic videtur quod predicta responsio non sit rationabilis. tritas ad hoc accipitur

¶ Dltima aucic acha. nono. exulta sa tis filia syon Iubila filia hierusalem Ecce rex tu veniet tibi iustus et saluator ipse pauper et ascendens super asinam. Secundum doctores hebreorum.

¶ Ista auctoritas non potest intelligi ad literam nisi de mes sya. Per hoc autem quod dicitur hic pauper et ascendens super asinam ostenditur eius humanitas in qua sicut pauper inter homines conuersatus est. Per hoc autem quod dicitur rex iustus et saluator ostenditur in eo natura excellentior per quam possit saluare et regenerare quia pauper secundum quod huiusmodi est impotens ad talia et ideo fuit simul in vnum diues et pauper Diues in natura diuina / pauper in humana. Et quod sic debeat intelligi predicta auctoritas 3acharie. Patet per glosam hebraicam apud eos autenticam super illud canticorum primo. Exultabimus et letabimur in te glosa in te sancto et benedicto deo.

¶ Simile enim est hoc cuidam regine cuius maritus et filii et generi transierant mare. Postea per magnum tempus dictum est ei Uenerunt generi tui. Respondit Quid ad me letentur filie mee. Dictum est ei venerunt filii tui. Rstondit letentur nurus mee. Qando autem dictum est ei venit vir tuus. Dixit hec est perfecta leticia mea. Sic factum est vt essent prophete dicentes ad hierusalem Filii tui de longe venient. Respondit. Quid ad monletentur filie iude. Sed cum dictum est ei 3acharie nono. Ecce rex tuus venit. etc. tunc fuit leticia pere fecta. Unde ibidem premittitur. Exulta satis filia svon Iubila filia hierusalem.

¶ Ex ista glosa patet quod 3acharias propheta loquitur de aduentu dei ad filios israel. Si igitur auctoritas secundum eos intelligitur de messya qui in eadem etiam auctoritate dicitur venire in pauptate concluditur quod ipse sit deus et homo sicut deductum est supra.

¶ Nota ad hoc probandum versus Sibille. 18. de ciuitate ca. xxiii. Uide ibi. Sed de ipsis iudei non curarent. Et hec de secundo articulo.

¶ Quantum ad tertium articulum dico similiter quod potest probari efficaciter quod tempus incarnationis divine sit preteritum.

¶ Ad hoc autem induco primo prophetiam patriarche Iacob Genesis. 49. Non auferetur sceptrum de Iuda nec dux de femore eius donec veniat qui mittendus est et ipse erit expectatio gentium. Sed modo ablatum est regnum et dominatio a iudeis a tempore Herodis ascalonite sub quo natus est Iesus ergo ab illo tempore incarnata est diuina persona et venit messyas vel christus. Hanc auctoritatem allegat Augustinus de christo. 18. de ciuitate cap. 6. Agens ibi de benedictione Iude a Iacob.

¶ Ad hoc au tem respondetur dupliciter. Primo sic quod ista auctoritas non intelligitur de christo ad literam: sed de Nabugod. rege badilonis qui missus est ex ordinatione diuina contra hierusalem propter peccata populi vt habetur quarto regum. 24. ex tunc defecit regnum iudeorum quia cepit Sedechiam regem et excecauit et filios eius occidit vt habetur ibidem. xxv. capitulo. Nec postea aliquis de stirpe eius regnauit.

¶ Alio ter soluitur dicendo quod illa autctoritas intelligitur de Roboam filio Salomionis a quo recesserunt decem tribus et adheserunt hicroboam filio nabath vt haber. 3. regum. 12. Sic igitur exponunt predictam auctoritatem. Non auferetur sceptrum de iuda. etc. Donec veniat Sylo quia vbi Hieronymus transtulit qui mittendus est. hebraica veritas habet Sylo et est nemen locivt dicunt quia in loco venit Roboam vt constitueretur rex super israel et in illo loco recessit ab eo populus israel et constituerunt super se regem Hieroboam. qui erat de alia tribu: scilicet de tribu Effravm et sic ablatum fuit tunc sceptrum Israel de Iuda. Uerumtamen quia ipsi Roboam remanserunt due trbus ideo sequitur secundum hebraicam veritatem. Et ag gregabuntur ei gentes vbi Hieronymus transtulit et ipse erit expectatio gentium.

¶ Sed contra primam solutionem patet quod est falsa quia post captiui tatem babilonicam habuerunt iudei duces et principes sicut patet de 3orobabel Hesdra Neemici et Machabeis habuerunt etiam reges quia Iohannes hircanus Symonis machabei filius imposuit sibipyadema regni et ex tunc regnauerunt filii eius vsque ad Herodem qui fuit alicnigena a gente iudeorum et ideo vsque ad tempus illud non fuit amotum omnino dominium iudeorum. Nota de hoc Augustinum 18. de ciuitate capitulo quadragesimoquinto circa inem quo modo scilicet Herodes alienigena regnauit in iudea.

¶ Si autem dicatur quod a tempore Nabugodonosoris fuit amotum a tribu iuda de qua amotione loquitur prophetia predicta: quia illi qui regnauerunt postea fuerunt de alia tribu quia de tribu sacerdotali scilicet Machabei. Non valet hoc dictum quia gorobabel qui post captiuitatem Babilonicam fuit dux eorum fuit de tribu iuda vt patet expresse ex texstu scripture in pluribus locis Similiter Machabei quia tribus sacerdotalis et regia fuerunt commixte. Et ideo si machabei fuerunt de tribu sacerdotali sequitur quod fuerunt de regia

¶ Contra secundam responsionem dico quod patet falsa per textum tertio regum. 12. quia ibi dicitur quod lle locus vbi Roboam a populo fuit derelictus vocatur Sichen et est locus bene remotus ab illo loco qui vocatur Sylo.

¶ Item contra vtramque responsionem et consimiles Patet quod sunt false per translationem Caldaicam quia vbi Hieronymus transtulit donec veniat qui mittendus est hebraica vel ritas habet donec veniat Sylo. Caldaicum habet ponec veniat messias quia illud quod erat obscurum per hoc voluit declarare. Et sic patet quod precdicta auctoritas non potest intelligi de Nabugodonosor neque de Roboam nec de aliquo alio quam deus christo.

¶ Quod autem sequitur in hebraico. Et argregabuntur ei gentes sic est intelligendum quia prae aduentu christi Iudei pro maiore parte obscurati sunt in sua infidelitate: et gentiles qui nomine gentium designantur aggregati sunt Christo fidem eius de uote suscipientes secundum quod dicit apostolus ad Romanos vndecimo. Cecitas ex parte cecidit in Israel donec plenitudo gentium intraret. hoc hapetur. 11 de ciuitate capitulo vigesimoquinto vide ibi.

¶ Quod autem a tempore Herodis ablatum sit sceptrum a iudeis. Patet quia ipse fuit primus alienigena qui regnauit in iudea. Patet enim eius fuit ydumeus. Iste enim Herodes auxilio romanorum fretus debellauit antigenum regem iudeorum qui descenderat a Machabeis et omnem. prolem regiam occidit et libros de genealogia regum combussit ne in posterum deprehenderentur ip¬ se et filii alienigeni esse a regno Dauid. Interfecit etiam doctores legis qui docebant in populo Deu tron. decimoseptimo. De medio fratrum tuorum pones super te regem vt sic auferret iudeis omnem viam recuperandi regnum quod etiam patet per effectum quia ab illo tempore fluxerunt plures quam mille tricenti anni et adhuc iudei ab illo speptro magis remoti sunt et longinqui quam a principio. Cum igitnitur ablatio sceptri fuerit eis signum predictum de aduentu christi patet quod christus iam aduenit

¶ Secunda auctoritas ad hoc accipitur Aggei secundo Hec dicit dominus exercituum. Adhuc vnum modicum: et ego mouebocelum et terram mare et aridam et mouebo omnes gentes et veniet desideratus cunctis gentibus sed tur magna erit gloria domus istius nouissime magis quam prime dicit dominus exercituum secundum omnes expositores hebreorum. Iste desideratus est rex messyas siue Christus.

¶ Hanc auctoritatem allegat Augustinus. 18. de ciuitate capitulo. 39 dicens quod in parte fuit completa: et est in aduentu Christi vel post sicut exponit ibi. Adhuc vnum modicum. etc. Sed expectatur implendum illud et veniet desideratus cunctis gentibus de vltimo aduen tu non de primo quia prius in eum crediderunt quam pesiderauerint ipsum esse venturum: et illud fuit post primum aduentum. Sed capitulo quadragesimoquinto videtur eam allegare de primo aduentu Christi. Unde allegat alium textum. lxx. interpretum. scilicet verificatum in primo aduentu de electis hominibus qui venerunt ad Christum per fidem licet postea capitulo 48. resumat hoc et exponat intelligendum esse de tempore noui testamen ti in secundo aduentu Christi quando dedicabitur.

¶ Tunc arguo primo per illud quod adhuc vnum modicum et subditur de Aduentu Christi. Et veniet desideratus cunctis gentibus Aggeus enim propheta dixit hoc verbum secundo anno Darii regis persarum. Ab illo rempore vsque nunc fluxerunt anni. 179. anni secundum computationem iudeorum et plures adhuc secundum computationem nostram scilice 170. ad minus talis autem numerus annorum non dicitur in scriptura modicum. Cum ergo propheta dicit restare modicum tempus vsque ad aduentum desiderati. Patet quod tempus sui aduentus est preteritum.

¶ Sed ad hoc dicunt aliqui sic quod tantum tempus bene dicitur in scriptura modicum sicut in psus. 82. dicitur mille anni ante oculos tuos tanquam dies hesterna que preteriit. Sed ista responsio non valet quia si tempus totum comparatur eternitati. Patet modicum est et sic loquitur auctoritas psal. quia diuina cogitatio que per oculos intelligitur eterna est Sed si referatur tempus mille annorum ad expectationem populi sic rationabiliter loquendo non potest dici modicum sed magnum. Unde et Barruch sexto tempus captiuitatis babilonice predici tur longum quod tamen fuit modicum respectiue¬

¶ Item probo propositum per illud quod in auctoritate subditur. Ueniet desideratus cunctis gentibus et explebo domum istam gloria. Et loquitur propheta de domo domini edificata a iudeis post reditum captiuitatis babilonice ergo stante illa domo venit Christus qui propheta dicit illam replendam esse gloria et per aduentum desiderati cunctis gentibus. Domus autem illa destructa est per Titum et Uaspasianum. 42. anno post passionem domini. erge etc.

¶ Item per illud quod sequitur in auctoritate Magna erit gloria domus istius magis quam prime Augustinus videtur sentire. 18. de ciuitate capitulo. 49. quod ita maior gloria domus nouissime accipienda est de ecclesia christi edificata ex lapidibus vi uis hominibus que per illam figurabatur non autem de illa corporali. Unde et tractat ibi quo modo illa corporalis secunda quasi nullius momenti fuit rospectu prime et quo modo fuit conculcata et dehonorata per Romanos per Alexandrum et per An thiocum sicut dicitur hic satis cito post hoc etiam resumit breuiter postea capitulo. 48. vide ibi. E constat quod loquitur de domo eadem supradicta ad cuius edificationem inducebat populum et predixit maiorem gloriam huius domus quam prime edifi cate per Salomonem. Hoc autem non potest inte ligi propter maiores vel honores seu cultum diuinum vel edificationes quia status populi in illo tempore erat quasi nullus respectu illius status qui fuit sub Salomone propter quod dicitur Hesdre quinto quod sacerdotes qui viderant primam domum lachrimabantur aliis exultantibus in dedicatione domus secunde quia nullius momenti erat respectu alterius et ydeo non potest intelligi maior gloria eius nisi per aduentum ipsius desiderati cunctis gentibus qui eam glorificauit presentia sua quando in ea fuit a matreoblatus secundum quod predixerat Malachyas propheta tertio capitulo. Statim veniet ad templum sanctum suum dominator quem vos queritis et angelus testamenti quem vos vultis. Ipsam etiam domum honorauit quando ibi fequenter docuit et predicauit.

¶ Sed ad hoc respondent aliqui quod maiorfuit gloria secunde domus quam prime in annis quia plus durauit. Sed hoc non valet quia licet verum sit quod plus durauerit hoc tamen non fuit ad eius gloriam sed magis ad ignominiam quia pluribus temporbus fuit conculcata et dehonorata: quia Anthiocus Epyphanes posuit ibi abhominandum ydolum et fecit ibi prostibula mulierum sicut habetur primo Machabeorum et secundo. Sed quia illum librum non recipiunt iudei ideo potest dici hoc quod dicituDanielis octauo et hoc etiam dicit Iosephus libro Antiquitatum duodecimo.

¶ Similiter quando ciuitas Hierosolomitana fuit capta per Pomper um imperatorem romaum et iterum alias per Herodem Ascolonitam et vltimo quando destructa fuisper Tytum et Uaspasianum omnibus istis temporibus fuit illa domus derelicta et conculcata.

¶ Item sta maioritas durationis non videtur esse alicuius glorie notabilis alias enim diceretur lapis maioris glorie et honoris quam homo quia est maioris durationis.

¶ Item si computemus durationem domui secunde secundum computationem iudeorum qui dicunt eam durasse tantum. 420. annis habemus quod prima domus plus durauit quia plures anni fluxerunt a quarto anno regni Salomonis in quo fundata est domus prima vsque ad quadragesimumprimum annum regni Sedechie in quo destructa est quia siuxerunt anni. 427. secundum quod potest computari per tempora regum intermediorum inspiciendo tertium et quartum regum. Perfecta autem fuit vndecimo anno regni Salomonis et fuit perfecta. 423. anis et sic durauit plusquam secunda si accipiatur duratio secunde domus secundum computationem iudeorum. Licet autem secunda domus plus durauerit vt supra dictum est. tamen ista obiectio est efficax contra iudeos quia procedit ex suppositione computationis eorum.

¶ Patet igitur quod tempus aduentus Christi est preteritum ex predicta auctoritate Aggei¬

¶ Sed in predicta auctoritate restat ostendere quod videtur dubium quo modo in aduentu desiderati cunctis gentibus sit impletum cum dicitur adhuc vnum modicum et ego mouebocelum et terram. Et est dicendum ad hoc quod celum in aduentu christi motum est accipiendo motum proqualibet innouatione vel mutatione quia nouitas magna in celo apparuit: quia in natiuitate christi noua stella visa est propter quod reges venerunt ad ipsum adorandum.

¶ Item circa illud tempus scilicet tem pore Herodis sub quo natus est christus in iudea de qua maxime loquitur propheta fuit maximus motus terre in tantum quod gentes propinque credebant in iudea nullum hominem remansisse vt dicit Iose phus primo libro de iudaico bello.

¶ Ex quo prohabiliter arguitur aliqua notabilis coniunctio planetarum tunc fuisse seu constellationem ex quibua solent talia accidere.

¶ Quod etiam mote fuerint tunc omnes gentes. Patet quod imminente christi natiuitate precepit Cesar Augustus vniuersum orbem describi et omnes gentes tributarias Romanorum se profiteri et propter hoc singuli ibant ad loca vnde erant oriundi ad predicta faciendum propter quod etiam Ioseph ascendit de Galilea in Bethleem vt ibi profiter etur cum Maria sibi diponsata vxore pregnante vt habetur Luce secundo. Tunc temporis etiam facta est magna commotio in iudea quia quidam nomine Iudasnatione Galileus publice asserebat quod non licere Iudeis recognoscebam dominum preter deum et multi iudei sequuti sunt ipsum et postea interfecti sunt ab exercitum Romanorum secundum Iosephum secundo libro antiquitatum et idem habetur Actuum quinto. Ante hos dies extitit iudas Galileus. etc.

¶ De commotione autem maris non oportet exemplum ponere quia frequenter solet accidere

¶ Tertia auctoritas quod tempus aduentus messve sit completum habetur Danielis nono. vbi angelus Gabriel instruit eum de tem pore aduentus christi dicentis. 7o. ebdomades. Abbreuiate sunt super populum tuum et super vrbem tuam sanctam vt consummetur preuaricatio et finem accipiat peccatum et deleatur iniquitas et adducatur iu sticia sempiterna et impleatur visio et prophetia et vnguatur sanctus sanctorum.

¶ Ad intellectum / huius prephetie.

¶ Primo Uidendum est quo modo accipiatur hic ebdomas vel ebdomada quod idem est Secundo ad propositum.

¶ Dico autem quod in sacra scriptura accipitur ebdomada vnomodo pro tempore septem dicrum. et hocmodo ac cipitur communiter.

¶ Hoc etiam modo loquitur scriptura de ebdomada. Leuitici vigesimoter tio. Ubi scriptura dicit. quod septem ebdomade sunt accipiende a festo pasche que faciunt quadragintanouem dies et in quinquagesima die celebramdum est festum penthecostes.

¶ Alio modo accipitur. ebdomada pro tempore septem annorum que faciunt annos. 49. et hoc modo scriptura loquitur de ebdomada leuitici. 20. Ubi dicitur Numerabitis septem ebdomades annorum que faciunt. 4o annos et quiquagesimus annus immediate sequens dicitur iubileus qui apud iudeos erat annus remissionis vt ibidem dicitur. Nec inuenitur ebdomada accipi pluribus modis in scripturis. Hic autem non potest accipi ebdomas vel ebdomada dierum quia tota prophetia Danielis fuisset completa infra annum et dimidium ergo per locum a diuisione oportet quod accipiatur pro ebdomada annorum et in hoc omnes expositores conueniunt catholici et hebrei. Sed dififerunt in hoc quod aliqui catholici vt Beda et sequaces sui dicunt quod isti anni intelligendi sunt anni luna res qui sunt breuiores annis solaribus. xi. diebus. Motus autem fuit ad hoc dicendum ex duobus. Primo ex textu quia dicuntur ebdomades abbreuiate et sicut dictum est anni lunares sunt breuiores solaribus et per consequens ebdomades annorum lunarium sunt breuiores. Secundo quia angelus loque batur Danieli qui erat hebreus hebrei autem computabant per annos lunares vt dicit Beda et ideo angelus posuit numerum annorum praedictorum per ebdomades annorum lunarium.

¶ Sed salua Bede reuerentia hoc non videtur esse verum quia in hebraico non ponitur abbreuiate pro vt sonat in deo truncationem seu diminutionem. sed in hebraico ponitur praecise et notat temporis determinationem id est non plus nec minus simpliciter.

¶ Secundum videtur falsum. Si enim iudei computarent secundum annos lunares ita quod haberent annum breuiorem etiam vndecim diebus quam annus solaris quo vtimur cum secundum legem teneantur primo mense cuiuslibet anni sui facere pascha et die determinata scilicet die quin tadecima scilicet die quintadecima primi mensis. Sequeretur quod pascha Iudeorum huius anni anticiparet pascha anni precedentis. xi. diebus et eodem modo pascha anni sequentis precederet per viginti duos dies et sic consequenter anticipando tempus quolibet anno per videcim dies sequitur quod ipsi celebrarent pascha suum ex obligatione praecepti infra breue tempus in quolibet mense totius anni quod apparet immediate falsum ex vsu eorum quia semper faciunt pasca eodem tempore et ideo patet quod compitant per annos solares sicut et nos. Licet enim inc piant menses a lunationibus tamen tertius annus apud eos habet. 13. lunationes ita quod per embolismos faciunt extrationem temporis et sic computant per annos solares sicut et nos. Dato tamen quod computarent per annos lunares nihilominus haberetur propositum nostrum vt videbitur.

¶ Secundo videndum est quot annos continent ebdomades predicte et patet quod si multiplicentur. 70. per septeresultant. 490. anni per ebdomades. 7o. vel exebdomadibus. 70.

¶ Tertio videndum est a quo termino incipiat computatio istarum ebdomodarum. Et dicunt aliqui iudei quod incipit ab vndecimo anno regni Sedechie quando destructum est primum templum.

¶ Alii dicunt quod incipit in primo anne darii medii quia illo tempore dicit angelus ista Danieli.

¶ Alii autem dicunt quod incipit computatioa reditu captiuitatis sub 3orobabel duce anno secundo Cyri regis persarum.

¶ Alii autem dicunt quod ista computatio incipit a vicesimo anno regni¬ Artharcersis quando missus est Neemias ad reedificandum ciuitatem Hierusalem quod ego magis puto et hoc potest patere ex textu Danielis nono. vbi dicit angelus Danieli. Scito ergo et animaduerte ab exitu vt reedificetur Hierusalem. etc. Et tunc incipit angelus computare ebdomades consequenter vt patet in textu: tunc autem exiit sermo de reedificatione Hierusalem. Cyrus enim prius de derat licentiam de reedificatione templi tantum

¶ Ad propositum dico quod quecumque istarum opinio num sit vera habetur sufficienter propositum scilicet quod tempus aduentus christi sit preteritum. Quoc patet quia angelus determinate. 490. annos vsquequo impleatur visio et prophetia et vnguatur sanctus sanctorum id est christus. Sed qualitercumque accipiantur anni lunares vel solares et vbicunque incipatur computatio secundum predicta quia inferius non potest accipi quam vigesimo anno artharcersis totum tamen tempus preteritum est iam diu est et hoc sufficit ad propositum nostrum.

¶ Sed ad istam auctoritatem respondet Rabi Salomon dicens quod 70. ebdomades non continent tempus precisum vsque ad christi aduentum et passionis sue misterium vipredictum est: sed continent tempus precisum a de structione primi templi vsque ad destructionem secundi per Tytum et Uaspasianum et exponit sic praedictam auctoritatem. 70. ebdomades abbreuiate sunt super populum tuum super vrbem tuam. An tequam veniat perfecta captiuitas ipsorum per romanos comburentes ciuitatem et templum eiicientes populum iudaicum vt consummetur preuaricatio id est vt desistant a preuaricationibus castigati per predictam captiuitatem et sic deleatur iniquitas eo rum substinendo captiuitatem et miseriam pro pena et adducatur iusticia sempiterna id est vt in eternum iustificentur substinendo talem penam et miseriam pro peccatis eorum et impleatur visio et prophetiaid est visiones de christo promisse per prophetas et vngatur sanctus sanctorum id est archa domini et vasa sanctuarii que reprobantur per messyam in fine huius captiuitatis iudeorum venturum sicut dicit

¶ Sed quantum debeat durare ista captiuitas non dicitur et per consequens tempus determinatum ad uentus ipsius christi hic non diffinitur.

¶ Contra istam solutionem dico quod expositio ista falsa est et extortahoc patet primo per litteram precedentem. Ubi dicitur quod angelus gabriel venit propter orationem Danielis orantis pro liberatione populi ad declarandum exauditionem sue petitionis et ideo non se lum denunciat eius liberationem a captiuitate ba. bilonica sed etiam perfectam liberationem fiendam per christu de qua Daniel principaliter orabat et ideo dicere quod angelus venerit ad denunciandum perfectam captiuitatem populi sui et nullum tempus certum liberationis fiende per christum est valde absurdum et precedenti litere contrarium quia angelus non venisset ad consolationem Danielis: sed magis ad eius desolationem.

¶ Item quod dicit Iudeos desistere a preuaricationibus per captiuitatem. hoc est falsum quia inter omnes multum vacant sortilegiis et auguriis que maxime prohiaentur in lege eorum sicut testimonium perhibent illi qui nouerunt benefacta eorum.

¶ Item quod dicit impleri visiones prophetarum per merita ipsorum est contra illud quod dicitur Deutronomi nono. Scito quod non propter iusticias tuas dominus deus tuus de derit tibi terram hanc etc. et multominus propter iusticias eorum implenda est promissio de christo vt patet et maxime quia de eo scribitur ysavie. 8. Et erit ad lapidem offensionis et petram scandali duabus israel et in laqueum et ruinam habitantibus hierusalem. Item quod dicit quod per vnctionem sancti sanctorum intelligi tur vnctio arche et sanctuarii que restituentur per mel siam. Hoc est contra illud quod dicitur Hieremie tertio Cumque multiplicati fueritis et creueritis in terram indiebus illis dicit dominus non dicent vltra archa testamen ti domini neque ascendet super cor neque recordabunt illius nec visitabuntur nec fiet vltra quia cerimonie veteris testamenti omnino cessauerunt post passionem christi diuulgationem euangelii. Pluribus etiam modis argumentari potest contra expositionem istam sicu patet magis super Danielem

¶ Ditimo probatur ex scriptura canonica tempus aduentus christi esse preteritum per illud Danielis tertio. vbi dicitur quod Nabugodo. vidit statuam magnam. Huius autem statue caput erat ex auro optimo pectus et brachia de argento porro venter et femora ex ere. Tibie autem ferree. etc. Et sequitur Abscisus est lapis de monte sine manibus et percussit statuam in pedibus eiusferreis et fictilibus et comminuit omnia.

¶ Per hanc autem statuam designantur quattuor magna regnisibi in orbe succedentia sicut et ipsemet Daniel exposuit diuinitus inspiratus. Primum regnum est caldeorum quod signatur per caput aureum vt ibidem dicitur. Secundum est regnum persarum quod signatur per argentum quod subiecit sibi regnum caldeorum. Tertium regnum grecorum seu Alexandri quod signatur per es et subiecit sibi regnum persarum.

¶ Quartum est regnum Romanorum quod signatur per ferrum et subiecit sibi regnum grecorum et alia regna mundi sicut ferrum domat omnia. Per lapidem autem abscisum de monte sine manibus designatur ipse christus siue regnum eius cui subiiciendum praedicitur regnum Romanorum. Et in hac expositione omnes ex positores tam hebraici conueniunt. Ex hiis arguo quia in predicta prophetia praedicitur quod ille cui subiiciendum erat regnum Romanorum est ipse christus.

¶ Cum ergo hoc sit impletum tempore Constatini et Siluestr pape quo tempore romanum imperium per veram fidem subiectum est Iesu filio marie. Patet quod ips est vere christus et quod messyas aduenerit.

¶ Post auctoritates canonicas adduco contra iudeos aliqua dicta autentica apud eos quia sunt dicta doctorum ipsorum. Primum est glose super illud ysaie. Antequam parturiret peperit. glosa hebraica dicit quod antequam natus fuisset ille qui in seruitutem redegit Ultimus natus fuit redemptor ergo ante natiuita tem Titi qui ciuitatem destruxit et populum captuauit et per venditionem in seruitutem exposuit in tantum quod dabantur triginta pro nummo argenteo vt dicit Hugo Flo. fuit natiuitas christi. Hoc idem patet per translationem caldaicam ibidem. Adhuc non erit ei veniens angustia redimetur et adhuc non veniet ei tremor cum doloribus propter partum reuelabitur rex messias. Dolor enim et angustia partus exprimunt maximam calamitatem quam susti nuerunt in obsidione Titi et Uaspasiani. ergo anite obsidionem illam venit christus: et hoc multi conce¬ dunt inter eos quod ipse christus natus sit in die destructionis templi: sed cum ab illo tempore fluxerit tantum tempus vltra mille annos satis queritur ab eis vbi sit ipse per tantum tempus et quid facit.

¶ Et dicunt aliqui quod ipse est inter angelos viuens sicut Moyses vixit. 49. diebus cum domino in monte et expectat preceptum domini de apparendo

¶ Alii dicunt quod est vltra montes caspios.

¶ Alim quod vadit per mundum sicut pauper et contemptibilis et leprosus et humiliatus propter peccata populi iuxta illud ysaie. 13. Et nos reputauimus eum qua si leprosum quousque appareat ex precepto dei ad liberationem populi.

¶ Talis autem varietas eorum bene ostendit eorum falsitatem. Et ideo dimittohoc nisi quantum ad hoc quod verum est tempus christi iam aduenisse.

¶ Item per quandam traditionem autentiquam apud eos que ponitur in quodam libro eorum antiquo qui dicitur liber Iudicum ordinario rum. Traditum est a domo Hel ve id est a discipulis per sex milia annorum erit mundus duo miliavanitatis duo milia legis duo messye.

¶ Circa quod nota quod hebrei dicunt hoc dictum fuisse a filio mulieris Sareptane quem suscitauit Helyas qui habuit postea speciem prophetie et prophetauit de duratione mundi scilicet quod duraret sex milibus annorum. Duo autem milia vanitatis dicuntur duo milia peccatorum quia a principio mundi vsque ad vocationem Abrahe defluxit mundus per luxuriam pri mo vsque ad Noe. Postea per ydolatriam vsque ad Abraham qui primo ausus est publice confiterinomen vnius dei vel vnum deum creatorem celi et terre secundum Iosephum primo libro antiquitatum et illud tempus durauit circa duo milia annorum fuerunt enim vltra. 23. Ab illo autem tempore vocationis Abrahe vsque ad natiuitatem christi fluxerunt duo milia annorum nisi quod deficiunt. 28. qui possunt suppleri per. xxiii. qui fuerunt residui de vltra duprima milia et per quninque quibus latuit christus in egyepto et sic dicatur totum legis predictum vsque ad reuersionem christi de Egypto et habemus duo alia milia.

¶ Sed vtrum dies messve vel christi debeant durare duobus milibus annorum non intromitto meHoc sufficit mihi contra eos quod cum iam quattuormilia annorum a creatione mundi preterita quod men syas iam venit et dies eius iam venerunt a mille arnis et vltra quia iam quinque milia annorum transierunt et vltra a creatione mundi etiam secundum conputationem eorum quare etc.

¶ Hoc dicit expret se Iosephus maximus hystoriographus eorum se cundo libro antiquitatum perhibens testimonium christo dicens sic describendo tempora Thyberii Cesaris. Fuit hiisdem temporibus Iesus vir si tamen virum nominare fas est. Erat enim mirabilium operum effector et doctor eorum hominum qui libenter ea que vera sunt audiunt et multos quidem iudeorum mutos etiam ex gentibus sibi adiunxit christus hic erahunc accusatione primorum nostre gentis virorum cum Pylatus in cruce agendum esse decreuit set non deseruerunt hii qui ab initio eum dilexerant apparuit enim eis iterum visus secundum quod diuinitus inspirati prophete vel hec vel alia de eo innumera miracula futura esse predixerant.

¶ Ultimo arguo contra eos per rationes probabiles intelligentibus scripturam.

¶ Primo quia consideram do processum veteris testamenti apparet quod filii israet quandiu seruierunt domino fuerunt in statu prosperitatis et si aliquando sunt captiuitati et afflicti hoc fuit pro pter peccata eorum. Modo ita est quod ante captiuitatem babilonicam fuerunt ydolatre pessimi et occisores prophetarum in tantum quod repleuerunt hierusalem san gvine prophetarum vsque ad os vt dicitur quarto regum et multa alia mala fecerunt propter que sunt captiua ti in babilonem et tamen illa captiuitas non durauit nisi per septuaginta annos. Cum igitur captiuitas in qua sunt modo durauerit per mille ducentos aninos et amplius oportet quod ipsa sit propter pectantum grauissimum aliquod secundum correspondentiam pene. Non ar paret autem aliud nisi quod christum Messiam verum a lege et prophetis promissum negantes et persequentes crudeliter oceiderunt: quia post reditum captiui tatis babilonice non leguntur ydolatrasse nec prophetas occidisse nec tot et tanta crimina commisisse sicut prius et hoc videtur sentire Rabi Moyses in libro Iudicum vbi dicit Iesus namarenus visus est esse Messias et interfectus est per domum iudicii et ipse fuit causa et promeruit vt destrueretur israel in gladio.

¶ Secundo arguo sic. Doctrina confirmata per opera miraculosa que sunt solius dei opera et doctrina vera quia deus non est testis falsus. Hoc modo etiam declarata sunt esse vera que dicta sunt per Moyse et Iosue et prophetas. Sed doctrina christi et cathol ca que dicit christum aduenisse est huiusmodi. Patuisupra per Iosephum et patet: quia christus mortuum suscitauit cecum illuminauit et sic de aliis. Hoc etiam dicitur in quodam libello eorum autentiquo qui intitulatur de generatione Iesu namareni quod leprosum mundauit et claudum ex vtero matris stare fecit et mor tuum suscitauit et multa alia ergo doctrina est veraet per consequens christus iam venit. Nec valet quod dicitur in eodem libello quod Iesus nam arenus talia faciebat in virtute nominis domini tetragramaton: quod sciebat ipsum pronunciare. Inuenit enim in templolapidem super quem steterat archa domini antiquitus in quo erat insculptum istud nomen expositum. Uocatur autem expositio istius nominis descriptio et determinatio quomodo debeat pronunciari. Non valem hoc dico primo quia nomen domini tetragramaton cum sit nomen sanctissimum secundum eos non potest habere virtutem ad faciendum aliquid contrarium nouum diuino puta ad testificandum falsitatem per aliquod opus

¶ Secundo quia nomen aliquod non habet virtutem faciendi miracula. Sed deus ad inuocationem sue virtutis et nominis facit miracula et non est testis falsus: ergo etc. sicut prius.

¶ Ultimo sic contra eos arguo quando scriptura sacra denunciat aliquid futurum et determinat tempus modum et locum si omnia ista concurrant in vnum manifeste patet quod illud quod fuerat predictum est adimpletum. Sic est in proposito de aduentu christi et ortu: quia determinauit tempus. Non auferetur sceptrum de iuda etc. Gene. 49. Determinauit locum nascendi Michee. 6. Et tu bethleem terra iuda etc. vel bethleem effrata. Determinauit modum sue conuersationis in paupertate. 3acha. 9 Rex tuus venit tibi iustus et saluator et ipse pauper Similiter modum moriendi in humilitate et patientia mortis ysaie habet. Sicut ouis ad occisionem ducetur hec autem omnia manifeste sunt impleta in Iesu: igitur rationabiliter probari potest et concedendum est ex scripturis quod ipse fuit vere Messias et quod christus aduenerit. Et hec de tertio articulo principali.

¶ Quantum ad quartum. Restat ponere aliquas instantias iudeorum et ad eas respondere. Probant enim quod Messias non venerit

¶ Primo sic. 3acha. 6. dicitur de aduentum Messie. Ecce vir oriens nomen eius: quia in translatione caldaica habetur Messias nomen eius et sequitur. Et edificabit templum domino. Iesus autem namarenus non edificauit aliquod templum ergo etc.

¶ Secundo siHiere. 23. Ecce dies veniunt dicit dominus: et suscitabo. dauid germen iustum et intelligitur de aduentu Messie ad litteram sicut dictum est supra. Et subditur ibdem. In diebus illis saluabitur Iuda et Israel habitabit confidenter. Sed numquam tot miserie acciderunt filiis israel sicut a tempore Iesu namareni ergo etc. sicut patet in destructione ciuitatis et templi: ergo etc.

¶ Tertio sic. Danielis. 7. Aspiciebam in visu noctis et ecce filius hominis veniebat. Et secundum omnes expositores loquitur de aduentu christi. Iesus autem namarenus non venit in nubibus celi: ergo etc.

¶ Quan to sic. ysaie. 3. Erit lux lune sicut lux solis septentrionaliter sicut lux. 7. dierum in die quae alligauerit dominus vulnus ppostoli sui et percussuram plage eius sanauerit Cum igitur aduentus christi expectetur ad salutem populi et non sint predicta facta circa corpora celestia tempore Iesu namareni sequitur quod non fuerit christus.

¶ Quinto sic. ysaie. 13. dicitur de Messia vel christo quod videbit semen longeuum. Et psal. 88. dicitur. Ponam in seculum seculi semen eius. Sed Iesus namarenus non habuit filios: ergo etc

¶ Ultimo sic et est quasi idem cum primo. Ezechie4o. Describitur quoddam templum magnum et mirabile edificandum secundum eos in terra in aduentu Messie Sed hoc nondum est factum ergo etc. dico quod ista

¶ Ad primum istorum. auctoritas intelligitur de templo secundo edificato per et orobabel: vt dicit Rabysalomon doctor hebreorum: et ideo ex hoc non habent contra nos argumentum. Dato etiam quod intelligatur de christo ad litteram dicendum quod ipse idificauit templum de lapidibus viuis et spiritualibus de ipsis fidelibus et talis edificatio quia est per fectissima debebatur christo. Unde super illud Genesis. 24. Non est hic aliud nisi domus dei etc. Et dicit glosa hebraica quod patriarcha Iacob vidit domum dei edificandam in terris et domum dei edificandam in celis ad quem domus edificanda in terris conparata nichil est. Unde dicit. Non est hic aliud nisi domus dei et porta celi.

¶ Ad secundum quod iam tenpore destructionis ciuitatis et templi non erant filii israel et iuda: sed erant auersi a deo quia christum negauerant et occiderant propter quod et illam miseriam meruerant: et ideo ex illa miseria magis concluditur propositum. Sed filii veri israel et iuda christum confitentes et qui christum receperant saluati sunt per ipsum non solum spiritualiter sed etiam corporaliter quia si cut dicitur in ecclesiastica hystoria imminente destructione ciuitatis Hierosolomitane per Tytum et Uaspasianum. Admoniti sunt fideles qui erant in Iudea per angelum vt transirent in regnum regis Agrippe qui erat confederatus romanis. Aliter potest dici ad auctoritatem Hieremie quod illi perfecte sunt saluati qui sunt in regno christi in gloria celestiper ipsum et illi habitanticonfidenter.

¶ Ad tertium dico quod auctoritas Danielis de aduentu christi secundo ad iudicium scilicet vnde ibidem sequitur. Et iudicium se det et libri aperti sunt. Iudei autem excecati nesciunt hunc aduentum secundum a primo distinguere: et ideo errant in pluribus locis et multipliciter quia aliquieorum putant et expectant christum venturum in tantavirtute et gloria vt possit sibi statim omnia terrenasubiicere et regnum ipsorum restituere. Unde et discipuli petebant a christo. Domine si in tempore hoc restitues regnum israel.

¶ Alii vero propter scripturas que manifeste loquutur. De christi humilitate et passione et propter alias que loquuntur de eius eminentia et potestate expectant duos messias. Unum qui dicitur filins Ioseph et iste passurus est et occio dendus. Alium vero qui dicitur filius Dauid qui Messiam filium Ioseph suscitabit et regnum israelrestaura bit que dicta sunt friuola vt patet. Et patet de vl timo quia licet plures dicti sint vel Messie vel vnctiquod idem est per participationem sicut Dauid et Saultamen ad salutem populi non expectatur nisi vnus. Preterea dictum quantum habet de apparentia impletum est in Iesu namareno qui dicebatur filius Ioseph et erat filius Dauid secundum carnem vt patet ex predictis.

¶ Ad quartum dicendum quod auctoritas ysaie de sole et luna intelligitur compleri in aduentu secundo christi ad iudicium. Tunc enim sanabitur perfecto vulnus populi sui: ideo etc.

¶ Ad quintum dico quod christus habuit filios spirituales quales decebant eum non secundum generationem carnalem et virilem. Unde super illud Genesis. 2i. In Isaac vocabitur tibi se men glosa hebraica. Omnis qui confessus fuerit duosecula vocabitur tibi semen. Uocantur hic duo secula tempus legis et tempus christi.

¶ Ad vltimum dico quod scriptura loquitur sub methaphora de domocelesti de qua supra dictum est et hoc patet per illud quod in fine ezechielis concluditur et nomen ciuitatis ex illa die dominus ibidem et per multa alia que ponuntur ibidem in littera: quia ibi describitur fluuius habens ligna pomifera ex vtraque parte facientia fructus per menses singulos / et habentia folia nunquam defluentia quaenullo modo videntur beatificari ad litteram. Hoc etiam patet per dictum Rabisalomonis doctoris hebraici dicentis yodde hierusalem superna loquute sunt scripture in fine Ezechielis. Hec de quarto articulo questionis.

¶ Ad primum principale argumentum dicendum quod multi literati inter iudeos perceperunt Messiam aduenisse et quod ipse fuit Iesus nagarenus sicut dictum est supra de nachaele de Nicodemo de Gamaliele de Paulo de Apollo de Iose pho et idem potest dici de aliis multis tamen multi auertuntur a fide propter timorem penurie temporalis: uia semper fuerunt cupidi et timent esse pauperes et in ege eorum frequenter promittitur habundantia tem poralium. Alia causa est quia a cunabulis nutriuntur in odio christi et legis christiane et quotidie maledi cunt christicolis in synagogis. Illa autem ad que sunt homines assueti ex pueritia sunt quasi in naturam versa et auertunt iudicium intellectus a veritate contraria. Alia causa est propter difficultatem et arduitatem eorum que proponuntur in fide nostracredenda sicut est trinitas personarum in natura diuina et dualitas naturarum divine scilicet et humane in vnapersona christi et propter sacramentum eucharistieque nullo modo possunt credere. Unde et ipsi reputant nos colere tres deos. Et in sacramento eucha¬ ristie reputant nos pessime ydolatrare sicut expertum est ab illis qui frequenter de istis contulerunt cum illis. Et ideo a fide auertuntur et frequenter conuersi de ipsis ad vomitum reuertuntur.

¶ Ad secundum dico quod dies messve vel christi dicuntur dies nouissimi inscriptura quamquam secundum hebreos debeant durare saltem per duo milia annorum. Et non solum dies messve dicuntur nouissimi in scriptura sed etiam aliqui dies praecedentes eos patet Gene. 49. vbi patriarcha Iacob dicit filiis suis. Congregamini vt anunciem vobis que ventura sunt in diebus nouissimis et ibidem denunciat non solum de aduentu christi sed etiam de multis aliis que impleta sunt tempore regum. Israel et Iudicum vt patet ex litera etiam secundum doctores hebreorum.

¶ De eleuatione montis syon super omnes coles. Dico quod non est intelligenda ad literam secundum eleuationem localem sed secundum nobilitatem et appreciationem sicut dicit Rabi salomon doctor eorum quia magna signa debuerunt ibi fieri et mirabilia in aduentu christi per ipsum maiora quam in aliis collibus sicut fuit factum quia ibi illuminauit cecum natum et curauit languidum in probatica piscina et multa alia ibifecit ibidem etiam spiritum sanctum apostolis dedit quod fuit maximum mirabile vt homines simplices et ydiote haberent notitiam perfectam scriptu rarum et loquerentur omnium generibus linguarum. Si dicas quod solutio ista accipitur ex euangelio et ideo non valet. Dico quod ad probandum aliquid contra Iudeos oportet vti scripturis apud eos autenticis sed respondendo argumentis eorum non oportet. Preterea etiam non solum euangeliste scribunt christum fecisse miracula in hierusalem: sed etiam doctores habreorum vt patuit ex predictis.

¶ De conuersione him ad christum. Dico quod fit ibi distributio non pro singulis generum sed pro generibus singulorum: quia ex omni gente et natione aliqui crediderunt in christum vt patet per diffusionem fidei in toto orbe. Aliter dici potest quod omnes aliquando accipitur in scriptura pro multis sicut patet. 3. Regum. 17. Dixit absalon et omnes viri israel melius est consilium chusi¬

¶ Et certum est quod non erant ibi presentes omnes viri israel sed multi sic in proposito potest dici.

¶ Depace habenda in aduentu christi. Dicendum quod circa tempora chrisii fuit pax diuturna in orbe et maxime iniudea. Quod patet quia imminente natiuitate christi paccatis omnibus regnis et sub imperio Romano redactis preceptum fuit a cesare Augusto vt describeretur vniuersus orbis et ab illo tempore vsque ad quadragesimum annum post passionem christi quando iudeiinceperunt rebellare Romanis non leguntur aliqua bella notabilia fuisse in iudea nec iudeos vsos fuisse armis: quia terra custodiebatur a militibus Romanis: et ideo probabile est quod tunc iudei propter diuturnitatem pacis instrumenta bellica mutauerunt in instrumenta agriculture apta sicut sit in terris in quibus est pax. Ideo dicitur. Conflabunt etc.

¶ Quod autem subditur. Non leuabit gens contra gentem gladium nec exercebuntur vltra ad prelium. Non importat pacis eternitatem sed diuturnitatem. Nam vbi habemus vltra in hebraico ponitur aad que dictio non si gnificat eternitatem sicut patet in. 4. Regum. 6. Et vltra non venerunt latrones cyrie in terram israel qui tamen postea leguntur depredasse et inuasisse terram israel. Sic in proposito potest dici.

¶ Ad tertium de ysaia habitabit lupus cum agno etc. Dico ad hoc quod est ibi¬ loquutio metaphorica quia homines ibi nominantur nominibus animalium. Simile habetur. Genesis. 49. vbi dicitur Beniamin lupus rapax etc. et ibidem Neptalim ceruus emissarius et ibidem Dan coluber in via. Sic igitur dicendum in proposito quod iudei et gentiles qui prius erant adinuicem nociui et odiosi pacifice simul habitabant conuersi ad fidem christi sicut dicitur actuum. 4. Multitudinis credentium erat cor vnum et anima vna etc. et tantum ab illo tenpore fuerunt aliqui gentiles ad fidem christi conuersi vt in eodem libro patet et eodem modo exponendum est quod sequitur de paruulis et animalibus venenosis quia proueri id est simplices non leduntur ab illis qui ante conuersionem ad fidem christi erant veneno infidelitatis repleto. Quod autem talis modus loquendi metaphoricus sit ibi patet per textum. Nam in eodem capitulo ysaias vocat stirpem iesse virgam Similiter ipsum christum vocat florem. Egredietur inquit virga de radice iesse et flos de radice eius ascendet. Similiter ibidem subdit. Erit iusticia cingulum lumborum eius et fides cinctorium renium tius et patet quod ibi accipitur cingulum et cinctorium metaphorice hoc etiam patet per translationem caldaicam que sic habet. Exibit rex de filiis Isay et Messias de filiis filiorum eius / sequitur et erunt iuti circum circa ei et fideles adherentes ei vbi habemus et erit iusticia cingulum lumborum eius et fides cinctorium renium eius / sequitur. Et pax mul tiplicabitur in diebus eius vbi habemus lupus habitabit cum agno.

¶ Ex quo patet quod ibi est loquutio metaphorica. Potest etiam dici quod istud impletum est ad litteram in fidelibus christi: quia frequenter inuenitur quod fere mansuete facte sunt coram fide libus christi earum deuorationi expositis. Similiter bestie venenose non poterant eis nocere secundum quod promiserat eis christus. Dedi vobis virtutem cacandi super serpentes et scorpiones etc. Et actuum 28. dicitur quod Paulus a vipera percussus in nullo est lesus propter quod Barbari hoc videntes dicebant ipsum esse deum.

¶ Ad vltimum dicendum sicut tangebatur quod illa prophetia. Deutro. fuit adimpletain reductione eorum de captiuitate babylonica. Sed contra hoc arguunt sicut arguebatur per illud Ezechie. 39. Scient quod ego dominus deus eorum etc. Dicendum quod nulli fuerunt ibi derelicti qui voluissent reuerti: quia cyrus qui erat monarcha in omnibus illis regnis dedit licentiam generalem reuertendi omnibus: immo etiam munera dedit reuertentibus vt patet Esdre primo. Et ideo in hoc completum est verbum Ezechielis et ipsius Moysi: quia nullus dere ictus est ibi qui voluit reuerti. Illi autem qui noluerunt facti sunt indigni diuino beneficio.

¶ Alio ter potest dici quod predicta congregatio intelligenda est per fidem et caritatem que quidem congregatio facta est per ipsum christum secundum quod exponit Ioannes euangelista. II. c. Ubi dicitur quod cayphas prophetauit quod Iesus moriturus esset pro gente et non solum pro gente sed etiam vt filios dei quini erant disperi congregaret. Nullus autem extra hanc congregationem derelinquitur qui velit intrare quia nulli clau ditur gremium ecclesie. Sic ad istud.