Quaestio 2

CIrca Secundum arguitur: quod generare non sit idem quod dicere: Primo sic. generare secundum Damascenum, est opus naturae, scilicet vt natura est. dicere vero est opus intellectus, vt intellectus est siue ratio. Diuersae autem rationes principiandi sunt natura & intellectus ea ratione qua diuersae sunt rationes principiandi natura il& voluntas. Aequaliter enim diuina natura est voluntaria sicut est intellectua alis: & quasi determinatur per vtrumque. sed diuersarum rationum principiandi diuersi sunt actus principiati: ergo &c.

⁋ Secundo sic. generare, proprium est patris, & non terminatur ad alium nisi ad filium genitum. secundum supra determinata. Dicere autem commune est tribus personis: & indifferenter terminatur ad ipsum dicentem, & ad alios. dicente Anselmus mon. lxii. cap Pater & filius & eorum spiritus sanctus vnusquisque seipsum & alios ambos dicit sicut se & alios in telligit. ergo &c.

⁋ Tertio sic. dicere pati quoddam est, tum quia idem est quod intelligere, vt dictum est iam secundum Anselmum, & intelligere pati quoddam est: tum quia respectu formarum intelligibilium intelle ctus cuius est dicere non est nisi passiuus, se habens quemadmodum materia prima respectu formarum sensibilium particularium & primarum & secundarum: quae nullo modo est actiua aliquarum formarum in se ipsa: nec etiam secundarum, vt est informata primis. Generare vero non est pati: sed verum agere & ve ra actio secundum supra exposita. ergo &c.

⁋ Quarto sic. si dicere esset idem quod generare, tunc dici esset idem quod generari: consequens falsum est, quia dicit Anselmus in ca. iam dicto. Quid ibi dicitur nisi eorum essentia: & loquitur de dicere diuinarum personarum. Essentia autem eorum non generatur. secundum superius de terminata. ergo &c.

⁋ Quinto sic. Augustinus super loannem parted. Sermo. xxii. Qui dicit aliquid verb o dicit. & sic dicere supponit verbi productionem. Qui autem generat, non verbo generat, nec generare praesupponit verbi productionem. ergo &c.

⁋ Sexto sic. si tres personae generarent essent res generantes. tres personae dicunt: & tamen non sunt tres dicentes sed vnus dicens. ergo &c.

⁋ In contrarium autem arguitur Primo sic. Gregorius dicit. xxiii. Moral. ca. xviii. Loqui dei est verbum genuisse. Loqui autem dei idem est quod dicere eius. ergo &c.

⁋ Secundo sic. super illud Genesis. i. Dixit deus Glo sid est verbum genuit.

⁋ Tertio sic. si dicere non esset penitus idem quod generare: sed aliquod aliud ab ipso: cum ipsi dicere respondet verbum proprium: esset in deo aliud verbum quam sit filius genitus. consequens falsum est secundum Augustinum dicentem. vii. de triniitate. cap. ii. Eo filius quo verbum: & eo ver bum quo filius. Et cap vltimo. Verbum non dicitur nisi filius. ergo &c.

⁋ Quarto sic. si dicere non esset penitus idem quod generare: cum multo fortius nonsit idem quodigenerari, nec idem quid spirare aut spira ri: non esset ergo illud dicere personale: sed essentiale. Tale autem dicere non conuenit ponere in diuinis nisi habeat verbum essentiale sibi rndens, quia, vt dictum est secundum Augustinum, quid dicit, verbo dicit. Dicere autem essentialiter non potest aliquis verbo personali: quia verbum quo dicit dicens, necessario est similitudo eorum quae dicuntur ipso verbo. Verbum autem personale non potest esse similitudo eorum quae dicuntur dicere essentiali: quia illa sunt omne quod est siue creatum siue increatum. Trinitas enim dicit se, & singulae personae se & singulas & omnes creaturas. quia vt dicit Anselmus in. lxii. cap praedicto, intelligit se & alias personas & creaturas. ergo & dicit. Quod autem verbum personale non sit creaturaru similitudo: quod tamen necesse esset si esset verbum earum sic vt ipso dicerentur: dicit Anselmus Mon. xxxii. ca. Quomodo (inquit) quod simplex est veritas potest esse verbum quorum non est similitudo: & omne verbum quo aliqua res dicitur, similitudo sit eiusdem rei:

⁋ Quinto sic. si differunt dicere & generare aut ergo absoluto aut relatiuo. non absoluto: quia in diuinis non est absolutum nisi essentia, in qua omnia quae sunt in deo conueniunt, non relatiuo: quia tunc relatiue diceretur vnum ad alterum & diuersas notiones constituerent: quod falsum est. ergo &c.

⁋ Dicendum ad hoc: quod dicere & generare in diuinis an sint idem: an non idem: hoc non potest intelligi nisi aliquo horum modorum, videlicet quod generare nullo modo sit dicere: aut quod generare non sit nisi dicere, & econverso dicere non sit nisi generare: & hoc siue differant sola ratione, siue etiam nec ratione ponantur differre: aut quod generare sit quoddam dicere: non tamen omne dicere est generare: sed aliquod sic & aliquod non. Conversus autem modus est impossibilis: quia in diuinis non est generare nisi vnicum. Quid horum tenendum sit, liquescere habet viso modo diuinae ge nera: ionis, & modo diuinae dictionis. Ex modo enim generationis diuinae primo liquescit quo modo generare & dicere sunt idem re vt dicere est notionale, & differunt sola ratione. Ex modo autem diuinae dictionis siue loquutionis liquescit quomodo dicere aliquod est generare, & aliquid non.

⁋ Circa primum ergo sciendum. secundum quod iam expositum est in praecedenti quaestione: quod secundum diuersitatem naturarum diuersus est modus generationis. Sicut ergo in corporalibus generatio habet esse modo emanationis corporalis, sic & in spiritualibus generatio habet esse modo emanationis spiritualis: vtrobique tamen naturalis & pure naturalis: quia generatio est opus naturae vt natura est secundum Damas. Cum igitur natura diuina non sit nisi intellectualis & voluntaria: & a voluntario secundum quod voluntarium nihil procedit nisi liberaliter: et si naturaliter, non tamen principaliter procedit modo naturae: sed potius modo liberalitatis: Quod dico propter processionem spiritus sancti, qui etsi cum hoc quod procedit modo voluntatis, etiam procedat modo naturae: non tamen secundum principaliorem modum naturae vt tactum est in parte superius, & amplius determinabitur inferius: Gnatio. igitur in diuinis quaerenda est in diuina natura modo emanationis spiritualis: vt ipsa est natura intellectualis. Intellectualis autem natura vt nuda est, intellectu. scilicet non informato aliquo actu intelligendi, nullo modo actiua est ad alicuius formationem in seipsa: sed solummodo passiua & receptiua, quasi materia informabilis secundum actum intelligendi ab abso luto intelligibilis. Generatio vero non est nisi a principio actiuo existente in actu secundum formam secundum quam habet agere: & per hoc secundum illam informare suum, proprium passibile ad producendum sibi sile. In actu autem tali non est natura intellectualis nisi ipso actu intelligendi secundum actum. Gnatio igitur non est actio diuinae na turae nisi secundum quod in actu intelligendi actualiter existit ipse diuinus intellectus: & hoc primo actu intelligen di simplicis notitiae: quia ille primus est. Cum enim informatus est isto actu: adhuc est in potentia naturali actiua ad actum intelligendi notitiae declaratiuae seu manifestatiuae eius quod iam cognitum est in simplici notitia: sine quo actu intelligendi declaratiuo non esset perfectus ipse intellectus aut eius intellige re. secundum quod alias declarauimus in quadam quaestione de Quolibet. Ad istum autem actum secundum ipse intel lectus vt est ex se nudus & purus, est in potentia passiua naturali, quae nata est deduci in actum a seipso vt iam informatus est actu intelligendi simplicis notitiae, vt habente per hoc in se potentiam naturalem actiuam respondentem illi potentiae passiuae, & coniunctam eidem. secundum quod superius expositum est saepius, & iam infra declarabitur in intellectu nostro. Productio autem alicuius naturaliter de principio naturali passiuo per principium pure naturale actiuum, est vera generatio: & productum est vere genitum quoddam. Secundum hoc ergo productio prima in diuinis generatio dicitur: & ipsum productum dicitur genitum. Quia tamen ista generatio non est in quacumque natura & cuiuscumque producentis de quocumque: sed est in natura intellectuali & intelligentis secundum actum producentis sua notitia simplici vt forma qua agit, de suo intel lectu puro notitiam declaratiuam: Idcirco productio talis dicitur dicere, & productum dicitur verbum: & sic idem sunt re generare in tali natura & dicere, & genitum atque verbum. Tale enim generare siue dicere non est nisi ipsum producentem luce suae simplicis notitiae fulgere, & ipsum genitum siue verbum non est nisi fulgor siue candor de fulgente per actum fulgendi procedens. Propter primum dicit Augustinus super loanem. parte. i. sermo. xx. Vide deum quia ipse dicens est: non syllabis dicit: sed fulgore sapientiae. fulgere, hoc est dicere Propter secundum dicitur Sapientiam. vii. Candor est lucis aeternae. Vnde beatus Gregorius exprimens identitatem realem dicere & generare, dicit. xxxii. Moral. ca. v. Ipse vox est: quia eum pater gignendo dixit. Sic ergo ex modo diuinae generationis patet quod ipsum generare sit idem secundum rem quod dicere: & ex eodem statim liquascit quod diffe runt secundum rationem: & hoc primo ex parte principiorum emanandi. Sicut enim ex eo quod emanatio haec est a pri cipio naturali actiuo simpliciter, & de principio naturali passiuo simpliciter ipsa dicitur generatio, & emanans dicitur genitum: sic ex eo quod est a principio actiuo naturali quod est notitia: & de principio passiuo naturali quod est intellectus: ipsa emanatio dicitur dicere: & emanans dicitur verbum. Vlterius etiam ex hoc patet quod secundo differunt secundum rationem ex parte ipsarum emanationum & emanantium. Quemadmodum enim est ratio perfectior & magis specialis cum dicitur natura quae est intellectus quam cum dicitur natura simpliciter: & cum dicitur agens naturale quod est intellectus: quam cum dicitur agens naturale simpliciter: sic perfectior ratio emanationis diui nae exprimitur cum dicitur dicere, quam cum dicitur generare, & perfectior ratio emanantis cum dicitur verbum, quam cum dicitur genitum: ita etiam quod ratio eius quod est dicere, in se includat rationem eius quod est generare, & non econverso: & ratio verbi rationem geniti: & non econuerso. Propter quod in corporaliter generantibus inueniuntur generare & genitum esse: Dicere autem & verbum non nisi in spiritualiter ge nerantibus: in quibus est perfectior generatio & perfectior modus generandi. Et sic secundum rationem dicere & verbum modos speciales perfectionis in suo significato includunt, quos addunt super generare & geni tum. Vlterius autem specialiter ex parte eius quod emanat sumitur tertio differentia secundum rationem inter praedicta Quia enim (vt dictum est) verbum non procedit solum vt notitia, sed etiam cum hoc vt notitia declaratiua de notitia simplici vt eius est declaratiua & manifestatiua: & per notitiam diuinam essentialem simplicem cognoscitur ipsa essentia diuina vt prima & per se ratio obiecti respectu diuini intellectus in quo relu cet cognitio omnium cognitionum: & quae sunt & subsistunt in ipsa diuina essentia, & quae sunt & subsistunt extra eam, vel nata sunt esse aut subsistere: Quod autem est declaratiuum alicuius, simul etiam est declarati uum & manifestatiuum omnium quae relucent in ipso: Idcirco igitur ipsum verbum non solum est declaratiua notitia eius notitiae de qua emanat: sed etiam omnium quae in ipsa relucent: vt propterea non solum importet respectum ad illum a quo emanat vt manifestatiuum eius: sed etiam ad omnia alia, vt manifestatiuum illorum. Et vlterius quia ea quae manifestari habent per verbum dictum, quodammodo dicuntur per ipsum & in ipso: idcirco etiam ipso dicere quo dicens dicit verbum, quodammodo in dicendo verbum omnia alia dicit. Vt in hoc tertio differant dicere & verbum a generare & genitum esse: quod scilicet generare non respi cit nisi genitum esse, & genitum non nisi generantem: Dicere vero mediante verbo & in verbo respi cit omnia alia a verbo: inquantum scilicet dicens notionaliter dicendo verbum dicit quodammodo omnia alia in verbo: & ipsum verbum non solum respicit dicentem vt ab eo habet esse, & vt manifestatiuum eius: sed etiam omnia alia vt manifestatiuum illorum. lta quod in hoc super generare & genitum esse speciales respectus connotant dicere & verbum: sed praecipue ipsum verbum. secundum quod de hoc debet esse amplior sermo inferius loquendo de verbo. Vt propterea sicut verbum in significato suo & suo nomine non solum importat rationem producti ab alio, & producti vt notitia simpliciter: sed etiam producti vt notitia manifestatiua: illius a qua productum est: & non solum illius sed & omnium quae relucent in ea: sic dicere in significato suo & nomine suo non solum importat actum producendi, sed producendi intellectualiter & declaratiue. Et sic in suo significato cum actu productionis in cludit actum manifestationis annexum: vel potius rationem manifestandi: sicut verbum in suo significato cum ratione producti includit rationem manifestatiui. Et inquantum dicere includit actum productionis simpliciter quae est generare simpliciter, notionale est sicut & generare, soli patri con ueniens: & similiter dici sicut generari: & convenit soli verbo. Sed non solum sic, scilicet vt dicere in suo significato includit generare cum ratione manifestandi, vtuntur ipso dicere sacra scriptura & sancti in suo modo loquendi, immo etiam vtuntur ipso dicere vt solum includit in suo significato actum manifestandi: supponendo solum actum generandi & verbum productum. & idcirco extemditur secundum hoc dicere vltra generare: vt licet omne generare in diuinis sit dicere: non tamen omne dicere sit generare. Vt ergo liquescat ex modo loquutionis sanctorum & sacrae scripturae, immo ipsius dei in sacra scriptura, quomodo aliquod dicere sit generare & aliquod non: oportet vide re varios vsus ipsius dicere.

⁋ Est ergo sciendum quod. vi. modis diuersis in vsu sanctorum & sacrae scripturae accipitur hoc verbum dicere. Primo modo vt dicere solum terminatur ad ipsum verbum, dicendo simpliciter dicit verbum: & sic praecise significat idem quod producere siue generare verbum, & est personale soli patri conueniens: & similiter dici ei respondens, soli filio conueniens sicut iam dictum est. Hinc dicit Ricardus. vi. de trinitate ca. xii. In illa supereminente deitate interna loquutio agitur auctore patre solo. Solus eni pater dicit. Secundo modo, vt dicere in dicendo verbum terminatur quoquo modo ad ea quae in ipso verbo substantialiter sunt eidem a patre in dicen do verbum conmunicata. dicente Augustino, xv. de trinita. cap. xxi. Omnia quae substantialiter habet aeterno sibi verbo suo dixit. Et significat idem quod communicauit: quod est dicere quoquo modo, quia non simpliciter. Et quod in tali significatione ibi accipiat Augustinus ipsum dicere, vt ly verbo sit datiui casus, satis declarat per hoc quod statim subdit loquens de deo verbo dicens. Qui nec plus nec minus aliquid habet etiam ipse substantialiter, quam quod est in illo qui verbum non mendaciter sed veraciter genuit. Et est istud dicere personale sicut praecedens. Sicut enim solus pater dicit ver bum: sic solus pater dicendo verbum essentialia deitatis ei conicat. Et dici ei rmindens similiter est personale: & terminatur ad essentialia vt sunt solius filii. Vnde & istud dicere idem est quod generare quia sic essentialia communicare idem est quoquo modo cum generare. dicente Hilario. ii. de trinitate cap. primo. Pater autem quomodo erit si non quod in se substantiae atque naturae est, generat in filio: Et libro quarto cap. v. Nihil nisi natum habet filius. Vnde istud dicere proprie idem est quod condicere: quod idem est quod congenerare: & ipsum dici idem quod condici & connasci. De quo dicit Hilarius quinto de trinitate cap sexto. Nemo ambigit naturam auctoris in filii natiuitate connasci: vt ex vno consistat in vnum. Tertio modo vt dicere includit actum generandi verbum, & vt mediante verbo terminatur ad alia. dicente Augustino ad Orosium. Dictio dei, verbum dei. vnum enim verbum genuit, in quo omnia ineffabiliter dixit. & super loannem parte. i Sermone. xxi. Nihil dixit deus quod non dixit in filio. Dicendo eni in filio quod facturus erat per filium: filium ipsum genuit. Et sic dicere significat idem quod dicendo filium, ipsum filium dictum & ea quae dicuntur in filio manifestare. Et est personale soli patri conueniens: Dici autem ei respondens vt terminatur ad filium: similiter personale: vt vero terminatur ad alia, est essentiale. Quarto modo vtuntur dicere vt terminatur ad id quid dicitur me diante verbo: sed non mediante actu dicendi notionali. Et sic dicere conuenit omnibus personis diuinis. de quo loquitur Augustinus cum dicit super lonenem parte. ii. Sermo. xxiiii. Deus cum aliquid dicit & docet: tota trinitas dicit & docet. Hoc modo omnia diuina essentialia & personalia & quaecumque sunt in creaturis, dicuntur: sed non nisi verbo diuino personali. dicente Augustino super loannem parte. i. Sermo. xxii. Dis quid aliquid dicit verbo dicit. In isto dicere, considerantur quatuor: scilicet dicens, & quod dicitur, & cui dicitur, & quo dici tur. isto enim modo dicendi pater dicit filio & nobis. dicente Augustino super loannem parte. i. Sermone. xxii. Quicquid nobis pater dicit, verbo suo dicit. Quo alio verbo dicit: Vnus deus vnum verbum habet: in vno verbo omnia continet. Sic etiam filius dicit siue loquitur se nobis. dicente eodem ibidem Sermo. xiiii. Cum verbum dei filius sit, filius locutus est nobis non verbum suum: sed ver bum patris: se nobis loqui voluit qui verbum patris loquebatur. & sermo. xlii. Se videt: se loquitur. & ser. xliii. Erat verbum patris quod hominibus loquaebatur. ldem contra quinque haereses ca. xvi. Quod loquitur paterloquitur & filius: quia verbum patris est: & quod filius loquitur pater loquitur: quia prtur verbi est. Et super Gene sim ad literam li. i. ca. v. Quod filius loquitur, ptur loquitur: quia a patre loquente dicitur verbum quod est illius. Et li. i de trinitate. cap. xii. Si verbum patris loquitur, seipsum loquitur: quia verbum patris est. Et secundum eundem modum dicere etiam convenit spiritui sctom. dicente Anselmo. mon. lxii. ca. vt habitum est supra opponendo. Per eundem etiam modum dicit se & omnia alia omnis creatu ra intellectualis quae videt verbum. Et est in isto modo dicendi dicere idem quod manifestare siue indicare. Vt enim dicit Augustinus super loanenem parte. i. Sermo. xxiii. Per ipsum filium indicat deus filium suum: indicat se per filium. Et Sermone. liiii. Seipsum locutus est: seipso seipsum annunciauit. Et. vii. de trinitate cap. iii. Si cut verbum quod nos proferimus temporale seipsum ostendit, & illud de quo loquimur: quanto magis verbum dei quod ita ostendit patrem sicut est, quia & ipsum ita est: Et quia dicere id convenit omni naturae intellectuali: ideo essentiale est. Similiter essentiale est Dici ei respondens: quia conuenit generaliter omni naturae quaecumque sit illa. Quinto modo vtuntur dicere vt ipsum dicere idem est quod creare si ue aliquid nouiter in creaturis operari. Vnde quia tota trinitas creat verbo & per verbum, dicere istud ex se essentiale est, quia toti trinitati conuenit. Et similiter dici ei respondens omnino est essentiale: quia sic dicitur creatura. de quo Augustinus super Genesim ad literam lib. primo cap. iiii. Dixit deus. i. per filium suum fecit quicquid fecit. Et Gregorius. vii. Moralium ca. xi. Plerumque verba dei ad nos non sunt dictionum sonitus: sed effectus operationum. in eo enim solo nobis loquitur: quod erga nos tacitus operatur. Sexto modo idem est dicere quod ad scientiam illuminare: & sic solis creaturis intellectualibus dicit & loquitur tota trinitas: vnde est essentiale, & similiter dici ei respondens. de quo Augustinus ibidem li. viii. in fine. Certissime debemus tenere deum aut per suam substantiam loqui: aut per sibi subiectam creaturam. Sed per substantiam suam non loquitur nisi ad creandas omnes naturas: ad spirituales vero atque intellectuales non solum ad creandas, sed etiam illuminandas, cum iam possint capere lumen eius qualis est in verbo. Et Gregorius. xxviii. Moralium cap. ii. Duobus modis loquutio diuina distinguitur: aut per seipsum namque dominus loquitur: aut per angelicam creaturam eius ad nos verba formantnr. Sed cum per seipsum loquitur, verbo eius sine verbis ac syllabis cor docetur. ldem ibidem. Spiritui dei quasi quaedam verba nobis dicere, est occulta quae agenda sunt intimare: & cor hominis ignarum non adhibito strepitu & tarditate sermonis peritum de absconditis reddere. Et quia ad scientiam illuminare non est nisi abscondita manifestare, modus iste coincidit cum tertio.

⁋ Est autem aduertendum quod in primo dictorum modorum dicere construitur cum verbo in accusatiuo casu tantum, dicendo dicit verbum, in aliis autem. v. modis construitur cum verbo in ablatiuo casu: sed in secundo modo non nisi mediante praepositione subintellecta. ea enim quae verbo in dicendo ipsum communicantur, pater quodammodo dicit in verbo, vt in quodam quasi toto continente in se ea quae dicuntur in ipso cum ipsum dicitur: quemad modum quodammodo materia & forma dicuntur generari in composito per hoc quod compositum ex ipsis ge neratur. In aliis vero quatuor modis construitur cum verbo in ablatiuo vt formali ratione, & sic absque praepositione, coniter accipiendo rationem formalem ad rationem elicitiuam actus: & ad operatiuam potentiam in faciendo aut manifestando aliquid. Sed in tertio & in quarto dicens: ita dicit verbo vt formali ratione: quod etiam dicit in verbo vt in libro: vel sicut in speculo in quo omnia velut descripta relucent. Et in istis duobus mo dis construitur vt formali ratione manifestatiua eorum quae dicuntur verbo. Sed ptur dicit verbo quia profert ver bum: filius dicit verbo, quia ipse est verbum: spiritus sanctus dicit verbo: quia in suo intellectu essentiali habet ipsum verbum: creatura vero intellectualis dicit verbo solummodo quia intuetur verbum. Quod etiam cone est in di cere patris, & filii, & spiritus sancti. tale enim dicere vt terminatur ad id quod verbo dicitur, supponit in dicente actum, quid est intelligere ipsum verbum quo dicit. Nullus enim dicit verbo nisi intelligendo ipsum verbum & in verbo ea quae dicere & manifestare intendit ipso verbo. ipso enim verbo propalatur dicentis intentio: quam in offerendo verbum ipso verbo & in verbo intendit monstrare illi cui dicit aut loquitur. & hoc immediate si potest. si non potest, vtitur ad hoc tamquam medio, verbo vocis: aut aliquo huiusmodi. Ad ipsum autem actum talem dicendi verbo, sequitur actus intelligendi verbum ex parte ipsius audientis. dicen te Ricard. vi. de trinit. cap. xii. Ipso verbo propalatur proferentis intentio. Quid est vox nisi verbi vehiculum: vel si magis placet, verbi indumentum: Cum verbum prolatum ab auditore fuerit intellectum nonne incipit esse in corde suo quod prius erat in corde tuo: Si vero aurem haberet ad loquutio nem cordis, quemadmodum hanc habet ad locutionem oris, non omnino opus haberet vt ei exte rior locutio fieret. Item Augustinus super loannem Sermone. i. Verbum in homine est quod manet intus: quod autem significat, sonus: & in cogitante est quid dicit: & in intelligente qui audit. Et pere. id est ser mone. xxxvii. Verbum quod apud te est, vt transeat ad me sonum quasi vehiculum quaerit: per aurem meam descendit in cor meum cogitatio tua. In quinto autem modo dicens verbo non dicit ipso vt ra tione formali manifestatiua sed operatiua.

⁋ Ad id quod arguitur Primo: quod generare non est idem quod dicere: quia generare est opus naturae: dicere intellectus: Dicendum quod hoc non arguit nisi quod non idem ratione, quia natura & intel lectus sunt rationes principiandi sola ratione differentes secundum praetactum modum. Et quod assumitur contra hoc: quod sunt diuersae rationes principiandi sicut natura & voluntas: Dicendum pbod non est verum: quia non sunt nisi duo modi principiandi, scilicet libere siue liberaliter, qui est modus voluntatis: & impetu quodam, qui est modus naturae: qui nunquam ambo coincidunt aeque principaliter in eodem actu: quia contrarii sunt: licet in eodem actu coincidunt vnus principaliter: alter secundario, vt inferius patebit circa productionem spiritus sancti. Intellectus autem exse non nisi impetum naturalem & necessitatem habet in suo actu: libertatem autem non nisi vt praecedit actus voluntatis, dirigens suo imperio actum intellectus, vt iam patebit. Propter quod quando intellectus coniungitur cum principio quod est natura, quasi contrahendo naturam simpliciter ad naturam intellectualem, sicut contingit in productione verbi secundum supra determinata: tunc totum non est nisi vnum prin cipium quod est natura. Et quod assumitur, quod natura & intellectus sunt diuersae rationes principiandi sicut natura & voluntas: quia natura diuina est aequaliter voluntaria & intellectualis: Dicendum quod in diuinis natura dupliciter potest accipi. Vno modo vt omnino dicat absolutum quod scilicet pro ipsa essentia absolute. Alio modo vt dicit rationem principiandi & respectus cuiusdam ad actum generationis. Primomodo natura diuina aequaliter est voluntaria & intellectualis: & quasi contrahitur natura simpliciter ad voluntarium & intellectuale: sed sicut nullum modum agendi sibi determinat: sic neque essentia: sed est quasi principium primum & remotum omnium diuinarum actionum. Secundo autem modo non aequaliter est voluntaria & intel lectualis. Sic enim intellectuale potest quasi contrahere naturam, & coincidere in idem principium quod est natura propter rationem iam dictam. Voluntarium autem naturam sic dictam nullo modo quasi contrahere potest quia tunc contrarium deteriaret contrarium, & coinciderent principaliter in eodem actu: quem natura quasi in choando eliceret impetu, & voluntas libera quasi complendo eliceret libere: & sic eidem formam daret: quemad modum opeantur natura & intellectus in generatione verbi, sicut dictum est. illud autem omnino est impossibile. Libertas enim superueniens impetui vt ratio eliciendi actum, tollit necessario ipsum impetum: licet impetus immutabilitatis assi stens libertati non vt ratio eliciendi actum, nullo modo eam diminuat, aut impediat, aut eidem repugnet, vt ha bitum est supra loquendo de voluntate dei, & amplius exponetur infra de processione spiritus sancti loquendo.

⁋ Ad secundum: quod generare, proprium est solius patris: dicere autem commune est sibi & aliis: Dicendum per verum est de dicere essentiali quid solummodo importat actum manifestandi aut creandi. Est tamen alius modus dicere, qui proprius est patri & idem re cum generare, differens sola ratione, vt dictum est. Quare autem dicere poterit ex ratione sui significati sic extendi & non generare: patet ex praedictis assignando differentiam secundum rationem inter dicere notionale & generare.

⁋ Ad tertium: quod generare est agere: & di cere est pati: dicendum quod falsum est: quia dicere est agere siue sit essentiale siue personale. Et quod primo arguitur quod immo: quia dicere idem est quod intelligere secundum Anselmum, quid secundum veritatem pati quoddam est: Dicendum quod falsum est: quia dicere non significat nisi actum generandi, vel communicandi, vel creandi, vel manandi: vt patet ex praedictis: quorum nullum significat intelligere: quod significat solummodo intellectio nem: quae non est nisi perfectio quasi passio in intellectu ab intelligibili, & penitus absolutum quid, nullum connotans ordinem aut respectum ad verbum, & ea quae manifestari habent ipso verbo: quem respectum connotat dicere, vt dictum est. Contingit enim intelligere, & hoc non intelligendo verbum, nec verbo, nec in verbo, nec mediante verbo: dicere autem non contingit nisi verbum, aut verbo, aut in verbo, aut me diante verbo: sed ipsum dicere supponit ex parte dicentis actum intelligendi verbum: vnde omnis dicens intelligit: sed non econuerso. Dis enim dicens verbum, illud quod dicit, aut quo dicit, aut in quo dicit aut mediante quo dicit intelligit: sed non econuerso. Contingit enim intelligere ipsum verbum, vel diui nam essentiam, vel aliquid ipsa diuina essentia, vel in ipsa diuina essentia absque eo quod intellectus dicat aliquid, proprie loquendo de dicere. Pater etiam licet verum sit quod dicat verbo vt formali ratione secundum praedicta: non tamen verum est quod verbo vt formali ratione intelligat: sicut non sapit verbo siue sapientia ge nita: secundum quod dicit Augustinus vii. de trinitate mouens super hoc quaestionem, & dicens in principio libri. An ita sit sapiens quomodo dicens: Verbo enim quod genuit, dicens est: quo semper atque incommutabiliter seipsum dicit: vt & hoc sit verbum esse quod est esse sapientiam, quasi diceret nequaquam. Et ratio huius diuer sitatis est quod intelligere penitus est absolutum, nullum connotans ordinem siue respectum ad verbumsiue ad alia mediante verbo, sicut facit dicere secundum praedicta. Vnde & creare quia connotat ordinem ad verbum vt ad operatiuam potentiam: bene dicitur quod pater vt operatiua potentia creat verbo: & hoc praeter illum modum quo dicitur creare verbo sicut & intelligere. scilicet per verbum & mediante verbo. Pro tanto enim creat & intelligit per verbum, & mediante verbo: quia quod verbum siue ipse filius creat aut in telligit: hoc habet a patre. Et congruit iste modus intelligendi patris, naturae rei: licet sit inusitatus. Vt ratione autem formali pater verbo nec creat nec intelligit: sed solummodo essentia deitatis: & hoc ideo, quia quod aliquis agit aliquo vt ratione formali, eo siue ab eo habet quod agit: quod vero agit aliquo vt opea tiua potentia vel mediante illo, non eo habet quod agit: sed potius illi dat quod agat, quae multum differunt. dicente Hug. in epistola ad beatum Bernardum. Quantum mihi videtur multum interest in ter facere & fieri: inter erudire & erudiri: inter sapientem facere, & sapientem fieri. Certe si pater ea sapientia quae filius est saperet & sapiens fieret, ab ipso proculdubio esset: cui idem est esse & sapere & sapientem esse: quando autem per filium pater aliquem erudit, ea sapientia quae filius est aliquid facit. Nec tamen sequitur vt a filio sit: proculdubio quod filius agit pater agit, a quo filius accipit vt agat & agere possit. Hinc est illud beati Hila. Intellige filium agentem, & per eum patrem agentem: simliter intelli ge spiritum sanctum agentem, & per eum non modo patrem sed & filium agentem. Filius erudit: spiritus ianctus diligit: & vtrobique pater agit. Quia autem pater per filium opari dicitur, non sic intelligitur quasi filius sit auctor & origo potentiae quae pater est: & quae vult opeatur: sed quod pater auctor & origo sit poten tiae quae filius est: & quod pro beneplacito eius agit quod agit. Similiter quod pater spiritu sancto diligere dicitur: non sic intelligitur quasi spiritus sanctus auctor & origo existat dilectionis quae pater est, & pro arbitrio eius amat quod amat: sed quod pater eam dilectionem quae spus sanctus est, spirat: & illius auctor & origo existat. Et secundum hoc cum actus attribuitur alicui diuinae personae ratione suae essentiae quae est in ea, tunc attribuitur ei per illud quod inest ei, quasi secundum primum modum dicendi per se. Quod enim convenit alicui primo modo di cendi per se, est ratio formalis & essentialis eius: vt rationale hominis. Cum vero actus attribuitur personae illi a qua procedit alia, ratione illius quae ab ea procedit: tunc attribuitur ei per id quod inest ei: quasi iuxta secundum mo dum dicendi per se. Quod enim inest alicui secundo modo dicendi per se, est aliquid principiatum ab eo: vt risi bile ab homine. Speciali autem modo dicitur quod pater dicit verbo, quia non sicut ab agente mediato: quia. scilicet id quod verbum dicit ipse dicat: & hoc medianteverbo: quia verbum quod aliquid dicit, hoc habet a pa tre: nec sicut opeatiua potentia: quasi scilicet ipsum verbum sit ars qua agat actum dicendi: sed pater di citur dicere verbo sicut ratione formali. Non dico formali in dicente, qua ipse elicit actum dicendi: in hoc enim modo sicut & in duobus praecedentibus ipsum quo secundum rationem nostram medium est inter dicentem & actum dicendi: sed dico ratione formali qua innotescit id quid dicitur, & qua actus dicendi dirigitur in il ud. In isto enim modo id quo dicitur secundum nostram rationem, solum medium est inter actum dicendi & rem dictam. & secundum hunc modum dictum est supra quod non solum pater vt ratione formali dicit verbo: sed etiam spiritus sanctus, & omnis intellectualis natura videns verbum.

⁋ Et quod assumitur: quod secundum Anselmus dicere est idem quod intelligere: quia deus dicit sicut intelligit: Dicendum quod l sicut non dicit omnimodam similitudinem: quia non dicit similitudinem ratione actuum: quasi in hoc dicat quod intelligit: Hoc enim non est verum: sed solum dicit similitudinem ratione subiectorum & obiectorum: quia. scilicet illi iidem qui intelligunt se & alios, etiam dicunt se & alios. Et cum intelligere contingit dupliciter quemlibet eorum: & in sua essentia intelligendo suam essentiam: & in verbo in telligendo ipsum verbum: quod ergo. dicit quemlibet illorum dicere se & alios, sicut & intelligere se & alios: hoc intelligit Anselmus de intelligere in verbo intelligendo verbum. & hoc non de intelligere sua essentia, siue de intelligere in sua essentia, siue de intelligere simpliciter dicto: sed solum de intelligere in quadam dire ctione verbi ad illa quae intelliguntur in verbo. Quod bene declarat cum subdit in ca. lxiii. Nihil aliud est sun. mo spiritui dicere, quam cogitando intueri. Cogitando enim & intelligendo ipsum verbum primo, deinde quasi directione seu inflexione verbi ad illa quae intelliguntur in verbo, intueretur se & alios in verbo & ipso ver bo: sicut dictum est: vt intueri dicat quandam inflexionem per cognitionem in id quod est intellectum, ad illud quasi amplius & intensius cognoscendum. Quod adhuc plus declarans per simile subdit. Sicut niae mentis locutio non aliud est quam cogitantis inspectio quod scilicet cogitans id quod cogitat quasi intensius cogitando inspiciat: sic scire eius & intelligere nihil aliud est quam:dicere. id est semper praesens quid scit & intelligit intueri. secundum quod subdit post modicum. Sed quid scit & intelligit potest intueri dupliciter. Vno modo vt quoddam obiectum cognitum in seip so, in quo & cognoscuntur alia. Alio modo vt rationem cognoscendi se & alia. Primo modo intueri non dicit nisi quod intelligere, secundum iam dictum modum. Secundo modo bene dicit rationem manifestandi se & ea quae in ips so intelliguntur: & sic ponit actum dicendi. vt semper Anselmus intelligat dicere essentiale aliquid addere super intelligere.

⁋ Quod vero vlterius assumitur pro ratione quod intellectus cuius est dicere non est nisi passiuus sicut materia: quaere dicere non est nisi passio in ipso: Hic ad huius rationis dissolutionem, & ad declarationem quaestionis vltimae huius articul scilicet Vtrum generare in diuinis sit opus intellectus paterni: vt simul tagamus to tam materiam hoc contingentem, oportet perquirere quom intellectus noster sit passius & quom actiuus. Ad cuius intellectum sciendum est quod alia est distinctio in anima humana per potentias: alia autem per vires. Per potentias enim sit distinctio secundum rationes formales obiectorum diuersas: secundum quas solummodo in anima vt propria est homini, est distinctio penes intellectum & voluntatem: vt per duas diuersas poten tias secundum rationes obiectorum quae sunt verum & bonum. Per vires autem fit distinctio secundum diuersos modos se habendi ad obiecta: secundum quod voluntas humana distinguitur per concupiscibile & irascibile: sicut declarauimus in quadam quaestione de Quolibet alias: & secundum quod intellectus distinguitur per spe culatiuum & practicum. Speculatius enim dicitur vt respicit verum absolute: practicus vero vt respicit verum sub ratione boni opeabilis, & extensione ad opeari illud. Similiter distinctione famosa distiguitur speculatiuus in agentem & passibilem. Circa agentem ergo primo inspiciendum est quomodo sit actiuus: vt videamus an omnis actio intellectus nostri possit illi ascribi: & passibili non nisi passio: quod videntur sonare verba philosophi. vbi dicit tertio de Aia. Necesse est & in anima has esse differentias: & est hic quidem intellectus in quo omnia siunt: ille vero quo omnia est facere. Declarat autem actionem eius per hoc quod dicit quod est in possibili habitus quidam vt lux. Indiget enim intellectus possibilis agente ad intelligendum res vniuersales: quemadmodum visus indiget luce ad videndum colores. comparat enim possibilem visui, agentem luci, colorem vniuersa li existenti in phantasmate. Comparat autem agentem luci quo ad duo. se habet enim agens ad phan tasmata: sicut lux ad colores: ad possibilem vero vt lux ad visum. Ad colores sic se habet lux si simile sit omnino: quod licet in tenebris sint actu colores: non tamen mouent specie sua nisi in potentia: sed lux facit eos mouere medium & visum in actu. Ad medium autem & visum se habet lux sic, quod dat eis formam illuminationis, mediante qua recipiunt motum coloris & etiam informationis ab ipso: ita quod sine luce non possent colores medium aut visum mouere ad illorum informationem. Consimiliter autem agens se habet ad phantasmata. lpsa enim vt particularia & sub conditionibus materialibus non sunt species vniuersalium nisi in potentia: nec possunt mouere intellectum possibilem ni si in potentia. Sed lumen agentis splendens spiritualiter super illa sicut lumen materiale materialiter resplendet super colores, separat ea a conditionibus materialibus & particularibus, & sub ratione spe ciei vniuersalis praeponit ea intellectui possibili, qui & mouetur mediantibus illis a rebus vniversalibus, & informatur intellectione vniuersalium secundum actum: quemadmodum colores specie sua in luce actu mouent visum ad vi dendum colores. Quod intelligo in simili maiori sic. videmus enim quod noctilucae de die non mouent visum ni si sub forma coloris. Et sic lux quae est hypostasis coloris, sub particularibus & materialibus conditionibus habet esse in noctilucis terminata in forma coloris. De nocte vero mouent visum sub forma lucis purae quasi abstractae a materia & conditionibus particularibus corporis in quo est. Colores ergo in corpore non terminato, puta in ligno & lapide, sunt sub esse particulari & materiali: quemadmodum phantasmata in phantasia: quae quantum est de se & hic & ibi non sunt nata mouere nisi secundum esse materiale & particulare. Quemadmodum ergo si super colorem ligni aut lapidis lux aliqua temperata radians fa ceret colorem visum mouere sub forma lucis quasi abstractae a materia & conditionibus particula ribus eius ad videndum ipsam lucem specie sua: sic super phantasmata lux agentis radians quasi separat ipsa a materia & conditionibus materialibus: & proponit ea intellectui possibili: & per ea res vniuersales, & in eis eidem proponit propositum: & sic secundum rationem vniuersalis mouet possibilem ad intelligendum vniuersale, quid secundum hoc est in intellectu sicut ob ectum cognitum in cognoscente. Agens autem se habet ad possibilem sic, quod nisi esset ipse in possibili vt lux eius connaturalis, non esset receptibilis alicuius informationis ab intelligibili: quemadmodum neque visus a colore, nisi esset informatus luce materiali. Sicut enim non recipit visus species colorum nisi admixtas lumini: & quasi lumen ipsum determinantes: sic nec intellectus possibilis recipit intellectiones quae sunt species phantasmatum vniuersa lium, & ipsarum rerum vniuersalium in intellectu: nisi admixtas luci agentis: & quasi ipsam determinantes vt vniuersalem habitum in illo existentem. Vnde ponit Comment. quod quando agens fuerit determinatus omnibus speciebus omnium intelligilium suorum, tunc est intellectus adeptus in actu & poterit intelligere possibilis agentem, & seipsum, & substantias separatas.

⁋ Est igitur hic tria considerare circa visum scilicet lucem materialem, colorem sensibilem, visionem in visu: & tria correspondentia circa possibilem intellectum. scilicet lucem agentis, phantasma, intellectionem. Et est agens sicut lux materialis: Phantasma sicut color sensibilis: Intellectio sicut visio. Et sicut lux materialis facit quod colores materiales specie sua sine materia immutant visum ad actum visionis quae terminatur ad colorem vt ad rem visam: consimiliter lux agentis facit quod phantasmata particularia sub ratione speciei vniuersalis absque conditionibus materialibus immutant intellectum ad actum intellectionis, quae terminatur ad rem vniuersalem vt ad ipsum quod intelligitur. Et non est differentia nisi in duobus. Primo in hoc quod ibi colores particulares sunt extra existentes in rebus, circa quos operatur lux materialis ab eis abstrahendo species eorum sine materia ad immutandum visum actu visionis, quae sunt obiecta ad quae terminatur actus visionis. Hic vero phantasmata particularia sunt existentia in phantasia, cir ca quae operatur lux agentis, separando ea a conditionibus particularibus, & sequestrando illas ab eis: quod est abstrahere ab eis species quae sunt phantasmata vniuersalia. Species & similitudines dico non tam ipsorum phantasmatum particularium quae sunt species rerum particularium extra, quam rerum vniuersalium illarum rerum particularium. lpsa enim phantasmata particularia circa quae operatur lux agentis sic ad immutandum intellectum possibilem actu intellectionis, non sunt obiecta ad quae terminatur actus intellectionis: sed potius ipsa vniuersalia rerum particularium extra existentium: quarum species & similitudines sunt phantasmata particularia: sicut vniuersalium illarum rerum particularium species sunt phantasmata vniuersalia. Secundo autem in hoc est differentia: quod ibi aliud est re color & species coloris: & quod ipsa species coloris abstrahitur a colore per quasi quandam separationem realem & generationem siue multiplicationem ipsius in totum medium quod est inter rem visam & id oculi in quo viget vis animae visiua ip sum informando, siue medium fuerit exterius extra oculum, siue interius in oculo. Aquo medio sic in formato non vidente sed deferente speciem visibilis, punctus nerui interioris est in quo concurrunt duo nerui duorum oculorum: & in quo vis visiua est recipiens immutationem secundum actum qui est visio. Non enim in vltimo est anima, sed manifestum quod interius, sicut scribitur in de Sensu & sensato. Reuera in illo interiori solo est anima secundum vim visiuam: & ideo illo patiente vt quo sentimus, ab ipso me dio informato specie visibilis fit videre: vt dicitur in secundo de Aia. Et adhuc in amplius interiori est anima secundum vim phantasiae: ita quod medium tam intra quam extra informatur specie visibili tantum, & non visione aut phantasiatione: illud vero interius phantasiatione aut visione tantum & non specie per se, nisi pro quanto illud indiui sibile quo immutatur vis visiua vel phantasiatiua, est aliquod illius diuisibilis quod informatur ipsa specie. Species enim cum sit habitus in corpore, & ideo non mouens nisi per contactum: non mouet quod informat, sed quod tagit, siue in contiguo siue in continuo, large sumendo contactum. Hic vero non est aliud re phantasma particulare, & species quae est phantasma vniuersale: sicut nec res vniuersalis est alia a re particulari: nec ipsa speci es quae est phantasma vniuersale, abstrahitur a phantasmate particulari per modum separationis realis aut generationis aut multiplicationis in intellectum: vt quem informat ad eliciendum in intellectu actum intellectionis: sed solum per quandam separationem virtualem conditionum materialium & particularium, & illarum sequestrationem ab ipso: qua. scilicet habet virtutem immutandi intellectum: non secundum conditiones particulares ad intelligendum primo & principaliter ipsam particularem rem (vt aliqui dicunt) quod est impossibile: sed secundum rationem phantasmatis simpliciter, & quasi abstracti & separati a materia & conditioni bus particularibus materiae. & hoc ad eliciendum in intellectu actum intellectionis inhaerentem ipsi in tellectui, & informantem ipsum absque omni alia specie rei vniuersalis intellectae illi inhaerente ad intelli gendum rem vniuersalem.

⁋ Est igitur progressus in actu visionis talis. Primo lux materialis super colorem particularem materialem existentem extra irradiat. Secundo coloris speciem abstrahendo sine materia in me dium agit, & ipsum informat illa specie. Tertio medium specie illa actum visionis elicit. Et simiter in phantasia actum phantasiandi qui terminatur quasi quodam circulo in colorem praedictum: licet differunt: quoniam visio non terminatur ad illum nisi cum praesens fuerit sensui: Phantasiatio vero terminatur ad illum ad absentiam eius a sensu. Quarto vero supra phantasma particulare quo sic phantasia existit in actu, irradiat lu men intellectus agentis. Et praedicto modo phantasma vniuersale a particulari abstrahit, & intelle- ctui possibili praeponit: vt obiectum proprium illius immutatiuum: per quod actu immutatur intellectione si ue actu intelligendi ad cognitionem non sui, sed rei vniuersalis cuius est species: licet non ab illa abstra hitur: sed a phantasmate particulari abstracto a re extra particulari, in qua potentia existit vniuersa le: sicut neque species coloris immutat visum ad cognitionem sui, sed coloris a quo abstrahitur. Et sic in tellectus possibilis intelligit primo & per se ipsam rem vniuersalem abstractam a singularibus, non pri mo intelligendo singulare vnum vel plura: & deinde intelligendo ex ipsis per abstractionem vniuersale vt commune quid super singularia: hoc enim est impossibile: quia impossibile est intellectionem singu larium praecedere intellectionem vniuersalium. Vnde intellectus agens in abstrahendo phantasma vniuersa le a particulari, abstraheret vniuersale quod est in intellectu vt cognitum in cognoscente: etiam si nullum haberet singulare existens extra in re: dum tamen esset phantasma alicuius particularis eius quod aliquando su it sensatum in ipsa phantasia. Quid si omnino deficeret, & similiter deficeret abstractio phantasmatis vni uersalis ab illo: & per consequens vniuersalis intellectus omnino: sicut deficiente sensu aliquo, omni no necesse est deficere scientiam quae est secundum illum sensum, vt vult philosophus. Talis autem intellectus rei vniuersalis sub ratione incomplexi vocatur intellectus simplicis intelligentiae. Et patet ex iam dictis quomodo intellectus agens actiuus est in tali modo intelligendi, & intellectus possibilis passiuus: quoniam vt dicit Comment. super caput de agente, sunt duo per diuersitatem actionis eorum. Actio enim intellectus agentis est generare: istius autem informari. & quom hoc, patet ex dictis. Et est ista actio pure naturalis agenti, & ista passio pure naturalis possibili: qua postquam informatus fuerit, vlterius est actiuus. & quo ad simplicium intelligentiam, & quo ad intelligentiam complexionum. Quo ad simplicium intelligen tiam: quia propter separationem suam a materia cum est informatus simplici intelligentia, statim conver tit seipsum super se & super actum intelligendi & super obiectum intellectum: vt ipsum informet notitia declaratiua quae dicitur verbum. Et est ista conuersio prima actio sua: sed quia ab eo ad quod conuertitur non statim informatur notitia declaratiua, vlterius agit in negotiando circa intelligibilia intellecta simplici notitia: vt intellecta fiant notitia declaratiua. Licet enim agat in nobis intellectus agens circa intelligibilia intelligenda confuse in phantasmatibus secundum praedictum modum: non ta men solus agit circa intelligibilia intelligenda distincte in intellectibus confusis. Cum enim intellectus possibilis informatus fuerit simplici notitia confusa eius cuius est quod quid est: puta hominis aut equi: albi aut nigri: voluntas delectata in cognito sed imperfecte sicut imperfecte est cognitum flagrat per intellectum nosse quod restat: vt perfecte cognitum perfecte delectet. dicente Augustinus x. de trinitate ca. it Quo aliquid notum est, sed non plene notum est, eo cupit animus de illo nosse quod reliquum est. Propter quod suo imperio mouet intellectum vt iam confuse cognito: vt ad amplius cognoscendum intendat. Intellectus autem motus imperio voluntatis & propria vi actiua eius, aciem suam in rem cognitam fortius & acrius figit: & pe netrare nititur interiora ipsius cogniti confuse: vt in partibus integrantibus eius essentiam ipsum limpide quid sit cognoscat. Et est illa acies intellectus sic intenta (iuxta dictum Augustinus, xv. de trinitat nita. cap, xv. concipiens quiddam quod potest esse verbum, & non iam dignum est verbi nomine, formabile de nostra scientia quae est in memoria, nondum formatum quousque intellectus penetrauerit in teriora eius quod cognitum est confuse, & illis fuerit informata. Aia enim rationalis (vt dicit Auicen. ix. Meta physicae. penetrat interiora apprehensi: & hoc per discursum quendam: quo secundum Augustinus hac atque hac vosubili quadam motione iactatur, cum a nobis nunc hoc nunc illud sicut inuentum fuerit vel occurrerit co gitatur: & tunc fit verbum quando per discursum iam dictum possibilis intellectus, & cum hoc illustratione & irradiatione agentis super confuse cognitum, partes eius essentiales quae in illo inquantum huiusmodi, erant in potentia intelligibilia, facta sunt actu intelligibilia, & distincte proponuntur intellectui possibili: vt aci es cognitionis ad illa directa parueniat per hoc ad illud quid scimus: hoc est quo veram & perfectam habe mus de incomplexo notitiam: quasi inueniendo in memoria quod in ea latebat: atque inde formatur eius omnimodam similitudinem capiens. Vt secundum hoc intelligamus dictum Aug. ibidem cap. xvi. Co gitatio nostra perueniens ad id quid scimus: atque inde formata, verbum nostrum verum est. Quia vt cit lib. ix. cap vltimo, notitia iam inuentum est quod partum vel repertum dicitur: nam inquisitio est ap petitus inueniendi, quod idem valet si dicas reperiendi, quae autem reperiuntur quasi pariuntur: vn de proli similia sunt. Vbi nisi in notitia: ibi enim quasi expressa formantur. Nam etsi iam erat rei quam quaerendo inuenimus: notitia tamen ipsa non erat quam sicut prolem nascentem deputamus. Porro appetitus ille qui est in quaerendo, pendet quodammodo neque requiescit nisi id quod quaeritur inuentum quaerenti copuletur. & infra. Partum ergo mentis praecedit appetitus quo id nosse volumus. quaerendo & inueniendo nascitur proles ipsa notitia. Vnde in generatione talis verbi ipse intellectus possibi lis simplicis intelligentiae cum sua notitia simplici confusa generata in ipso per speciem vniuersalis phantasmatis & terminata in obiectum vt est confuse cognitum ab ipso, in quo per discursum ratio- nis, & irradiationem lucis intellectus agentis secundum actum praesentantur partes illius cogniti vt quiditati ua eius ratioatenet rationem memoriae & parentis. ldem vero intellectus vt habet rationem intellectus simpliciter conuersi super seipsum post discursum praedictum agente in ipsum huiusmodi memoria: in formatur notitia declaratiua determinata & terminata ad definitiuam rationem siue quod quid est eius quod confuse cognitum est in memoria: & tenet rationem prolis & intelligentiae. dicente Augustinus ca. xxi. Deum patrem & deum filium in memoria & intelligentia mentis nostrae signare curaui memoriae tribuens omne quid scimus: etiam si non inde cogitemus: intelligentiae vero proprio modo quandam cogita tionis informationem. Cogitando enim quod inuenimus hoc maxime intelligere dicimus. Et per hunc modum gignitur notitia de notitia, declaratiua de simplici. secundum quod dicit cap. x. Necesse est cum verum loqmur uiod est quid scimus loqmur, ex ipsa scientia quam memoria tenemus nascatur verbum, quod eiusmodi sit cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur. Eormata quppe cogitatio ab ea re quam scimus, verbum est quod in corde dicimus. Et sic ex parte parentis se tenent intellectus possibilis & ipsa notitia simplex, & ipsum obiectum confuse cognitum: vt in eo patescunt partes definitiuae rationis: non vt iam cognitae: sed vt iam factae in actu per rationis discursum, & irradiationem agentis: vt possint mouere intelle ctum conuersum ad suam notitiam formandam in ipso. Ex parte vero prolis & verbi se tenet intellectus idem vt est informatus notitia illa declaratiua: & ipsum obiectum cognitum in sua definitiua ratione. Vnde quod assumitur in argumento, quod materia etiam sub aliqua forma nullo modo agit: neque actiua est in seipsam ad generationem alterius formae: quare neque intellectus possibilis vt informatus est forma vnius notitiae, nullo modo aget in seipsum ad generationem alterius notitiae: Dicendum quod haec est opi nio illorum: qui volunt omnino necessitare intellectum in intelligendo, & per consequens voluntatem in volendo: vt intellectus possibilis nihil omnino agat ad hoc quod perfecte intelligat: sed solummodo patiatur vt motus ab obiecto secundum quod accidit necessario in se recipiat notitiam: quam proponendo voluntati vlterius ad volendum quod sibi proponit eam necessitet. Sed non est ita: nec est simile de materia & intellectu. Materia enim omnino ex se aliud est ab omni ratione formae: & nullam rationem conuersiui super se potest habere. Vlterius autem cum patitur formas in se recipiendo: hoc non est nisi vt quantitati corpo rali subiecta est. Forma autem vel habitus corporalis non agit nisi per contactum: non autem per aliquam con uersionem super se. Secundum enim quod dicit. xv. propositio Procli, omne quod ad se conversiuum est, incorporeum est, quod plane exponit ibidem Comment. & secundum quod dicit propositio. xvi. omne ad se conuersum habet substantiam separabilem ab omni corpore, quid etiam planius exponit Comment. Propter quod nec materia vt est in formata vna forma, per illam potest agere in seipsam ad generationem alterius formae. Vnde materia sub iecta cum forma ratione materiae causa est eorum quae siunt in ea: non sicut pater in agendo: sed solum modo sicut mater in recipiendo ab agente extra. Intellectus autem possibilis licet sit materia respectu formarum vniuersalium & intelligibilium, & passiuus atque receptiuus, & nullo modo in intelligendo sim plicia simplici notitia est actiuus: sed solummodo actiuae sunt species vniuersalis phantasmatis: aut ips sa res vniuersalis & ipse intellectus agens, cuius est generare irradiando in vniversale phantasma, & similiter in ipsum vniversale confuse intellectum ad explicandum distinctionem definitiuae rationis secundum praedictum modum: In se tamen ipse intellectus possibilis forma quaedam est: propter quod post receptionem formae secundum simpli cem intelligentiam: vt intellectus materialis factus est speculatiuus & in habitu, aliqua actio ei compe tere potest. Comment. enim Auer. loquendo de vnitate & incorruptibilitate intellectus, distinguit tri plicem intellectum: materialem quem ponit pure passiuum: & agentem quem ponit pure actiuum: quos ponit ingenerabiles & incorruptibiles: & speculatiuum medium inter illos: quem ponit generabilem & corruptibilem: sicut & phantasiam qua formatur. Istum autem ponimus quodammodo actiuum: per hoc quod ponimus eum super seipsum, & super actum suum & super obiectum cognitum conuersiuum. lam dictae enim pro positiones Procli convertuntur. Sicut enim omne ad se conversiuum incorporeum est: sic econuerso omne in corporeum est ad se conversiuum: & sicut omne ad se conuersiuum habet substantiam separabilem ab omni cor pore, sic econuerso omne habens substantiam separabilem ab omni corpore, est ad se conversiuum. Vnde de in tellectu dicitur in Commento propositionis. xx. Intelligit enim seipsum & operatur circ: seipsum. & hoc quantum ad praesens suo actu intelligendi tam circa intellectum incomplexorum quam complexorum. Circa intellectum incomplexorum, in negotiando circa incomplexa confuse intellecta ad explicandum in eis distinctionem partium essentialium: & hoc inquantum habet rationem intellectus siue intelligentiae simpliciter. Inquantum vero operatur circa seipsum vt est intellectus siue intelligentia simpliciter: habet rationem memoriae, de notitia quae estin memoria, generando notitiam declaratiuam: vt ipsa fiat intelligentia declaratiua secundum iam expositum modum. In ista enim generatione non solum est agens notitia quae est in memoria, aut obie ctum eius: sed etiam ipse intellectus vt est in se habens dictam notitiam sub ratione memoriae. dicente Augustinus ix. de tri. Liquido tenendum est quod omnis res quamcumque cognoscimus congenerat in nobis notitiam sui. Ab vtroque enim notitia paritux scilicet a cognoscente & cognito. ltaque menscum. scilicet per memoriam de praesenti seipsam cognoscit scilice confuse: sola parens est notitiae suae scilicet discretiuae, quam generat in intelligentia. Et cognitum enim & cognitor ipsa est. Et intelligo a contrario quod cum aliud a se nouit: non sola parens est suae notitiae: sed & ipsa & cognitum illud. Et consimili modo vtrumque notitia parta est scilicet & ipsum cognoscens & ipsum cognitum scilicet distincte secundum rationem definitiuam. Intelligentia enim cum secundum rationem definitiuam seipsam cognoscit di stincte: sola proles est notitiae illius de qua est. & cognitum enim & cognitor ipsa est. Sed cum mens nouit aliud a se, non sola parens est: sed & ipsa & illud cognitum simul: quia non cognitum & cognitor ipsa: sed ipsa sola est cognitor: & illud aliud est cognitum. Similiter intelligentia cum nouit aliud a se, non sola ples est: sed & ipsa & illud cognitum simul propter eandem rationem.

⁋ Est autem aduertendum: quod in cognoscen do aliud a se non dicitur cognitum cum mente esse parens notitiae suae scilicet declaratiuae in seipsa vt est obiectum quoddam: sed in ipsa notitia simplici qua ab ipso informata est ipsa memoria. Similiter nec dicitur cogni tum cum mente esse proles in seipso: sed in ipsa notitia declaratiua eius quae generata est de notitia simpli vitae vt proprie loquendo obiectum cognitum sub ratione obiecti non est de ratione parentis neque prolis: ni si in ipsa notitia quae de ipso est. In notitia enim simplici est de ratione parentis. In notitia vero decla ratiua est de ratione prolis. Et sic in cognoscendo aliud creatum a se, verbum minime simplex est: simplicius vero in cognoscendo seipsum: simplicissimum vero in cognoscendo deum: quia ipse intimior animae est quam ipsa sibi: & maxime inquantum ipse est obiectum cognitum & ipsa similite.r Et ideo verbum nostrum cum mens nouit seipsam, magis assimilatur simplici verbo diuino, quam quando cognoscit aliud a se creatum & maxime cum nouit deum. Et quamquam verbum (vt dictum est) comprehendat actum notitiae quae est actualis intellectio in intelligentia, & ipsum obiectum: propriissime tamen ratio verbi consistit in ipsa notitia discretiua: vt comprehendit ipsum intellectum siue cognoscentem cum sua notitia eidem inhaerente de ipso in telligente vt de potentiali educto quod erat notitia, & verbum in potentia: & formabile non formatum cum volubiliter inquirendo iactabatur. Sed tunc primo erat verbum in actu, cum ab ea notitia quae est in memoria informabatur. Informabatur dico non tam ex eo quod ipsa notitia memoriae notitiam impressit intelligentiae: quam ex eo quod ipsa notitia intelligentiae terminatur & sistit in eodem obiecto, per quod notitia memoriae illam impressit. Propter quod & ipsum quod quid est inquantum dat rationem formalem verbo intellectui inhaerenti, & hoc non tam in exprimendo verbum quod est ipsa notitia in intellectu, quam in terminando ipsam eandem notitiam vt est quoddam intelligere secundum actum: etiam ipsum quod quid est verbum dicitur: quia. scilicet actum cognitiuum obiectum informat, non tam ea ratione qua ipsum terminat quam ea ratione qua elicit. Principalius tamen & essentialius dicitur verbum ipsa intellectio intellectui impressa a memoria de eo quod quid est informan te ipsam: vt tamen ipsa intellectio comprehendit in se ipsum intellectum. Et consimiliter in non habentibus definitionem discreta cognitio in intelligentia generata a cognitione confusa in memoria, proprie verbum est. Vnde in beatis licet non sit verbum secundum definitiuam rationem de deo: secundum quod alias determinauimus in quadam quaestione de Quolibet: quia simplicia illam non habent: est tamen in eis de deo verbum discretiuae cognitionis, natum de cognitione confusa in memoria praecedente vel natura, vel duratione. Naturaliter enim etsi non semper duratione, omnis creatura intellectualis prius apprehendit confuse de quocumque quod quid sit quam quid quid sit determinate: licet cognoscendo quod aliquid sit confuse, in hoc cognoscitur quid sit confuse. Per quem modum superius determinauimus: nos de deo intellectu posse percipere quid sit generalissima cognitione. In con templatione enim profunda percipitur quasi transuolando, sed non sistendo in illo, quemadmodum cum aliquid subito immutando visum corporalem, percipimus nos aliquid vidisse: nescimus tamen determiate quod fuit. Solus autem deus erfectam notitiam habet sui & aliorum absque omni cognitione confusa praecedente natura vel duratione. Propter quod in solo deo est verbum perfectum non formabile prius natura vel duratione quam formatum. Vnde Augustinus, xv. de trinitate ca. xvi. exponens illud primae loannem. iiii. Similies ei erimus quia videbimus eum sicuti est: dicit sic. Tunc quidem verbum nostrum non erit falsum, quia non mentiemur neque fallemur: tamen cum hoc fuerit, formata erit creatura quae formabilis fuit: vt nihil iam desit eius formae ad quam paruenire deberet: sed tamen coaequanda non erit illi sim plicitati: vbi non formabile aliquid vel reformatum est: sed forma neque informis neque formata. de qua di cit cap, xv. Quis non videat quanta hic sit dissimilitudo ab illo dei verbo quod in forma dei sic est: vt non antea fuerit formabile quam formatum: nec informe esse potest. Vnde in deo non dicitur verbum notitia declaratiua: quia clarior & perfectior est illa quae est memoriae de qua formatur, sicut contingit de verbo cre aturae intellectualis: sed quia tantum dicendo & modo declaratiuo siue manifestatiuo ex hoc procedit: secundum quod de hoc inferius amplior erit sermo. Praeter dictam autem actionem quam habet intellectus vt est simplicium intelligentia circa incomplexa, habet actionem vt est compositius & diuisiuus simplicium: quae magis est eui dens & manifesta. Cum enim intellectus simplicium intelligentia concepeit hominem equum album nigrum animal rationale & huiusmodi alia, concipiendo ista simplicia non solum concipit ista absolute: sed etiam vnum concipit in ordine ad alterum, ex conceptione simplicium simul cognoscendo simplicem habitudinem vnius ad alterum: vt concipiendo hoc album & illud, concipit simile: sed hoc non aliud sua actione quam illa qua postquam simplici comprehensione con cepit vnum vt indiuisum: deide naturali intuitione & discursu volubili iuxta vnum vel in vno concipitur plura diuisa: vt iuxta album in ordine ad aliud album concipit simile: in ordine vero ad nigrum dissiie: in vno vero concipit plura: vt in homine animal & rationale. De quae actione intellectus dicit Comment. super. xii. Meta. In tellectus natus est diuidere adunata in esse in ea ex quibus componitur adunatum: quamuis non diuidantur in esse. Sed in tali diuisione non stat eius opeatio: immo sic diuisa habet componere, complectendo ambo in propositione af firmatiua aut negatiua: dicendo hoc est hoc, vel hoc non est hoc: vt dicit idem super. vi. Meta. Sed dicunt aliqui quod ad compositionem & diuisionem in propositionibus non se habet intellectus nisi passiue: sicut neque ad indiui sibilium intelligentiam. Cum enim comprehendit duo seorsum: & habitudinem vnius ad alterum: ex hoc sine omni sua actione comprehendit illa in forma comnplexionis: quemadmodum cum apprehendit vnum album in ordine ad aliud, ex hoc sola passione sua comprehendit siie. Sed hoc non potest stare duplici ratione. Prima: quia si sic intel ligendo componeret & diuideret: tunc non componeret aut diuideret inter aliqua duo: nisi secundum ra tionem habitudinis quam habent inter se: vt si haberent hitudinem convenientiae, ea componeret affirmando. Si vero haberent hitudinem disconvenientiae, ea diuideret negando. Quare cum nulla duo secundum eandem hitudinem habent rationem convenientiae & disconvenientiae simul: tunc numquam libere quaecumque componeret in propositione affir matiua, posset diuidere in propositione negatiua: sicut ex ordine vnius albi ad aliud album non potest appre hendere dissiie: sed solum siul. & sic non posset esse in intellectu compositio & diuisio oppositorum siue contra dictoriorum simul. Cuius contrarium dicit philosophus in fine. vi. Meta. vbi dicit Comment. Quod est in anima: recipit duo opposita simul: quod est extra animam, non. Et anima intelligit duo simul opposita: quod non potest esse extra animam: quia materia recipit contraria successiue. Vnde si in hoc esset simile de intellectu & de materia: sicut materia non recipit contraria nisi successiue: simliter neque intellectus: & non intelligeret hanc affirmatiuam ho mo est album, nisi cum intelligeret hominem album siue albedinem in homine: nec illam negatiuam, nisi cum intelligeret albedinem seorsum extra hominem, & non esset aliter compositio & diuisio secundum complexionem in anima quam sint in rebus secundum incomplexionem. Vera enim affirmatio significat compositionem in entibus, & vera negatio diuisionem: vt dicit Comment. ibidem. Secunda ratio ad idem est. cum enim obiecta intellectus non sunt tantum incom plexa: sed etiam complexa: & obiectum sit agens actum intelligendi in intellectum: & hoc non nisi secundum quod est aliquid secundum actum: igitur oportet saltem natura prius ipsam complexionem esse constitutam in esse, antequam moueat intel lectum vt intelligatur ab ipso. Quare cum constitutio complexionis a natura rei non his esse: quia. tunc non esset: nisi vno modo: oportet quod sit opus rationis, quae circa idem contrario modo potest opari. Nec valet quod adducitur de albo & simili: quod simile apprehenditur sola passione intellects scilicet non constituendo ipsum. Dicendum quod verum est: quia a natura rei similitudo constituta est in albo postquam habeat aliud album sibi correspondens. Non sic autem a natura rei est instituta ista complexio. Illa tamen apprehensio similis sine aliquo opere intellectus nostri praecedente non sit: vt dictum est. Vnde aliam rationem intelligibilis siue scibilis habent entia absolutae naturae, & relationes, & ipsae complexiones. Quemadmodum enim sunt quaedam sensibilia per se & primo: vt album: quaedam per se non primo: vt figura: quaedam omnino per accidens: & hoc vel simpliciter per accidens: vt vmbra quae percipitur iuxta lucem, eadem in qua percipitur lux: vel accidentaliter per accidens: vt Diatrii filius, qui non percipitur a sensu in se secundum quod filius sed solummodo a virtute supiore: sic sunt quaedam intelligibilia per se & primo vt absoluta: quaedam per se & non primo vt relationes: quia non intelliguntur nisi iuxta absoluta, sicut nec sensibilia per se non primo: nisi iuxta illa quae sunt sensibilia per se & primo. Mouent tamen seipsis obiectiue relationes intellectum, sicut sensibilia communia sen sum. De modo talium intelligibilium sunt complexiones: quia in quaedam relatione consistunt, quam secundum compositio nem aut diuisionem instituit intellectus. Vnde & secundum hoc & complexiones diuersae secundum affirmationem & negationem, & differentias tporis diuersas inter eosdem terminos diuersa sunt intelligibilia secundaria: in quod bus cum principali compositione tempus cointelligit: & sic componit. secundum quod dicit philosophus. iii. de Aia. Si fuerit praeterita aut futura, tunc cum hoc intelligit tempus & componit. vbi dicit Comment. Si intellecta fuerint rerum quae sunt natae esse, aut in praeterito tpore, aut in futuro, tunc intelligit cum illis rebus tempus, & postea componet ipsum cum eis: & iudicabit quod illae res fuerunt & erunt. Et omnia ista intellecta per se sed non primo, proprie dicuntur non intelligibilia vel scibilia: sed cointelligibilia vel conscibilia: quemadmodum non sunt proprie res: sed aliquod cum re quae vera res est & absoluta. Intelligibilia vero per accidens simpliciter sunt priuationes, quae intelligum tur iuxta habitus. Accidentaliter vero per accidens nullum intelligibile habetur: quia refugit perceptionem intellectus vt purum nihil. Sed forte dicet aliquis verum esse quod complexio constituitur ope intellectus non materialis aut illius quod est secundum hitum sed agentis. Quod non potest stare. Cum enim intellectus agens secundum praedicta non agit nisi irradi ando sicut lux: naturaliter ergo agit quicquod agit & secundum dispositionem eorum circa quae agit. Si ergo in ipsis re bus incomplexis non est nisi dispositio ad affirmationem, aut ad negationem tantum: & circa idem inquantum idem natura non est nata agere contraria: ergo per intellectum agentem non fieret complexio indifferenter circa idem secun dum affirmationem & negationem. Si ergo ab eodem libere & per indifferentiam habent fieri circa idem complexio affirmatiua & negatiua: opere ergo intellectus agentis non habet aliqua complexio institui. Quare cum con ponere & diuidere complexiones in propositione, agere sit, & non pati, quale est intelligere: nec sequens ips sum: sed ipsum praecedens secundum dicta: & hoc non habet agere intellectus agens nec intellectus possibilis vt materialis est: necesse est ergo quod faciat intellectus possibilis vt est speculatiuus & formalis se cundum actum intellectus. hoc enim est tertium genus in natura intellectus: vt vult philosophus in principio dicti capituli. vbi dicit Comment. Sicut necesse est in vnoquoque genere naturalium tria esse ex natura illius gneris & ei attributa, agens scilicet & patiens & factum: ita debet esse in intellectu. Vnde sicut compositum ex mate ria & forma aliquod agit vt est informatum: sic & intellectus formalis. Vnde Comment. aliquantulum post vbi philosophus assignat differentiam inter agentem formalem & materialem dicit sic. Notificauit quod intellectus agens differt a materiali in eo quod agens est pura actio: materialis autem est vtrumque propter res quae sunt hic. Vnde li cet ex se vt nudus est: est passiuus tantum: vt tamen est informatus formis abstractis a rebus quae sunt hic, est etiam actiuus quoquo modo: quia diminute scilicet quia non nisi ex eo quod prius passus est. Vnde subdit Con ment. Et ideo opinandum est secundum Aristelrns quod vltimus intellectorum abstractorum in ordine est iste intellectus materialis. Actio enim eius diminuta est ab actione illorum: cum actio eius magis videtur esse passio quam actio lsta enim actio non est nisi quoddam iudicium quo dicimus hoc esse hoc in propositione affirmatiua, vel hoc non esse hoc in propositione negatiua. Vnde dicit modicum an. Et possumus scire quod intellectus materialis est non mixtio ex iudicio & comprehensione eius: quia iudicamus per ipsum res multas numero in propositione vniuersali. Auenpace autem existimauit hanc virtutem esse intellectum agentem: & non est ita. ludicium enim & distinctio non attribuitur in nobis nisi intellectui materiali. Vnde super principium illius cap. Indiuisibilium intelligentia, dicit expresse sic. Intellecta in quibus inueniuntur veritas & falsitas, est in eis aliqua compo sitio ab intellectu materiali, & in intellectu qui primo intelligit singularia. Si igitur haec compositio su erit conveniens, erit vera: sinautem, erit falsa. Et ita actio intellectus in intellectu similis est ei quod Empedo cles dicit de actione amicitiae in entia: quod sicut multa capita erant separata a collis: deinde congregauit ea amicitia & posuit siel. cum similit ita intellecta primo extiterunt diuersa in intellectu materiali. Ver bi gratia, dicere diametrum quadratum, & dicere asymmetrum laterum. Intellectus enim primo intelligit singularia: deinde componit ea. Et post modicum adhuc subdit Comment. Et quod haec intellecta singula facit esse vnum per compositionem postquam erant multa, est intellectus materialis. lste enim distinguit intellecta singula, & componit similia, & diuidit diuersa. Et sicut opus intellectus in habitu est compositio & diuisio in propositione: sic & discursus in argumentatione. Nec tamen ab ista actione excluditur irradiatio agentis. Secundum enim Comment. in longo commento, intellecta speculatiua sunt existentia in nobis ex his duobus intellectibus scilicet quid est in homine, & intellectu agente. Et sicut componere & diuidere dicto modo est actio intellectus speculatiui in speculabilibus: sic & intellectus practici in agibilibus, secundum quod inferius dicit philosophus. Cum autem laetum aut triste, affirmans, aut negans, imitatur aut fugit. Sic autem componere aut diuidere: & actione intellectus in se formare obiectum complexum: dicere quiddam est, quo vsi sunt philosophi. Vnde dicit philosophus cap de mouente. Extendente se intellectu & dicente intelligentia fugere aliquod aut imitari &c. Et est vnus alius mo dus a praedictis dicendi, &. vii. in vniuerso: & iste modus dicendi extenditur a complexione termiorum in propositione, ad colligationem propositionum in argumentatione. Eiusdem enim virtutis est termios complectere enunciam do, & enunciata colligare argumentando.

⁋ Ad quaertum quod essentia non generatur sed dicitur secundum Anselmus ergo dicere non est idem quod generare: Dicendum quod dictum illud Anselmus veritatem habet: & intelligitur de dicere essentialiter ac cepto. Sed sic non sola essentia dicitur: immo indifferenter personae & essentia. Vnde non video quom verum sit illud di ctum eius. Quid namque ibi dicitur nisi eorum essentia: q. d. nihil aliud. Vnde subdit. Si ergo illa vna sola est, vnum solum est quod dicitur. nisi accipiat dicere secundo modo praedicto: vt sit idem quod dicendo conicare. sed tunc non valeret quod dicit, ad propositum suum, sicut patet inspicienti.

⁋ Ad quintum quod dicere supponit productionem verbi: quod non facit generare: Dicendum quod non est verum de dicere primo & secundo modo. Dicere etiam tertio modo ponit verbi produ ctionem: quam non supponit nisi ratione actus demonstrandi quem simul importat: vt pta ex dictis. In omnibus aliis modis verum est quod supponit verbi productionem: de quibus verificatur dictum Augustinus Qui aliquod dicit: verbo di cit. Sed istud dicere, essentiale est: vnde non est idem cum generare: sed differt ab eo sicut essentiale a notionali.

⁋ Ad sextum: si tres generarent: essent tres generantes: & tamen cum tres dicunt. secundum Anselmus non sunt tres dicen tes: ergo &c. Dicendum quod in rei veritate sicut si tres generarent: verum esset dicere quod tres essent gen erantes: & simili cum tres dicunt: vere dicimus quod sunt tres dicentes, quia quaecumque verbaliter & participialiter significantur, pluraliter dicuntur de tribus, vt infra debet declarari: loquendo de modo loquendi de deo. Vnde dicimus quod tres personae sunt tres entes eo solo quod per modum actus significat participium ens. Vnde non video quom verum dicit Anselmus dicendo quod tres simul non sunt plures scientes aut intelligentes: sed vnus sciens & vnus intelligens: ita si singulus quisque sit dicens: non tamen sunt tres dicentes sed vnus dicens. nisi forte sumat ibi haec, scientes, intelligentes, dicentes, nomina liter & substantiue, & tunc valet quod concludit: quia intendit probare quod non est nisi vnicum verbum licet tres dicant. Si enim tres dicunt verbaliter: tres sunt dicentes participialiter. Et ideo si cuilibet dicenti participialiter respondet suum verbum: proculdubio tria verba erunt in diuinis. Aut si sunt vnus dicens nominaliter & essentialiter (quod videtur intelligere per hoc quid subdit dicens. Sicut ergo vnum est in ipsis quod di cit, & vnum quod dicitur: vna quippe sapientia est in illis quae dicit, & vna substantia qua dicitur) tunc non sequitur conclusio quam subdit. Consequitur non ibi esse plura verba: sed vnum verbum. Quia si cuilibet dicere rninderet suum verbam: cum dicere istud essentiale est eo quod tribus convenit: quod est aliud a dicere personali: habebit ergo verbum essentiale sibi respondens aliud a verbo personali. cuius contrarium su pra determinatum est. Quod etiam est contra intentionem Anselmi: quia intendit concludere quod non sit in diuinis nisi vnum verbum personale, licet tres dicant, quia illi tres sunt vnus dicens. Vnde subdit dicens. Licet igitur vnusquisque seipsum & omnes inuicem se dicunt: impossibile tamen est esse in summa deitate verbum aliud praeter illud de quo sic iam constat quod nascitur de eo cuius est verbum, vt & vera eius possit dici imago, & vere eius filius. Sed ex hoc nullo modo potest concludere, supposito quod cuilibet dicere respondet suum verbum: a quo sumitur ratio quam ponit in cap. lxii. & cui intendit ramindere in ca. lxiii. Rnedet enim interimendo illam quae ponit quod in diuinis sunt tres dicentes & tres qui dicuntur, quam male interimit. Vnde licet huiusmodi falsa sup positione posita bene ramendet illi argumentationi quo arguit. lxii. ca. Tres dicentes, & tres qui dicuntur, ergo tria verba, non tamen ramendet illi argumentationi: duo sunt dicere, ergo duo sunt verba: & tamen vtrobique est consimilis efficacia. Siue enim sit vnus dicens, siue plures, siue vnum dictum verbo, siue plura: si dicere est vnum non potest esse nisi vnum verbum: sicut si spirare est vnum, non potest esse nisi vnus spiratus: licet sint duo spirantes. Et similiter si dicere essent plura, & cuilibet ramenderet verbum, necessario plura essent verba. Quare autem plu ribus dicere in diuinis non tamendet nisi vnum verbum, in parte tactum est supra & iam amplius dicetur.

⁋ Praeterea quod Anselmus assumit in suo dicto, vna sapia est quae dicit in tribus: non est verus sermo, si proprie loquatur: quia nulla actio neque essentialis neque personalis elicitur ab essentia vel ab aliquo essentiali: sed solummodo a persona, licet essentia sit ratio eliciendi omnes actiones diuinas, secundum quod supra, expositum est.

⁋ Ad primum in oppositum quod idem est dicere & generare: quia loqui dei secundum Greg. est verbum genuisse: Dicendum quod verum est de dicere personali de quo loquitur Greg. Nihilominus tamen est aliud dicere: essentiale, quod non est penitus idem. Illud etiam dicere personale. secundum rationem differt a generare, vt patet ex praedictis.

⁋ Eodem modo dicendum ad secundum de glossa Gen. ii. Dixit, idest verbum genuit.

⁋ Ad tertium, si dicere esset alid a generare, cum ips dicere ramindet verbum, aliud ergo esset verbum in diuinis quam verbum personale genitum a patre: quod non esset nisi essentiale, quid supra negauimus poni in diuinis: Dicendum quod dicere essentiale secundum praedictum modum est aliod a generare, & quod cuilibet dicere rmindet verbum. Sed hoc potest intelligi dupliciterer quia omni dicere rnndet verbum aut quod dicitur, aut quo siue in quo dicitur. Primo modo adhuc dupliciter aliquid enim dicitur aut productiue: aut in dicatiue. Primo modo dicitur quod dicendo praoducitur. Et sic soli dicere personali rmidet verbum. Solus enim pitr dicit verbam: quid sufficit in tota trinitate ad perficiendum essentialem intellectum in singulis personis, vt suprius & in Quolibet quodam declarauimus. lpse enim solus dicendo verbum producit. cuius productionem supponit dicere essentiale. Secundo modo dicitur id quid dicendo essentialiter ipso verbo dicto indicatur: sic omnis natura intellectualis beata dicit se, & omnes alios, & omnia alia, vt dictum est supra. & tali dicere non rmndet verbum quod dicitur, nisi appellando verbum largissime id quod indicatur verbo siue indicando dicitur. Sic enim lapis qui est in muro, verbum est eius qui indicat ipsum alteri verbo suo ad indicandum siue significandum illam rem imposito. Vnde isti dicere licet ramendet verbum quod dicitur indicatiue extendendo nomen verbi: ipsi tamen non ramndet verbum quod dicitur productiue quale quaerimus, quod proprie est verbum: sed verbum quod dicitur producti ue dicere personali a solo patre, rmindet etiam isti dicere vt quo aliquid indicatiue dicitur. Isto enim modo dicendi quod dicitur, verbo dicitur, vt habitum est supra. Et secundum hoc ramendendum est ad interrogationes Anselmi praedicto cap. lxii. Cum enim quaeritur primo, si ita est quod pater & filius & eorum spiritus, vnusquisque seipsum & alios ambos dicit, quom non sunt in summa essentia tot verba quot sunt dicentes: & quot quid dicuntur: Et est dicendum quod eo non sunt tot verba quot dicentes & quot dicti, quia non omnes dicunt, nec di cuntur productiue: sed indicatiue tantum. Sed productiue solum vnus dicit: & vnicus solus dicitur: qui solus verbum est quo omns dicunt indicatiue. Nec valet (vt dictum est) responsio qua respondet ca. lxiii, negando plures esse dicentes, & plures qui dicuntur. Haec enim simpliciter concedenda est. Et quod arguit con tra hoc per simile in hominibus, quod si in eis plures sunt dicentes, aut plura quae dicuntur, plura sunt ver ba, subdens de pluralitate dicentium & vnitate dicti: Si enim plures homines vnum aliquod cogitatione dicant tot videntur esse verba quot cogitantes, quia in singulorum cogitationibus verbum eius est: Dicendum quod verum est, quia idem verbum numero creatum de illa re non potest esse in singulorum cordibus. Sed sicut corda sunt singula & diuersa, sic & verba singula & diuersa oportet esse in ipsis. Sed si vnum cor esset singulorum, & tantum vnum omnium eorum, quem admodum vnus intellectus essentialis est singu latum diuinarum personarum, & tantum vnus omnium, non oporteret quod essent tot verba quot dicentes, immo suffi ceret quod vnus eorum diceret vnicum verbum productiue quod esset productum in corde, quod est essentialiter singulorum, quo omnes simul & singuli dicunt indicatiue, sicut modo sufficit. Et ideo in diuinis necessarium est quod vnicus dicat vnicum verbum productiue: quod productum est in intellectu essentiali, qui est singularum per sonarum diuinarum: quo omnes simul & singuli dicunt indicatiue. Similiter quod subdit de vnitate dicentis, & pluralitate dictorum. Item si vnus homo cogitet plura. &c. Dicendum quod re vera si vnus homo cogitet plura aliqua, tot verba sunt in mente cogitantis quot sunt res cogitatae, quia illarum non est vna res singularis, nec quicquid realitatis est in vna est in alia, & verbum formatur de illis cogitatis secundum quod diuersae sunt & singulae, & non secundum quod in vna aliqua realitate singulari conveniunt, de qua per se cogitata for metur verbum vnicum singularum indicatiuum. Propter quod verbu expressum in mente cogitantis de vna illarum, illius solius est declaratiuum, & nullo modo alterius illarum. & necessario oportet quod singulis rebus cogitatis respondeant singula verba in mente. Sed in diuinis si vna persona intelligat siue cogitet plures, vt se, & alios, large sumendo cogitare (Proprie enim non admittitur in diuinis secundum Augustinus, xv. de trinit. ca. xvi. non tamen tot sunt verba in mente cogitantis quot sunt personae cogitatae. Quia verbum in diuinis non formatur de diuinis personis cogitatis siue intellectis secundum quod sunt diuersae & singulae, sed secundum quod in vna realitate singulari conveniunt: de qua cogitata per se & intellecta ab eo qui a se non ab alio habet quod intelligit, formatur verbum non nisi vnicum singularum personarum diuinarum indicatiuum. Et idcirco non oportet quod singulis personis diuinis intellectis, siue ab vna earum, siue a singulis, respondeant singula ver ba in intellectu intelligentis: sed vnicum prolatum ab vno eorum sufficit. Propter quod necessarium est quod a nullo aliorum quantuncumque intelligat se & alios, verbum aliquod proferatur. Quia autem verbum in diuinis non formatur de personis diuinis intellectis secundum quod sunt personae singulae, sed secundum quod in vna essentia conveniunt vt principaliter & formaliter intellecta in formando verbum, patet ex hoc quod persona prima in diuinis non profert verbum nisi actu essentiali intelligendi, qui ascribitur memoriae, quasi subtracto fundamentaliter actui dicendi notionaliter, vt quo eliciat ipsum actum dicendi tanquam notitiam de notitia, & simile de simili: sed hoc praecipue ipso obiecto quod intelligitur tanquam magis formali in illo. ld autem quo quis principa liter & formaliter producit in producendo simile de simili, est hoc in quo ambo conveniunt producens & pro ductus, non autem quo vnus ab altero distinguitur. ld autem in quo in diuinis producens & productum conueni unt, non est nisi ipsa communis essentia. Non ergo in diuinis verbum formatur de pluribus intellectis nisi sub ratione vnius principaliter intellecti. Propter quod non oportet de pluribus personis intellectis in diuinis, for mari plura verba: sicut in hominibus vbi plura intelliguntur non sub ratione vnius principaliter intellecti. Quod credo Anselmum intellexisse cum dixit. Quidnam ibi dicitur nisi eorum essentia: sumendo scilicet dicere pro in telligere.

⁋ Ad quartum: si in diuinis esset dicere aliud a generare illud esset essentiale: Dicendum quod procul dubio verum est. aliter enim non conveniret simul tribus. Quia autem assumitur, ergo haberet verbum essentiale in diuinis sibi respondens: Dicendum secundum iam dicta, quod re vera habet verbum sibi respondens vt quo di cens dicit, non essentiale, sed personale. Similiter habet verbum improprie dictum respondens sibi: vt quod dicen do indicatur, non autem vt quod dicendo producitur. Tale enim verbum, essentiale scilicet quod dicitur indicatiue, non respondet nisi dicere essentiali: sicut verbum personale quod dicitur productiue, respondet dicere personali siue notionali. & hoc quia tale dicere scilicet essentiale, non significat in diuinis adintra actum producendi sed manifestandi solum, sicut significat dicere personale: adextra autem bene potest significare actum producendi ipsas scilicet creaturas. quia vt dicitur in Psal. Ipse dixit & facta sunt. Tale enim dicere dei simul importat & manifestare & producere, quia producendo creaturas manifestat illas & se in illis. Vnde verba essen tialia respondentia dicere essentiali productiue, non sunt nisi ipsae creaturae: vt secundum hoc quaelibet creatura verbum dei dici possit. dicente Greg. vii. moralium ca. xi. Plerumque ad nos verba dei non sunt dictorum sonitus, sed effectus operationum. In eo enim nobis loquitur quod erga nos tacitus operatur. Et quod vlterius arguitur quod dicere essentiali non potest respondere verbum personale vt quo dicit: quia verbum personale non est similitudo eorum quae dicuntur dicere essentiali: eo quod non est similitudo creaturarum & totius trinitatis, quae dicuntur dice re essentiali: Hanc rationem tractat Anselmus Mon. ca. xxxii. vbi tangit argumentum: sed incipit eam tractare ca. xxxi. vbi dicit sic. Quid tenendum est de verbo quo dicuntur & perfecta sunt omnia: erit aut non erit similitudo eorum quae per ipsum facta sunt: Et determinat plane in illo ca. xxxi. quod nullo modo debet dici esse similitudo creaturarum. Et in fine ca. lxiii. determinat quod nec suiipsius nec spiritus sancti est similitudo, sed solius patris: sed dictum suum assumptum in argumento non exponit: & sic formae argumenti non satiffacit, vt patet inspicienti. Et est dicendum quod differt dicere aliquid esse similitudinem alterius, & aliquid esse simile illi. Similit tudo enim sicut & imago non potest aliquid dici alterius, nisi quid sicut exemplatum secundum imitationem alterius vt exemplaris productum est. Vnde imago Herculis dicitur esse similitudo Herculis & non econverso. & sic filius solius pris est similitudo, & solus ptr seipsum dicit verbo vt similitudine sua. Simile autem alteri potest dici & exemplar exemplato, & quod sit ad imitationem alterius, & id ad cuius imitationem fit. Vnde quia nihil dicitur simi le alteri nisi habendo in se eius similitudinem, de vtroque bene dicitur quod his in se similitudinem alterius, licet de: altero solo bene dicitur quod est similitudo alterius: & propter vtrumque, scilicet & quia habet in se simili tudinem alterius, & quia est illius similitudo, bene verbo dicitur, & id cuius ipsum verbum est similitudo- & cuius habet similitudinem. Et secundum hoc respondendum est ad interrogationem Anselmi qua quaerit quomodo quod simplex est veritas, potest esse verbum eorum quorum non est similitudo: Dicendo quod bene. quia etsi non sit similitudo eorum, habet tamen eorum in se similitudinem, licet aliter quam illa habent in se eius similitudinem: quia scilicet ipsum habet illorum similitudinem vt exemplar: illa vero huius vt exemplata: vt secundum hoc habere similitudinem alterius vt exemplatum siue productum ad illius imitationem, & hoc ratione modi producendi, vt infra videbitur: facit quod habens similitudinem, dicitur alterius similitudo: dum tamen perfectam illius in se habeat similitudinem. Et secundum hoc verbum est similitudo solius patris, sicut est verbum solius patris, & nullum aliorum est proprie similitudo cuiuscumque alterius. Alio tamen modo est verbum aliorum, eo scilicet quo simile eis est, & productum vt eorum repraesentatiuum, sicut exemplar exemplati. Propter quod dicit Anselmus ca. xxxi. Si nullam habet mutabilium similitudinem quom ad exemplar illius facta sunt: quasi diceret nullo modo. Similitudo enim (vt dicit ca. lxiii,) non est in vno solo sed in plu ribus. Et secundum hoc aliter verbum nostrum habet similitudinem rerum, aliter verbum diuinum. Verbum enim nostrum inquantum est speculatiuum, habet similitudinem rerum vt exemplatum & imago ab eis menti impressa, & sic est similitudo earum. secundum quod dicit Anselmus capi. xxxi. Omnia verba quibus res quaslibet mente dicimus, similitudines & imagines sunt rerum quarum verba sunt. Verbum vero nostrum inquantum est practicum & vt ars producendi res artificiales in esse secundum ipsum, habet similitudinem rerum vt exemplar earum. Quicquid enim facimus, verbo nostro praeuenimus. Verbum autem diuinum inquantum est speculatiuum, & inquantum est quoquo modo practicum, vtroque modo habet similitudinem rerum vt exemplar: sed vt est speculatiuum, vt est exemplar declaratiuum notitiae speculatiuae simplicis de eis in diuina essentia: vt vero est practicum, vt est exemplar productiuum eatum in esse, & ita vt est ars. Quomodo autem verbum deissimpliciter speculatiuum est, & practicum non ni si quoquo modo, inferius declarabitur. Nec tamen sequitur, quod omnis similitudo sit secundum rationem exempli, & exemplati. Bene enim est eorum similitudo quae secundum neutram rationem adinuicem similitudinem habent inter se: quoniam verbum habet similitudinem ad spiritum, etsi non proprie secundum rationem exempli & exemplati: licet spiritus sanctus procedat a filio, vt infra declarabitur.

⁋ Ad quintum: quod gene rare & dicere si differunt, aut absoluto aut relatiuo: Dicendum quod relatiuo non contrarietatis, sed dispa rationis. Inquantum enim dicere est notionale & sola ratione differunt, tunc sunt vna relatio & notio secundum rem, & duae disparatae secundum rationem. Inquantum vero dicere est essentiale, tunc generare est notio quia vni soli convenit, sed non dicere, quia convenit pluribus. Et dicunt duas relationes disparatas. Generare enim dicit relationem secundum rem ad generari, sicut generans ad genitum: dicere vero dicit relationem secundum rationem & ad verbum & ad ea quae dicuntur verbo. Omnis enim relatio diuinis attributa rationis est exceptis illis quae sunt notionales.