Quaestio 12

QUAESTIO XII. Utrum ratione manente erronea per actus appetitus posset homo fieri virtuosus.

Deinde circa voluntatem quaerebantur quaedam pertinentia ad ipsam in comparatione ad intellectum, quaedam pertinentia ad ipsam in comparatione ad exteriorem actum.

Circa voluntatem in comparatione ad intellectum, quaerebatur unum pertinens ad modum acquirendi virtutes morales opere ipsius voluntatis, scilicet utrum ratione manente erronea, per actus appetitus posset homo fieri virtuosus. Et ostendebatur quod sic, quia quando aliqua sic se habent quod unum est in potestate nostra et aliud non est in potestate nostra, possimus habere illud quod est in potestate nostra, absque hoc quod habeamus illud quod non est in potestate nostra. Sed in potestate nostra est fieri bonos vel malos, ut ostendit Philosophus tertio Ethicorum; sed non est in potestate nostra recte iudicare vel errare secundum rationem, prout dicit Theophrastus secundo de anima: in nobis est quando volumus, phantasiam immittere; sicut enim in pictoribus est quae volunt pingere ita et animae; opinari autem quaecumque volimus non est ! in nobis, sed quodcumque id quod evidens est coegerit; non enim possibile est aliquid apparens falsum non renuere; sed quod duo et tria sunt quinque necessarium est consentire, sive velimus sive nolumus.

Contra. Non possumus fieri virtuosi, nisi ex actibus secundum rectam rationem regulatis. Unde, secundum Philosophum secundo Ethicorum, non solum operationes sequentes habitum sed etiam habitum praecedentes quae sunt generativae virtutis, oportet esse recta ratione informatas; sed ratione manente erronea, actus appetitus non possunt recta ratione informari. Ergo nec potest quis per eos virtuosus effici.

Respondeo. Ad evidentiam quaestionis est intelligendum, quod cum habens erroneam rationem et existens vitiosus moraliter sit in peccato mortali, supponendum est quod nullo modo talis poterit resurgere nec effici virtuosus simpliciter et perfecte, sine gratia Dei operante et coope- rante. Et ideo supposita generali influentia Dei qua, quantum est ex parte sua, paratus est influere et influit adiutorium gratiae, si ex parte nostra obicem non ponamus, sed id quod ad nos pertinet facientes, nos humiliter disponamus; — est intelligenda quaestio quomodo ex parte hominis potest fieri quod ad virtuosum statum revertatur, ipso ut positum est existente in errore rationis, non quidem sic quod error rationis remaneat simul cum habitu virtuoso, sed quomodo ' ipso existente in tali errore poterit procedere ad acquirendum habitum virtuosum, per cuius acquisitionem ut videbitur oportet errorem destrui.

Et est dicendum quod quaestio videtur quaerere de modo acquirendi virtutes morales, quia argumenta procedunt de virtute quae ex assuefactione operum acquiritur. Est tamen considerandum quod, cum virtutes intellectuales consistant essentialiter in rectitudine rationis, morales autem essentialiter consistant in rectitudine appetitus participantis ratione, sive rectitudine rationis qua actus ipsius appetitus per eorum conformitatem ad ipsam rectificantur, impossibile est habere virtutem sive intellectualem sive moralem, ratione erronea existente. Sed quia non virtuosus potest fieri virtuosus nisi sit omnino orbatus, ut alibi est declaratum, quaerit quaestio de modo quo aliquis habens rationem erroneam potest fieri virtuosus.

Et est ratio dubitationis quia, cum non possit virtus acquiri nisi ex actibus rationis rectis et virtuosis, licet non virtuoso modo factis, et a ratione existente erronea non procedunt nisi actus erronei, videtur quod illa existente, non solum non poterit existere virtus, sed etiam nec fieri poterit vel causari; et consimiliter potest argui e contrario de ratione recta, quod illa manente, non poterit quis nec fieri nec esse " vitiosus, nec prudens poterit peccare. Et est intelligendum quod ratione existente erronea aliter fit quis virtuosus virtute intellectuali et praecipue speculativa; et aliter morali et etiam virtute intellectuali connexa moralibus virtutibus. Nam cum dispositio cog noscentis secundum appetitum per se nihil faciat ad sic vel aliter videri quantum ad speculabilia quae movent intellectum secundum se et non secundum conformitatem eorum realem ad intelligentem, — idem enim iudicium habet intemperatus de hoc quod est triangulum habere tres angulos? et temperatus, nonobstante diversitatem eorum secundum appetitum, — ideo non oportet ad'acquirendum virtutem intellectualem per se fieri aliquam dispositionem in appetitu sive in cognoscente, sed solum per accidens ad removendum impedimentum considerationis.

Si ergo aliquis habeat opinionem circa hoc quod est caelum esse corruptibile per naturam, eo quod in caelo est materia, et materia est principium corruptionis et caetera, talis existens in tali errore potest fieri, sive procedere ad hoc quod fiat virtuosus secundum intellectum circa caeli incorruptibilitatem, et est in eius potestate quod hoc fiat, non solum ab alio addiscendo, sed etiam per seipsum inveniendo, quia in potestate nostra ratione liberae voluntatis sunt actus omnium aliarum potentiarum, et ipsae potentiae quantum ad exercitium suorum actuum, licet non quantum ad determinationem eorum; nonobstante ergo quod talis habet opinionem erroneam circa incorruptibilitatem caeli, nec sit in potestate sua quin considerando de caeli incorruptibilitate vel corruptibilitate, tali dispositione stante in ipso secundum modum recurrendi ad phantasmata quaedam modo quodam determinato iudicet ipsum esse corruptibile, tamen in potestate sua est considerare de caeli corruptibilitate vel non considerare !, et considerando de ipsa caeli corruptibilitate potest se circa diversa secundum diversitatem phantasmatum propter huiusmodi considerationem convertere. Sed cum virtutes intellectuales, ut manifestum est in scientia quae est habitus conclusionum specialium, non acquirantur ex eisdem actibus iteratis, sed ex diversis adinvicem ordinatis, secundum quod etiam quod diversimode occurrunt? secundum diversum ordinem phantasmatum, — ex hoc enim quod aliquis frequenter intelligeret circa incorruptibilitatem caeli, ipsum scilicet esse incorruptibile, numquam adgeneraretur habitus quo sciret hanc conclusionem, sed ex hoc quod ex aliquibus prius notis fieret dedu ctio et applicatio ad hoc quod est caelum esse incorruptibile, — ille qui prius neutro modo vel erronee circa hoc opinabatur, licet frequenter circa hoc cogitaverit, acquireret ? habitum scientiae quo certitudinaliter sciret caelum esse incorruptibile, ordinate procedendo a principiis ad talem conclusionem, et sic quia corruptibilitas caeli non est principium et naturaliter cognoscibile, sed ex aliis praecedentibus, debet accipi certitudo de hoc, et in potestate sic opinantis, etiam cum sic errat in opinando, est quod consideret circa ea ex quibus hoc habet sciri. Si autem sic ordinate consideret, tandem deveniet ad notitiam certam causae proximae incorruptibilitatis caeli, ex qua eliciet de necessitate oppositum eius quod usque tunc opinabatur, sic corrumpetur habitus vitiosus et generabitur ? virtuosus. Cum enim principia speculabilium omnino prima sint nobis naturaliter innata (aut esset processus in infinitum), et sunt sufficientia ad hoc quod ex collatione istorum et applicatione ad posteriora ordine convenienti etiam fiat scientia conclusionum posteriorum. Inest etiam nobis naturale desiderium non solum ad cognitionem principiorum primorum sed etiam illis ' cognitis ad sciendum conclusiones. Nam cum in principiis sciantur conclusiones in universali et in potentia, quod est imperfecte scire, unumquodque? autem naturaliter inclinatur in suam perfectionem et illam naturaliter appetit, ideo cum in scire non solum ? imperfecte sed magis perfecte consistat ' hominis perfectio, sicut unumquodque ens appetit naturaliter suam perfectionem et suam propriam operationem, ita etiam homo scire naturaliter appetit et sic cum notitia talium principiorum unicuique statim insit, et potestas ex illis procedendi ordinate ad posteriora secundum formationem phantasmatum convenientium quod est in potestate nostra, et ad hoc etiam naturaliter inclinamur et procedimus nisi impedimentum interveniat, et multa possunt intervenire impedimenta volontaria, quae scilicet etiam sunt in nostra potestate; ideo in potestate uniuscuiusque est ut de non sciente fiat sciens, et etiam de errore ad virtutem reducatur, nisi superveniat impedimentum omnino involuntarium, scilicet laesio organi phantasiae vel cogitativae, vel aliquid huiusmodi. Sic ergo quia actu iudicare caelum esse incorruptibile ex aliqua ratione defectiva apparenti non contradicit actualiter et formaliter aliquibus principiis praecedentibus ex quibus contrarium elici potest, et in quibus huiusmodi contrarium virtualiter continetur, ratio in tali errore existens potest actualiter talia principia cognoscere et eis assentire, et tandem ex eis suflicienter explicatis veritatem contrariam elicere; simul enim cum hoc quod est opinari caelum esse corruptibile quia habet materiam ! potest secundum actum considerari circa naturam materiae quid sit, quia scilicet est ens? quo aliquid est in potentia ad actum, et deinde quod duplex est actus scilicet substantialis et accidentalis, et secundum hoc duplex natura potentiae sive materiae et sic de aliis; deinde tandem deveniet ad hoc quod in caelo non est materia quae secundum se sit potentia ad esse et non esse simpliciter sive ad esse vel non esse substantiale, sed solum ad esse et non esse secundum quid scilicet accidentale, sive ad ubi vel situm, et de necessitate assentiet huic quod est caelum esse incorruptibile, quod est contrarium ejus quod prius opinabatur, et sic. aliquo modo est in potestate nostra sic vel aliter circa incorruptibilitatem caeli sentire, et quia secundum quod '' diversimode circa hoc sentimus sumus secundum hoc virtuosi vel vitiosi intellectualiter, ideo etiam in potestate nostra est quod, existente ratione circa hoc erronea, efficiamur virtuosi, eo quod in potestate nostra sunt actus quibus ad hoc devenimus dicto modo.

Si autem dicatur quod per ista aliqualiter declaratur quod in potestate absoluta errantis in speculabilibus est quod per se ipsum possit redire ad notitiam veritatis, sed cum hoc non contingat in effectu nisi velit se exercere circa considerationes tales et talium per quae hoc fieri possit, remanet dubium quid movebit ipsum ad hoc quod velit se circa talia exercere. Ad hoc est intelligendum quod, prout dictum est, in natura rei sic est quod taliter errans potest per se ipsum ! rectificari; sed utrum rectificabitur hoc con sistit in facto; et verum est quod ad hoc quod talis potentia prodeat in actum praecipue per seipsum, oportet quod intellectui illius occurrat ? sub ratione boni et convenientis considerare et inquirere diligentius circa illud in quo errat, licet non credat se errare, et ad hoc potest de facili per seipsum pervenire, nisi nimis sit negligens. Cum enim quilibet habens usum rationis scire possit cunctas res esse difficiles, et quod veritas circa illas est cum summa diligentia inquirenda, hac consideratione semper faciliter debet. et potest uti in omnibus quae suae considerationi subduntur, et per hoc sic esse sollicitus quod pertingat ad notitiam veritatis sibi possibilem secundum cursum communem, et semper manet in eo ? facultas convertendi se ad hanc diligentiam, licet frequenter impediatur et suspendatur ab extrinseco, vel per desidiam et somnolentiae pigritiam. Hoc etiam ab extrinseco potest contingere sibi multis modis, puta si forte conversetur cum aliquibus magis scientibus, et eos audiat loquentes de hac materia, vel si forte occurrat sibi etiam casualiter aliqua scriptura in qua inveniat talem materiam melius tractatam et sic de aliis. Sed quia talia dependent ex his quae ut in pluribus consistunt in factis non per se et essentialiter connexis, sed contingenter se habentibus, ideo ? licet certum sit quod ita est in natura rei, ut dictum est, et possit poni modus aliquis in communi quo potest aliquis redire ad notitiam veritatis et per se et per alios, descendendo tamen ad factum particulare, scilicet utrum talis errans redibit, et per quam viam, quia scilicet ad hoc possunt plura impedimenta et promoventia casualiter concurrere, nec "potest determinate responderi, nec causa determinata per quam fiet in effectu assignari. Quia licet, ut praedictum est, haec duo principia, scilicet notitia primorum principiorum quae in nobis est quodammodo naturaliter et etiam naturale desiderium sciendi perfectius ' sint principia sufficientia ad hoc quod quilibet possit ad scientiam pervenire, tamen ut in pluribus intervenit impedimentum, propter quod pauci ad scientiam pertingunt, et ut plurimum contingit istud impe dimentum propter appetitum inferiorem quo homo inclinatur vehementius ad bona temporalia et carnalia, et statim a nativitate est huiusmodi appetitus in actu suo, et praecipue secundum conditionem naturae destitutae, et ideo homines ut plurimum circa talia intendunt et occupantur nimis et meliora negligunt, et sic nec ad scientiam nec ad virtutes perfecte attingunt, sed huiusmodi defectus est homo sibi ipsi causa, per suam scilicet negligentiam in qua detinetur sponte; — propter huiusmodi varia impedimenta quae etiam facultati hominis subsunt, et sic homo per se inclinatur in haec bona " sed ab illis per accidens impeditur, et ideo huius non est alia causa inquirenda, quia eius quod est per accidens non est dare causam per se.

Si autem aliquis errat secundum rationem practicam agibilium, non sic potest reduci ad veritatem ex solis actibus considerationis, quia cum materia talis considerationis sit aliquid pertinens ad considerantem, quia est bonum vel malum ipsius verum vel apparens respectu cuius natus est homo affici bene et male, et secundum hoc etiam bene vel male se habere circa illa, et ideo secundum quod considerans est aliter et aliter dispositus, secundum hoc etiam iudicium rationis circa talia variatur. Accedere enim vel non accedere ad uxorem proximi est aliquid agibile obiectum vel materia prudentiae. Sed quia ad accedere ad uxorem proximi sive ad exercere talem actum, aliter se habet temperatus quam intemperatus — nam intemperatus propter habitum vitiosum est quasi omnino conformatus tali delectationi quae est in tali actu ex frequenter sic contra rationem delectari, non sic autem temperatus — ideo quando intemperatus cogitat de hoc quod est accedere vel non accedere ad uxorem proximi, iudicat accedendum ratione apparenti, quia delectatio carnis cum muliere pulchra est appetenda et ? assequenda, talis est ista ^, ergo et caetera. Oppositum iudicat temperatus. Unde dicit Philosophus, tertio Ethicorum, quod qualis unusquisque est, talis finis videtur ei "!, id est, tale aliquid videtur ei appetendum ut bonum et finis. Ad hoc ergo quod intemperatus rectificetur et ad rectum iudicium reducatur, ut scilicet iudicet quod ad uxorem proximi sui non est accedendum, non sufficit exercitium actuum solius rationis. Nam quamdiu aliquis existens intemperatus et intemperate agit et considerat, etsi possit considerare aliqua in quibus virtualiter contrarium eius continetur, tamen non poterit actualiter et in particulari aliquibus talibus consentire, nisi facta aliqua dispositione in ipso secundum appetitum. Nam bene poterit considerare hoc quod nihil est contra rationem faciendum, et quod ideo non est proximo iniurnandum et huiusmodi. Si autem fiat applicatio quod delectatio cum uxore proximi est ei iniuriosa, et ideo omittenda, huic non assentiret propter contrarium principium, scilicet huiusmodi quod delectatio carnis cum muliere pulchra est exercenda; ex quo syllogizat: uxor proximi est pulchra, ergo et caetera. Ad hoc ergo quod iudicet quod ad uxorem proximi non est accedendum, oportet quod prius iudicet quod delectatio carnis non est cum quacumque muliere pulchra exercenda. Hoc autem non potest iudicare !', quamdiu est sic dispositus secundum appetitum; ipse autem manet sic dispositus, quamdiu tales actus exercet, et ideo ad hoc quod eius ratio rectificetur oportet quod a talibus actibus abstineat et quod in contrariis se exerceat, per quos contraria dispositio in appetitu inducatur, et mediante illa contrarium iudicium in ratione. Nam in talibus dispositio appetitus indirecte et per accidens habet rationem obiecti intellectus et determinantis ipsum ad determinatum iudicium, sicut et ipsa res ad quam appetitus per huiusmodi dispositionem confortatur per se et directe habet rationem obiecti. Et sic non potest ratio rectificari in agibilibus nisi rectificetur appetitus. Propter quod etiam simul sunt connexae virtutes morales appetitus cam virtute intellectuali practica quae est prudentia.

Sed adhuc remanet dubium quomodo hoc fieri poterit. Nam cum rectitudo actus appetitus, per quem generatur rectus habitus, dependeat a rectitudine rationis, videtur quod prius debet ratio rectificari quam actus appetitus. Sed hoc non potest fieri, ut dictum est. Quare, ut videtur, ratione practica existente erronea, non poterit quis effici virtuosus virtute intellectuali.

Et ideo est dicendum quod semper sumus domini actuum nostrorum secundum substantiam a principlo usque in finem, sed non secundum modum faciendi. Unde quantumcumque iniustus potest facere opus iustitiae licet non iuste; nunc autem opus iustum frequentatum aliquam dispositionem efficit in appetitu, secundum cuius variationem fit variatio in ratione, et sic in hoc quod sumus domini actuum appetitus, sumus etiam domini visionis nostrae vel iudicii nostri in agibilibus et non in speculabilibus, ubi solutn sumus domini considerationis quantum ad exercitium actus, non quantum ad iudicium, quod dicitur determinatio actus.

Opus autem iustum potest iniustus facere, non obstante quod iudicet illud non esse faciendum. Nam aliquis potest habere ex aliquo iudicium de aliquo non faciendo secundum se simpliciter et absolute, sed ex aliquo alio accidente potest cum tali iudicio esse contrarium iudicium de tali re facienda ut nunc, et secundum aliquas circumstantias particulares accidentes. Cum enim appetitus inclinetur in aliquid dupliciter, uno modo secundum animae passionem, alio modo secundum habitum, quia utroque modo contingit appetitum habere conformitatem ad aliquid ex aliqua passione, contingit quod aliquid iudicetur bonum ut nunc. Sed iudicium quo homo iudicat aliquid bonum ut secundum se et simpliciter provenit ex inclinatione naturali vel alicuius habitus, et ideo prout homo est causa sui habitus, est causa etiam consequentis operationis vel iudicii rationis. Sed quia, non obstante habitu quo iudicatur aliquod particulare operabile secundum se esse bonum, potest ex alia circumstantia accidenti ! vel ex passione iudicari non bonum ut nunc et fieri contrarium. Sic autem faciendo per consuetudinem inducitur habitus contrarius. Ideo, non obstante errore rationis secundum aliquem habitum vitiosum, potest acquiri rectum iudicium oppositum; prout aliquis consuetus furari et multa habens iniuste, timore poenarum potest abstinere a furto particulari, et reddere quod furatus est, et hoc frequenter faciendo diminuitur habitus malus,et age neratur habitus contrarius,qui causat etiam aliud iudicium in ratione. Et quia habitus vitiosus impediebat et pervertebat iudicium rationis, nec poterat applicari principium universale ad particulare agibile sive ad particulare iudicium rectum circa particulare, sic per habitum appetitus virtuosum dispositive, et etiam ? obiectum ipsi rationi quodam modo praeparantem per actum rationis decurrentis a principiis ad operabile particulare effective et ? per se causatur rectitudo iudicii rationis, et sic acquiritur virtus intellectualis practica in eo in quo precessit ratio erronea circa agibilia aliqua. Et sic est in potestate nostra fieri virtuosos virtute tali intellectuali, etiam cum habemus rationem erroneam ex habitu, in quantum, non repugnante habitu, sumus domini contrariorum actuum secundum appetitum, ex quibus ageneratur habitus secundum quem fit aliud iudicium.

Et ex hoc etiam patet quomodo, ratione existente erronea, potest acquiri virtus moralis in appetitu, quia, ratione existente erronea 5, ex " habitu, illo non obstante, sumus domini actuum contrariorum. Nam iudicando quod a tali esset rapiendum secundum se et simpliciter ratione perversi habitus, possum ei reddere quod accepi ab ipso et etiam aliquid ultra in emendam, timore poenae ratione cuius iudico illud esse bonum ut nunc, et hoc frequenter faciendo potero acquirere habitum contrarium habitui rapinae.

Sed quia, ut arguitur, actus appetitus non generant virtutem nisi sint ! recti et regulati ratione, quamdiu autem aliquis habet rationem erroneam iudicat talem actum non esse faciendum, et sic actus ille non informatur recta ratione, et sic ut videtur non potest esse habitus virtuosi generativus; propter hoc est intelligendum quod rectitudinem duplicem habet actus, unam ex genere et aliam ex fine et circumstantiis. Ad hoc autem quod habitus acquiratur sufficit quod appetitus sufficienter eliciat aliquos actus consimiles, sed ad hoc quod generetur habitus virtuosus ex actibus frequentatis, oportet quod illi actus sint recti et boni ex genere, et hoc est ipsos esse virtuosos secundum quid. Sed ad hoc quod sint virtuosi simpliciter, oportet quod sint recti ex fine, quod non habent nisi ex recti tudine rationis cum debitis circumstantiis illos propter bonum honestum facere iudicantis. Et ideo naturaliter prius est actus rationis rectus et prius naturaliter generatur prudentia quam sit actus moralis perfecte virtuosus et rectus et quam virtus moralis perfecte generetur. Cum enim aliquis qui fuit intemperatus est ex habitu iam acquisito sic dispositus quod abstinet sed cum difficultate et quod iudicat uxorem proximi fugiendam et quod eam fugit, nondum ille habitus est perfecte virtuosus; quia quamdiu abstinet cum difficultate et tristitia appetitus, licet ratio iam iudicet abstinendum, non est simpliciter et perfecte virtuosus. Et ideo cum in principio talis abstinet propter timorem et sic facit prius bonum ex genere, non tamen ex fine et circumstantiis, ex talibus actibus, quia non sunt simpliciter virtuosi nec a prudentia procedentes, quidam habitus generatur sed non simpliciter virtuosus. Sed cum iam tantum est processum quod illi actus etiam sunt boni ex fine et circumstantiis, quia tantum est amotum impedimentum quod ratio iam iudicat esse abstinendum propter se, sed adhuc est difficultas in appetitu, tunc, ut supra dictum est, sunt simpliciter virtuosi in quantum comparantur ad formam quam habent a ratione, sed non in quantum comparantur ad potentiam a qua eliciuntur non prompte et faciliter, et tunc proprie et perfecte sunt generati ? habitus virtuosi, cum prius solum habitum simpliciter generarent.

Haec patent per ea quae dicit Philosophus, decimo Ethicorum, circa modum quo possunt fieri aliqui virtuosi virtute morali,de qua principaliter est quaestio. Dicit enim ibi quod ad generationem virtutis tria sunt necessaria, scilicet natura, consuetudo et doctrina. Nec sufficit doctrina sine aliis, quia, ut dicit, sermones non sunt per se sufficientes facere virtuosos sive studiosos, sed videntur provocare et movere ad bonum iuvenum liberales posse sermones persuasibiles. Huiusmodi ! autem sunt iuvenes qui non sunt vitiis subiecti et passionibus, sed multi homines non possunt provocari ad bonitatem per sermones quia non obediunt verecun diae, sed magis coercentur timore poenarum. Non enim retrahuntur a pravis operationibus propter eorum turpitudinem, sed propter poenas quas timent. Et ita oportet ergo [quod] antequam sermo efficaciam habeat in aliquo, animam eius bonis consuetudinibus esse praeparatam ad gaudendum de bonis et ad fugiendum mala. Oportet ergo consuetudinem praeexistere per quam homo acquirat morem proprium virtutis, ut scilicet diligat bonum et honestum et abominetur turpe. Cum ergo ad perfectionem virtutis moralis requiratur rectitudo rationis, et hoc dependet a dispositione appetitus, ideo ad hoc quod adiutorio rationis quis virtutem perfecte acquirat, oportet praecedere in appetitu aliquam dispositionem aut innatam aut ex consuetudine acquisitam, et ideo, ut docet ibi, quidam legum positores existimant quod oportet homines advocare ad virtutem ita scilicet ut virtuosi qui propria sponte rebus honestis obediunt, per praecedentes consuetudines provocentur ad bonum, puta sermone vel doctrina cui prompti sunt obedire, ostendendo eis honestatem eius quod proponitur. Sed his qui sunt inobedientes et mores habent degeneres apponunt poenas corporales, puta flagella et diversas punitiones, vituperando eos et in propriis rebus damnificando. Illos vero qui sunt totaliter insanabiles exterminant; et ita oportet ergo eum qui futurus est bonus bene nutriri et consuescere et abstinere a pravis, sive propria voluntate sive contra suam propriam voluntatem aliquo modo coactus.

Sed quamvis per praedicta aliqualiter appareat quomodo habens erroneam rationem et existens vitiosus potest fieri virtuosus adiutorio extrinseco quo consequitur promoventia ipsum, ad hoc non est sic manifestum quomodo, excluso adiutorio exteriori, talis per se ipsum possit fieri virtuosus, quoniam tam propter eius corruptionem in intellectu quantum ad errorem, quam per infectionem eius in appetitu per malitiam habitus, non videtur in ipso remanere habilitas ad hoc quod sibi occurrant consideranda quae essent con venientia ad bonum virtutis, immo potius contraria occurrunt secundum eius dispositionem actualem; quia, ut dictum est, in agibilibus secundum conditionem et affectionem appetitus apprehendit et iudicat intel- lectus. Cum ergo tali non proponitur aliquod conveniens ab extrinseco, videtur ! etiam quod a se a seipso nihil tale apprehendet, et ideo ad huiusmodi evidentiam est intelligendum quod talis potest per seipsum fieri bonus et virtuosus, quia in eo semper remanent generalia principia agibilium, talia per quae potest seipsum dirigere et rectificare ordinate, illa ad magis specialia applicando; et verum est quod etiam talia insunt intellectui secundum quamdam proportionem ad affectiones quasdam in appetitu. Prout enim dicit Anselmus in libro de gratia et libero arbitrio, voluntas dicitur se suis affectionibus movere in quantum in ipsa intelliguntur quaedam affectiones, quasi quaedam aptitudines, quibus sic est disposita et aliquo modo habens quamdam conformitatem ad aliqua, quod cum occurrit sibi aliquid cogitandum circa illa, apprehendit talia sub ratione convenientis vel disconvenientis a quo sumitur principium processus intellectus practici qui est causativus motionis voluntatis. Circa hoc tamen est intelligendum quod cum in agibilibus finis dicatur principium sive ex habitudine appetitus ad aliquid sub ratione finis sumitur principium in intellectu — sunt autem plures fines et secundum hoc plura principia — verumtamen quantum ad hoc quod huiusmodi principia agibilia infiant in ipso intellectu, non oportet praecedere in appetitu aliquam dispositionem sive affectionem quae dicat aliquam rem absolutam inhaerentem appetitui per modum habitus vel dispositionis sive naturalis sive acquisiti, vel etiam sic aliquid habens rationem alicuius verae passionis. Sed est distinguendum de principiis et etiam aliquo modo de finibus: sunt enim quaedam principia omnino prima et generalia propriis principiis et specialibus communiter applicabilia, et respectu istorum sufficit naturalis aptitudo appetitus secundum quod habet naturalem idoneitatem et aptitudinem ut inclinetur in bonum in communi, et malum etiam detestetur, et ideo principia huiusmodi dicuntur nobis naturaliter indita, et haec etiam quasi uniformiter in omnibus reperiuntur in quibus est eadem natura speciei non orbata. Cum enim ratiocinatio hominis sit quidam motus, progreditur ab intellectu aliquorum scilicet per se et naturaliter notorum absque investigatione rationis, sicut a quodam principio immobili, et ad intellectum etiam terminatur, in quantum iudicamus per principia per se naturaliter nota de his quae ratiocinando invenimus. Constat enim quod sicut ratio speculativa ratiocinatur de speculativis, ita ratio practica ratiocinatur de operabilibus. Ergo oportet? naturaliter nobis esse indita principia speculabilium, ita etiam principia operabilium oportet esse nobis indita, et haec dicuntur pertinere ad quemdam habitum naturalem quem dicimus synderesim, quae dicitur instigare ad bonum et remurmurare malo, in quantum per prima principia procedimus ad inveniendum et iudicamus inventa. Et sicut in potestate nostra est applicare principia speculabilium naturaliter innata ad conclusiones ordine convenienti, et ita fit nisi contingat. impedimentum ut supra dictum est, et ex hoc ageneratur scientia; ita etiam est in potestate nostra applicare huiusmodi principia agibilium ad conclusiones ordine convenienti, et ageneratur recta notitia quae est principium rectae operationis, et ideo cum huiusmodi primorum principiorum maneat ! notitia semper in unoquoque, in potestate uniuscuiusque est ut fiat bonus, cum virtute habitus primorum principiorum possit se dirigere et regulare nisi negligens existat. Quia etiam in potestate uniuscuiusque remanet notitia istorum, sicut dicit Augustinus, decimo quarto de Trinitate, capitulo trigeesimo quarto, dicens quod etiam impii multa recte reprehendunt, multaque laudant in moribus hominum, et ea illis regulis iudicant in quibus vident quemadmodum quisque vivere debeat, etiam si nec ipsi eodem modo vivant. Istae autem regulae quibus quid sit iustum et iniustum agnoscit et cernit esse habendum quod non habet, scriptae sunt in libro lucis illius quae veritas dicitur, unde omnis lex iusta describitur et in cor hominis non migrando sed tanquam imprimendo transfertur.

Sed quantum ad principia magis specialia et respectu finium magis specialium quae diversimode reperi untur in diversis, ultra praedictam communem et naturalem idoneitatem quodam modo in omnibus individuis uniformem, adsunt quaedam dispositiones vel affectiones vel a natura vel acquisitae, secundum quas homo consequitur quamdam conformitatem ad diversos fines magis speciales. Et ex hoc contingit quod cum occurrit sibi cogitare de talibus, apprehendit illa sub ratione convenientis vel disconvenientis, et in illa inclinatur ut in fines. Et ex hoc format sibi principia specialia circa illa, prout quidam nascuntur dispositi a natura ad liberalitatem, quidam vero magis ad avaritiam, secundum quod Philosophus docet in sexto Ethicorum, quod quaedam sunt virtutes naturales et consimiliter etiam quaedam vitia contraria insunt aliquo modo a natura. Quomodo etiam ex assuefactione infiant habitus diversi tam virtuosi quam vitiosi satis est manifestum.

Sed constat quod ille in quo est vitium naturaliter innatum vel acquisitum, iam est sic dispositus ut secundum illum apprehendat et iudicet contra bonum rationis, et sic non apparet quomodo possit fieri virtuosus. Et est dicendum quod licet ille in quo est bona dispositio naturalis ad virtutem multo facilius possit fieri virtuosus quam talis, sicut per se patet, tamen [hoc! etiam] fieri poterit etiam per seipsum virtuosus licet? cum magna difficultate et raro. Etiam hoc contingit secundum cursum communem, quamvis enim talis ex huiusmodi dispositione determinetur ad talem finem et ad apprehensionem talium principiorum, iste finis tamen est sub fine, et principium sub principio et, his non obstantibus, remanet in ipso notitia principlorum universalium et desiderium naturale sive aptitudo vel idoneitas ad hoc ut inclinetur in bonum iustum et honestum secundum se et ut per huiusmodi principia generalia, et per huiusmodi inclinationem in bonum iustum et honestum in generali possit fieri applicatio ordinate ad particularia principia et ad particulares fines; et sic remanet in potestate talis ut per huiusmodi generalia principia et per huiusmodi generale desiderium et per huiusmodi generalem inclinationem in bonum possit per seipsum dirigi in cognitione recta agibilium, et illa ? recte agere. Quamvis ergo in aliquo sit talis dispositio naturalis, et ex hoc etiam tale iudicium contra rectam rationem in particulari, quia tamen, ut dictum est, in eodem remanent praedicta principia, scilicet et notitia principiorum generalium et inclinatio in bonum secundum se, et haec etiam insunt homini naturaliter et est in potestate sua illis uti, et se iuvare contra praedicta duo, scilicet contra iudicium circa particularem finem et contra inclinationem in illum — sicut enim homo per huiusmodi iudicium etiam circa particularem finem contra rectam rationem et per huiusmodi inclinationem appetitus in illum potest seipsum quasi impedire renitendo rationi rectae et voluntati sic in generali remanentibus,— ita etiam remanet in potestate eius ut per huiusmodi rectam rationem et inclinationem voluntatis rectam in bonum secundum se, possit se muare reprimendo et refrenando appetitum qui natus est etiam contra suam propriam inclinationem obedire rationi, secundum illud Genesis: subter te erit appetitus tuus, et tu dominaberis illius. Sic ergo semper est in potestate hominis quod fiat bonus, supposito adiutorio gratiae divinae semper parato ex parte Dei, nisi ex parte nostra obicem ponamus, sed quod in nobis est faciamus et ad hoc diligentes simus utendo videlicet bonis praedictis nobis naturaliter a Deo secundum intellectum et appetitum insertis. Nec ab ? hoc deficit etiam " aliquis nisi solum propter suam negligentiam, et quia secundum quod dicit Philosophus, tertio Ethicorum, huiusmodi diligentiae domini sumus, quia, ut dicit, in nobis est esse diligentes vel negligentes. Ideo sumus causa ignorantiae in intellectu et malitiae in voluntate per negligentiam, et ! scientiae rectae et virtutis per diligentiam. Sed verum est quod sicut dictum est quod homo impeditur ne ad suam perfectionem attingat, ad quam habet praedicta principia a natura, et huiusmodi impedimenti non est aliquid unum per se causa, sed ex pluribus concurrentibus causaliter potest contingere, ita etiam in agibilibus, huiusmodi negligentiae per quam homo impeditur circa agibilia non est dare causam unam per se et determinatam, sed ex diversis hoc contingere potest. Sed quia, ut dictum est, etiam ipsa impedimenta subsunt potestati nostrae, ideo ? etiam omnia quae ex his contingunt, hominibus merito imputantur. In irrationabilibus vero locum non potest habere diligentia vel negligentia; quia enim super suos actus dominium non habent, non est in eis facultas et virtus extendendi se ad actum diligentiae et sollicitudinis per quam occurrant? eis ea quae nata sunt ipsa movere vel determinare ad actus; nec habent iudicare de suis actibus quid scilicet sit ayendum et cur.

Secundum hoc ergo est dicendum quod malus potest fieri bonus, non solum adiutorio alieno, sed etiam per seipsum. Sicut enim intemperatus potest fieri temperatus per hoc quod ab alio proponuntur sibi ordinate phantasmata moventia ipsum, non obstante utique habitu vitioso, ad concipiendum inconvenientia quae ex intemperantia contingunt et eius turpitudinem, et bona contraria quae per illam homo perdit et alia huiusmodi, etiam sic potest concipere horrorem talis vitii et ipsum aliquo modo detestari, licet quamdiu manet habitus vitiosus vehementer aliciatur ad agendum intemperate, et cum magna difficultate abstinet. Sic autem procedendo potest sanari. Tales autem conceptus ordinati fiunt secundum quod praedicta principia generalia ordinate ad specialia applicantur. Ita etiam licet non adeo ? faciliter intemperatus potest per seipsum formare talia phantasmata et procedere per applicationem principiorum generalium, semper enim manet in hominis potestate uti potentiis suis ad actus suos et sic semper homo potest formare phantasmata, secundum quod vult et secundum quod iudicat esse formanda, et ex notitia primorum principiorum potest iudicare phantasmata esse formanda, per quae possit fieri applicatio conveniens ipsorum principiorum generalium, licet ex altera parte propter dispositionem habitus vitiosi occurrant sibi etiam de facili phantasmata alia ad actus vitiosos moventia. Unde sicut in speculabilibus in potestate hominis est quod fiat sciens et per doctrinam alterius et per propriam inventionem, et similiter quod ab er rore ad veritatis notitiam reducitur, sed facilius et melius per alterius doctrinam; ita etiam est dicendum in agibilibus. Si ergo quaeratur quid est illud per quod bomo circa agibilia determinatur, ut scilicet velit vel agat hoc vel illud, est dicendum quod quilibet actus humanus, sive secundum intellectum sive secundum voluntatem, determinatur ab obiecto; sed quod hoc fiat a tali vel tali obiecto quantum ad multa genera obiectorum, ad hoc determinat homo seipsum per actus suos, secundum intellectum iudicantem et voluntatem acceptantem. Quia enim rationalis est homo ratione mentis quae est quid abstractum, ideo est indeterminatus respectu quorumcumque bonorum particularium ut secundum se considerantur, sed a creante determinatur ad bonum simpliciter secundum quod bonum, in quantum scilicet homo est secundum suam naturam determinatus respectu finis ultimi simpliciter secundum rationem universalem boni, ita quod non potest illum non velle, nec non iudicare volendum, et similiter de summo bono, scilicet Deo, cum immediate videtur est intelligendum. Sed non sic est' respectu quorumcumque bonorum et finium specialium non includentium omnem rationem boni, et secundum hoc etian» ut dictum est, respectu boni simpliciter sumuntur principia generalia in agibilibus, quae propter hoc etiam dicuntur immutabilia et naturaliter inesse cognitio eorum, non per inquisitionem et investigationem ratiocinativam ? et discursivam; respectu autem ? aliorum bonorum specialium sumuntur principia specialia, quae non insunt sic naturaliter, sed operatione nostra cuius domini sumus acquiruntur. Et secundum hoc per principia generalia nobis determinata de quibus quidem proprie non iudicamus sed per ipsa de aliis iudicare habemus, possumus determinare nos ad principia specialia applicando, scilicet illa ad specialia per phantasmata convenienter ordinata. Unde sicut respectu eorum quae sunt ad finem aliquem specialem determinamus nos per cognitionem particularem syllogismi practici propriissime dicti, et hoc virtute principii sumpti ab ipso fine speciali applicati ordinate ad minorem propositionem, ita etiam respectu talis finis determinamus nos per conclusionem alterius syllogismi aliquo modo etiam practici, et hoc virtute principiorum generalium sumptorum a fine magis communi, et ordinate applica torum ad speciales. Et secundum hoc potest dici quod respectu ultimi finis qui scilicet ad aliud non ordinatur nec propter aliud appetitur, homo non determinat se. Sed respectu quorumcumque aliorum potest se determinare et illud quod determinat se ad aliquid potest dici aliquo modo se movere ad illud. Non sic autem dicitur se movere ad illud ad quod non se determinat sed magis ab alio determinatur. Ideo dicitur ab aliquibus et non male si recte intelligatur, quod voluntas a fine ultimo movetur etiam de necessitate simpliciter et absolute, et non movet se proprie respectu illius, sed respectu aliorum finium et quorumcumque ordinatorum in finem facta in actu per finem ultimum movet se, sed non de necessitate simpliciter et absolute, sed supposita volitione finis ad aliquod talium applicati. Quamvis enim voluntas, cum sit potentia libera, non possit aliquid velle de necessitate quantum ad necessitatem coactionis quae simpliciter repugnat libertati, potest tamen aliquid velle de necessitate quantum ad necessitatem immutabilitatis, et hoc est solum finis ultimus. Quaecumque autem alia vult non vult tali necessitate, sed solum ex suppositione alicuius ! alterius magis principalis.

Per praedicta patet responsio ad obiecta, quia, prout declaratum est, non solum est in potestate hominis fieri bonum, quia in potestate eius est agere operationes per appetitum quae ad hoc requiruntur, sed etiam est in potestate hominis recte iudicare per intellectum et per hoc ? operationes recte informare.