Libellus 4

¶ De relationibus libellus quartus.

RElatio est ens 2o essentia li dependentia dependens: hoc sit eius descriptio: Ens hic ponitur pro conceptum quiditatiuo determinabili et contrahibili et pro genere vel loco generis. ponitur duplex essentialis dependentia pro concetum determinante et contrahente in loco differentiae essentialis: quia eius propria differuntia quiditatiua est mihi ignota: licet forte non aliis. At vero per istan duplicem dependentiam essentialem non intelligo dependentiam que est ad causam primam effectiuam: nec ad causam exemplarem nec finalem: quoniam ab ista triplici dependentia non absol uitur etiam praedicatum substantia: sed intelligo istan duplicem dependentiam essentialem ad fundamentum et ad terminum: per vnam conuenit cum aliis accidentibus: quia omne accidens dependet essentialiter ad subiectum: quia accidentis esse est inese: sed per 2m diffeurt ab accidentibus absolutis: quia forsan ista definituo si definitio dici dicbet: communis est omni rellientia. nauma omnis respectus videtur dependere a fundanito et termino: de quo alias erit secundo. Adhuc autem iste dependentie vender esse alterius ordinis. nam dependentia ad subiectum: est sicut dependentia naturae ad suppositum alienum quod eius dependentiam terminat nec dico quod dependentia ista ad subiectum sit res alia a relatione sic dependente ad ipsum: cum talis dependentia dicatur actualis imherentia accidentis ad subiectum: a quae virtute naturae non est separabilis: nec assero quod ista dependetia sit omnino idem cum relatione: quia forte hoc probabitur in aliis quod non. Dico tamen quod est indistinctio quiditatiua inter talem dependentiam et relationem sic dependentem.

¶ Et si dicas quod subiectum cum contineatur in genere cause materialis: et subiectiue eanet et influat in id: cuius dependentiam terminat: cui actiue influere correspondet passiua: qua dependens formaliter dependet. Tunc talis dependentia videtur distingui realiter a dependente: nisi dicas quod talis dependentia relationis ad fundanitaum vel cuiuscumque accidentis ad subiectum sit actio conseruatiua agentis indistintionis et indiuisionis relationis a fundamento et accidentis a subiecto: qua actione conseruatiua relatio sub tali indiuisione a subiecto tenetur: et hec conseruatio passiua est dependentia alia res a subiecto.

¶ Respondeo tibi. primum tuum dictum: quod subiectum in genere cause materialis semper influat in formam sibi inherentem est dubiumnec communiter est concessum. 2m dictum de conseruatione actiua agentis qua forma tenetur indistincta a subiecto est magis probabile: sed de hoc in caplectio de habitu prolixior erit sermo: cum tractanitua de vnione accidentis ad subiectum: quid sit: et an necessario sit aliquo res media inter accidens et subiectum. Dicamus igitur concludendo quod relatio essentialiter dependeta subiecto dependentia distincta realiter a seipsa vel saltem quiditatiue et formaliter.

Amplius autem de dependentia relationis a termino que essentialior est quam a fundamentim perscruntandum: difficile namque est videre qualis sit: bene namque apparet quod est dependentia posterioris ad prius: cum talis ponatur in eius definitione et partes definitionis essentiales sunt priores suo toto definito: sed in speciali qualis est: dubium est. Dica mus autem quod dependentia essentialis relationis ad terminum non est dependentia entitatis posterioris ad enti tatem priorem cui imhereat subiectiue: quia relatio non inmheret termino. alias cum sit indiuisibilis esset tota in duobus subiectis. Adhuc autem dependentia relationis ad terminum non est dependentia alicuius indiuisi et indistincti ad id a quo est indiuisum et indisi in ctum: quia relatio est diuisa et indistincta loco et subiecto a termino. nam similitudo albedinis: que est in mead albedinem: que est in anglia: sic est tota in me: quod nihil eius est: nec in medio: nec in termino: nec presens termino: nec presens medio. Palam etiam quod non potest dici quod dependentia relationis a termino sit dependentia causati ad causam efficientem vel totalem vela partialem: quia fundamentum videtur esse sufficiens causa productiua relationis: vel producens fundamentum producit relationem per accidens: quia fertur quod relatio per se non producitur. Manifestum est etiam quod relatio non dependet a termino dependentia essentiali: sicut a causa conseruatiua ipsius: quia nulla causa videtur esse conseruatiua alicuius effectus nisi cuius est causa effectiua vel subiectiua: et hic excludo primam causam. si ergo omnia ista sunt vera: quod terminus non sit ipsius relationis causa subiectiua: et malis: et formalis: nec effectiua: nec conseruatiua: non apparet bene qualis sit ista dependentia essentialis relationis ad terminum: et in quo seruiat sibi terminus: et quare non possit esse sine termino. Dicamus igitur quod ista dependentia essentialis relationis ad terminum: est quedam coexistentia: quia coexigit ipset termi num: sicut illud sine quo non: quia nec produci: nec conseruari a quocumque potest sine termino: ex natura rei habet hoc. nauma sicut voluntas non potest volitionem elicere respectum alicuius obiecti nisi obiectum sit praecognitum: et tamen coeriosubiecti: nec est causa productiua: nec conseruatiua: nec subiectiua volitionis: ab illa tamen dependet coexigitiue. similiter intellectus non elicit intellectionem: nisi cir ca obiectum: et tamen obiectum a pluribus non ponitur causa effectiua: nec conseruatiua: nec subiectiua intellectionis. Palam autem quod sic conformiter est dicendum de dependentia essentiali relationis a termino: quoniam ipsa relatio est talis entitas: de cuius natura est: quod non possit existere nisi terminus existat: quia est ordo essentialis posterioris et prioris in existendo in rerum natura: qui immutari non potest a virtute naturali: quia si hoc existat oportet necessario prius natura vel temporealiquod existere: nec est alia causa querenda: nisi quia hoc est hoc. Adhuc autem in speciali obiicitur a quodam quod terminus non est causa effectiua: nec conseruatiua relatonis de releationibus secundi modi: que ab illis dicuntur releationes productiue ad terminum totalem vel formalem. tales enim non paesenst produci a termins: cum sint origine priores termi nis: quia actio productiua termini non egreditur a termi no: sed ab agente. aliter terminus produceret: sed agens infert actionem: et actio passionem: et passio terminum.

Amplius autem dicamus: quonam relto habet venum esse reale extra animam: cum hebeat vnum fundamentum et vnum termoanitum: et hoc patet in speciali de separatione epposita contrarie vnioni: vel opposita priuatiue et distinctioni et indistinctioni: que necessario est realis: quia tamen contrarie est aliquid positiuum. oppositum est priuationi¬ est quid positiuum: quia solus habitus sibi opponitur. Tum etiam 3o quia idem effectus potest successiue produci a pluribus agentibus facta interruptione: pot autem sic formari ratio: quandocumque ad verificandum aliquam propositionem affirmatiuam non sufficiunt due res: oportet addere 3m: et si non sufficiunt tres: oporet addere 4um et sic semper procedendo: donec propositio possit verificari: sed ad verificandum istam propositionem affirmatiuam scilicet lux vel radius est ab hoc sole: non sufficit hicradius et hic sol: quia iste idem radius numero posset abalio agente produci quam ab hoc sole: ergo ad hoc quod dicatur hic radius est productus ab hoc sole: oprtet addere aliam rem praeter solem et radium. ex quo sol et radius non sufficiebant ad verificandum hanc propositionem. hic radius est ab hoc sole. Alia autem 3a res nihil aliud est nisi respectus radii producti ad solem producentem. Tum est: quia relatio fundamentalis seu aptitudinalis: vt mobilitas vel risibilitas est aliquod positiuum extra animam: cum sit demonstrabilis de eo cuius est: ergo et relatio realis formaliter erit quid positiuum extra animam. Habet autem dubitationem sic dicendo: quod relatio sit vera res extra animam distincta a fundamento et termino: quoniam posito vno casum si relatio sit res extra animam: sequuntur contradictoria: et home sic: supponam quod aliquis formet istam propositionem. prima causa nihil producit: et stet ista propositio in mente vsque ad aliquodinstans in quo prima causa nihil penitus producat. tunc quero an in illo instanti in quo prima intellige tia nihil producit: an propositio sit facta vera: quo prius erat falsa: vel non. Si dicas quod pro illo instantifacta est vera per respecitum veritatis de nouo in illo instanti productum in ea: et hoc est impossibile et includit contradictionem: quia praesuppositum erat quod prima causa nihil producebat in illo instanti: et tu ponis quod producit respectum veritatis in isto instanti: quia nihil aliud potest producere respectum veritatis: nisi ipsa prima causa concurrente. Si dicas quod propositio pro illo instanti non est vera: que dicit prima causa nihil producit: hoc est impossibile: quia illa propositio est vera quando res ita sehabet: sicut per propositionem enunciatur: sic autem est hic: quia prima causa nihil producit. ergo erit vera: et probatum fuit primo quod non erat vera: ergo est vera et non vera: quod contradictionem implicat. illa ergo veritas non est aliqua res addita super propositionem: ergo relatio non est aliqua res distincta a fundamento et termino. Dissolutio autem huius argumentationis stat in hoc primo: quia in argumentatione est fallacia consequentis. non enim sequitur. si aliqua relatio est realis distincta a fundamen. to et termino: quod ipsa veritas propositionis sit respectus realis distinctus a propositione: quoniam ipsa propositio non est formaliter vera sic quod sit susceptiua veritatis et falsitatis: que sit in ea formaliter: quia hoc est proprium prime substantia quod sit susceptibilis accidem tis contrarium habentis: sed tantum dicitur oratio vera vel falisa ab eo quod res est vel non est vt dicit Aristo. in praedicamentis. At vero quia pro nunc teneo quod propositio sit vera vel falsa per respectum veritatis et falsitatis formaliter in ea existentis. Iodeo raspendeo aliter ad difficultatem. Et primo fertur a quodam quod suppositiones praedicte sunt incompossibiles et contradictionem implicantes scilicet iste due quod prima intelligentia pro aliquo instanti nihil omnino producit: et secunda quod formetur hec propositio. prima intelligentia nihil producit: quia tunc sequitur quod produce ret et no produceret: sed qui sic respondet non bene intelligit suppositiones praedictas. non enim supponimus ista duo: quod prima intelligentia nihil producit pro instanti a. et quod proillo instanti a. formetur primo hec propositio. prima causa nihil producit: quia tunc suppositioes implicarent contradictionem. Sed supponimus quod prima causa nihil caustem pro instanti a. et 2o supponimus quod aliquos formauerit hanc propositionem. prima causa nihil producit per vnum mensem antece et quod illa propositio manserit continue in mente vel in scripto vsque ad instans a. inclusiue: et iste due suprpositiones sunt valde compossibiles: nec implicant contradictionem aliquam. Dicamus ergo ad rationem aliter. Superpositis illis duabus suppositionibus tamquam possibilbus: Dicimus quod propositio illa. prima causa nihil producit: fuit falsa formaliter per respectum falsitatis formaliter in ea existentem vsque ad instansm a. exclusiue In instanti autem a. non est falsa formaliter nec vera formaliter: sed est vera tantum fundaice: quoniam quantum est exse esset vera formaliter: si esset quod produceret in ea respectum veritatis.

¶ Et si dicas. illa est falsa fundamentaliter: sicut vera fundaites: ergo non magis dabet dici vera quam falsa

¶ Respondeo tibi. voco propositionem esse veram fundanite quia ipsa est nata recipre veritatem et habet termitum conformen que quantum est ex se potest terminare respectum veritatis. sic autem est hic: quoniam propositio praedicta caret respectu falsitatis: et est fundamentum proximum quantum est ex se respectus veritatis: habet etiam terminum conformen quae natus est quantum est ex se terminare respectum veritatis propositionis. Ioeo dicbet dici propositio vera fundaitem: non autem dicbet dici falsa fundahice: propter defectum termini illius respectus falsitatis: qui tunc non est. Et pono tibi exemplum. si essent actu duo alba: et non actu similia: quia careant per possibile vel impossibile similitudine que est quedam releatio: quodlibet illorum esset simile fundaite et non formaliter: cum sit ibi fundamentum proximum et terminus e similitudinis. Neutrum autem dicetur esse dissimile fundamentaliter propter defectum termini dissimilitudins. sic autem est in proposito: ergo propositio in a. instanti erit tantum vera fundaphysice et non formaliter. falsa autem non erit in illo instanti: nec formaliter: nec fundamentaliter.

Relatio autem in communi: sicut et cetera predicamenta contrahibilis et diuisibilis est per differentias essentiales. diuiditur autem sic relatio in communi: alia est realis: alia rationis. iste sunt due differuntie essentiales diuisiue relationis in communi constituentes diuersa genera subalterna in praedicamento relationis.

¶ Et si arguas: quod nihil est commune vniuocum enti reali et enti rationis: et similiter relationireali et relationi rationis nihil erit commune: cum relatio realis sit ens simpliciter et releatio rationis secundum quid: et vnum sit ens verum: et aliud sit ens diminutum. Tum etiam: quia relatio rationis distrahit a relatem es simpliciter. nullum autem includens distrahit a ratione inclusi.

¶ Respondeo tibi: quod relatio in communi abstrahit a relatione reali et relatione rationis: sicut superius abstrahit ab inferioribus: et prius a posteriori: et vt breviter me expedianm omnes rationes que probant vniuocationem entis ad decem praedicamenta: ita probant vniuocationem relationis in communi ad relationem realem et relationem rationis. vt patet de illa de conceptum certo et dutio et pluribus aliis. illa autem que adducta sunt ad oppositum E non concludunt: sicut in primo metaphysi. fuit dictum in capite sexto de vninocatione entis ad ens u reale: et ad ens rationis. primo ergo exequamur: de se relatione reali: que habet verum esse reale extra animam in distinctum realiter a fundamento et termino. Diuiditur autem sic relatio realis: alia formalis: alia fundamentalis seu aptitudinalis. prima inest per accidens et contingenter fundamento. secunda vero per se inest fundamento perseitate seeundi modi: et est demonstrabilis de eo.

¶ Adhuc autem quelibet istarum habet tres modos specie distinctos. primus modus. vnius et numeri. secundus modus: actiui et passiui. tertius modus mensurabilis et mensure. Dicamus igitur per digressionem: quoniam ad caniua de relatione in communi vt relatio est per se non pertinet scientifice perscrutari de istis tribus modis: quoniam ad scientiam de superiori non pertinet demostrare per se passiones proprias de suis inferioribus: quia tumcvariaretur medium: et per consequens demonstratio et scientia.

Relatio autem modo vnus et numeripertinet ad primum modum. relatiua dicuntur modo vnius que habent profundamento et termino vel pro ratione formali fundandi et terminandi ipsum vnum: non autem vnitatem: quia vnitas est quedam negatio: sicut fertur: cum non sit nisi quedam indiuisio: et per consequens non potest esse fundamentum relationis realis. similitudo igitur vel equalitas vel ydentitas: que sunt relationes modo vnius: fundantur super substratum vnitati quod est formaliter vnum illa vnitate. vnum autem dicitur sce modis 5 metaphysice. 12. vnum numero. vnum specie vnum genere praedicali vnum proportione vel vnitate transcendenti. super quodlibet autem vnum istorum Fe fundatur ydentitas similitudo vel equalitas: quia habent vnum pro fundamento et termino. Palam autem hoc de vnitate specifica: que est vnitas realis. nam sortes et plato sunt vnum in humanitate: et fundant ydentitatem: que est relatio modo vnius: et hoc pro tanto: quia humanitas est vna in ambobus penitus indiuisa indiuisione sibi propria. Debes enim diligenter aduertere quod quilibet ponens distinctionem ex natura rei inter huanitatem et hecceitatem seu differentiam indiuidualem contrahentem: necessario habet dicere quod humanitas est vna in ambobus: quia humanitas vt praescindit a differentia indiuiduali fundat in sorte vnitatem non numeralem: sed specificam: et similiter igitur in platione. vnitas igitur specifica in sorte: que est per sepassio humanitatis: et vnitas specifica humanitatis: que est in platone: autem est vna vnitas specifica: et tunc habetur propositum: quia ratio fundandi et terminam di est vna quiditas penitus indiuisa: autem est alia et alia vnitas specifica in sorte et platone: quia de vnita te numerali nunc non est sermo. et tunc in sorte et platone essent due nature specifice fundamentas duas vnitates specificas: quod est falsum. Palam etiam quod si similitu do haberet vnum pro fundamento et aliud vnum pro termino: vel ratione fundandi et terminandi. tunc idem posset dici de similitudine: quia habet vnum pro fundamento et aliud vnum pro termino. Idem etiam iudicium est de vnitate generis propinqui et remoti et vnitatis transcendentis: quia eadem ratio formalis est fundandi et termi nandi ydentitatem vel similitudinem: sicut in vnitate specifica.

¶ Et si queras an vnitas numeralis posit esse ratio fundandi et terminandi similitudinem et ydentitatem.

¶ Respondeo tibi quod sic. nam si esset vna albedo numero in duobus subiectis: sicut in duobus hominibus isti essent similes similitudine reali: et ista similitudo haberet vnum numero pro ratione formali fundandi et terminandi: sicut ydentitas specifica duarum partium corporis humani est fundamentua super vnum numero: quia super animam intellectiuam: que est vna numero tota in ipsis. vnde talis ydentitas habet pro ratione formali fundandi et terminandi vnum numero. ista ergo fuit in¬ tentio progenitorum nostrorum quod alique relationes primi modi dicuntur modo vnius: et hoc pro tanto: quia habent vnum aliqua vnitate vnum pro ratione fundandi et terminandi.

¶ Amplius autem dicuntur alique relationes primi modi modo numeri: et sunt ille. quarum ratio formalis fundandi et terminandi est numerata in ipsis: quia habent pro fundamento et termino vnum et vnum: non vnum tantum. vnum autem et vnum constituunt numerum: quia dualitatem. Et pono tibi exemplum: dissimilitudo vel distinctio et diuersitas albedinis et nigredinis fundatur super quiditatem albedins que est vna: et terminatur ad quiditatem nigredinis: que est alia quiditas et aliud vnum: et sic ratio formalis fundandi et terminandi dissimilitudinem est numerata in ambobus. Palam autem quoniam non sic est de similitudine et ydentitate: cuius ratio formalis dicebatur vna in ambobus non numerata. ideo ydentitas et similitudo dicuntur relationes modo vnius: quia autem in dissimilitudine ratio formalis fundandi et terminandi est numerata. ideo dicitur relatio modo numeri.

Relatio actiui et passiui: et mouentis et mobilis: pertinet ad 2m modum: nec intelligo quod relatio producentis ad productum fundetur super actionem et passionem tamquam super rationes fundandi et terminandi: quoniam ille raptim transeunt: relatio autem manet: nec super potentiam actiuam et passiuam et vt potentia accipitur formaliter pro respectum: nec supersubstratum illi respectui actiui et passiui absolute: sed vt ista profluunt sub actione et passione: licet actio et passio transierint: sicut dicitur quod paternitas fundatur super genuisse. At vero si actio productiua: que est ad terminum formalem vel ad terminum totalem per quam terminus totalis capit esse tanquam per se terminus illius actionis pertineat ad secundum modum relationis includens relationem quiditatiue: necessario concluditur quod aliqua relatio saltem ista de secundomodo sit relatio realis: cum relatio productiua termini realis semper sit realis. Manifestum est autem quod si relationes huriusmodi sunt reales: etiam probabile videtur quod relationes primi modi et terti sint reales: licet non sit ratio: ita euidens ad probandum de illis: sicut de istis.

¶ Sed dubium est multis: si aliqua actio productiua pertineat ad praedicamentum relationis de quo in praedicamento actionis erit sermo.

¶ Et si que ras: an relatio producentis ad productum sit relatio modo vnius: autem modo numeri.

¶ Respondeo quod ipsa fundatur super vnum et terminatur super aliud vnum: et per consequens dicitur modo numeri. Idem enim non producit seipsum: sed aliud distinctum: nec nego quin inter producens et productum sit bene aliqua relatio modo vnius: quia semper productum et producens sunt idem aliqua ydentitate idem: quia vel specie vel genere vel saltem in ente: quia omnia fiunt ab vnitate quodammodo: sed intelligo quod producens semperdistinguitur a producto inquantum producens: et per consequens numerantur. et ideo sunt relationes modo numeri.

Relatio mensurabilis ad mensuram pertinet ad 3m modum: vt scientia ad scibile: et intellectus ad intelligibile: nec est mutua: sicut alie de primo modo et secundo. Manifestum est autem quod per mensuram et mensurabile intelligimus exemplar et exemplatum. Exemplatum autem dependet ab exemplari: cum sit imitatiuum illius: et sic scientia dependet a scibi li cuius est imitatiua. Palam est autem quod quiditates specifice in vniuerso sunt ordinate secundum perfectius et imperfectius: et vna est mensura respectu alterius: et non econuerso: sicut substantia mensurat accidens per accessum et recessum ab eis: et sic de aliis:

¶ Et si arguas quod de ratione mensure est esse minimum in illo genere.

¶ Respondetur tibi quod verum est de mensura per replicationem: sicut est in quantis. non autem de mensura absolute. Attamen in perfectionibus vbi est ordo essentialis illud quod est maximum et notissimum in sua indiuisione pro eo quod sibi non potest fieri addictio: vel subtractio quin statim appareat intellectui: cum illud quod est perfectis simum in vnoquoque genere consistat in indiuibl. Sradus vero deficientes ab illo summo sunt innumerabiles et incerti. propter quod intellectus mensurat in vnoquoque genere gradus perfectionis diminutos per istum gradum maximum: qui pro tanto vocatur minimum: quia est quodam indiuisum et non habens latitudinem: et tamen quod maximum in virtute et entitate et perfectione. Palam autem quod hoc modo albedo in genere coloris est quid minimum: et siliter homo in genere animalium: et primus motor in genere entium: et sic de aliis generibus.

¶ Et si quoras an istud minimum quod est mensura aliorum sit vnum vnitate specifica vel vnitate numerali: sic quod non tantum in vno genere praedicabili inueniaeur vna species perfectissima: que est mensura omnium aliarum in iuso genere: immo in qualibet specie reperiatur vnum indiuiduum perfectissimum quod est mensura omnium aliorum indiui duorum illius speciei: et vltra indiuiduum perfectissimum specie perfectissime in vnoquoque genere sit mensura omnium aliorum indiuiduorum illius generis.

¶ Respondetur a quibusdam quod inter indiuidua eiusdem specie non est ordo essentialis in perfectione: sed tantum ordo accidentalis: sed soluin speciebus est ordo essentialis. illud igitur vnum: quod probatur esse mensura in vnoquoque genere est vnum vnitate specifica et non vnitate numerali. Sed nec istud dictum videtur esse verum: quoniam licet inter indiuidua eiusdem rationis non sit ordo essentialis: sic quod fundetur super quiditates et differentias essentiales ipsorum quia tales non habent: est tamen ibi ordo fundatus super differuntias indiuiduales constitutiuas ipsorum. Differentie namque indiuiduales habent propriam magnitudinem virtutis: et per consequens propriam perfectionem: et sicut inter se sunt primo diuerse: sic habent magnitudines et perfectiones inequales: nec vnquam possunt reperiri 2o indiuidua equalims perfectionis: nec nego quan bene 2o indiuidua sint equalia in includendo dferentias indiuiduales: vt 2e albedines. quarum quolibet continet. x. gradus. isti. x. gradus in hac albedine habent. x. differentias indiuiduales primo diuersas a differuentiis indiuidualibus. x. graduum in alia albedine. igi tur licet sit ibi equalitas quo ad numerum differentiarum indiuidualium: non tamen quo ad magnitudinem et perfectionem consequentem illas differias indiuiduales. Concludamus igitur quod istud vnum quod est mensura aliorum in vnoquoque genere: non est praecise vnum vnitate specifica: sed oportet vlterius descedere vsque ad indiuidua inter quae reperietur vnum indiuiduum quod erit mensura omnium aliorum indiuiduorum illius generis

Habet autem dubitationem: an idem posset bisdici ad vnum. 2o an idem posset bis dici ad plura. Pro solutione autem primi dubii et dico quod vnum non potest dici ad vnum bis per se et primo secundum eundem modum: sed pluribus relationibus diuersorum modorum potest idem bis dici ad idem vt primi et secundi et terti modi: nama hec albedo non refertur ad hanc albedinem: nisi vnica similitudine.

¶ Et si arguas quod refertur ratione distinctionis: quia sunt albedines distincte numero. similitudo autem et distinctio pertinent ad eundem modum.

¶ Respondetur quod non accipitur hic idem fundamentum: nec idem terminus: quoniam ratio fundandi et terminandi similitudinem est quiditas albedinis vna in ambobus: vt superius fuit dictum. Ratio autem formalis terminandi distinctionem interduas albedines sunt hecceitates in ipsis numera te. Manifestum est etiam hoc in secundo modo relationum: quoniam agens vnica actione et productione refertur ad productum: vt pater vnica paternitate ad vnicum filium: hoc etiam patet de relationibus intertio modo. vt mensurabilis ad mensuram: quia vnica relatione refertur scientia ad scibile vt ad mensuram. ergo idem non dicitur ad idem bis secundum idem primo et per se et secundum eundem modum: et intelligo quod sit idemquo et idem quod: aliter propositio non esset vera. At vero secundum diuersos modos relationis non est inconueniens idem ad idem bis dici primo et per se. Et pono tibi exemplum: quoniam eadem scientia refertur ad idem obiectum numero: relatione primi modi et secundi et tertum. nam scientia ab obiecto distinguitur. producitur. mensuratur: et sic scientia non tantum dicitur ad idem bis: immo terManifestum est autem quod per se et non primo potest dici idenbis ad idem secundum eundem modum: sicut albedo hec est similis alteri albedini: et in quiditate albedinis et coloris: et qualitatis et entis: vel saltem fundant identitatem: et sunt diuerse similitudines seu identitates: sed hec non insunt primo albedini: sed ratione alicuius per se inclusi in ea: cui tales similitudines seu identitates primo insunt: quoniam secundum ordinem subiectorum et predicatorum in linea predicamentali est ordo passionum et absolutorum et relatiuorum et sic idem ad idem potest dici bis vel ter secundum eundem modum. Prodissolutione autem secundi dubii dicitur: quod idem potest dici bis ad plura relationibus eiusdem modi: sicut albedo refertur ad aliam albedinem similitudine: et ad nigredinem dissimilintue. Idem etiam potest in primo modo relationis referri ad plura relationibus eiusdem rationis: sicut hec albedo refertur ad duas albedines duabus similitudimibus eiusdem rationis.

¶ Et si dicas quod istud secundum patitur caluniam ab aliquibus dicentibus relationes ad plures terminos eiusdem rationis non esse eiusdem rationis: cum vna relatio numero dependeat ab vno terminon essentialiter: qui ponitur in eius definitione. Tum et quia magis conueniunt due similitudines inter 2om t alba numero. si inessent successiue per interruptionem vnius albi: et eius reparationem: quam similitudines: que sunt inter quattuor alba: quia iste non habent idem fundamentum nec terminum numero. ille autem habent. De hoc tamen alias prolixior erit sermo. et ideo pro nunc sub dubio relinquo.

¶ Adhuc autem dubium magnum est de dicto Aristo. 5o metaphysi. textu commento. 2o. quod intellectus non dicitur ad intelligentem: sed ad intellectum: et ibi accipitur intellectus pro intellectione: et intellectum pro obiecto. Unde ad ista duo non dicitur intellectus: sicut mensurabile ad mensuram: quia idennon potest mensurari vt videtur pluribus mensuris: pluribus dico alterius rationis: licet possit mensurari pluribus non eque primo: sicut albedo mensuraretur albedine et substantia. Palam autem quod Aristo. inten¬ indit negare: quin intellectio referatur ad intellectum: vt ad causam effectiuam: et vt eius dependentiam actualem terminantem: et ad obiectum: vt ad i mensuram: sed non ad vtrumque vt ad mensuram. At r vero exponatur illud verbum: idem bis non refer¬ pmtur: quod hoc est intelligendum quod idem bis non refertur i eadem relatione. nam si idem primo refertur ad 2o eadem relatione: tunc idem haberet plures definitio nes: quia relatio definitur per terminum.

¶ Et si dicas quod non eadem relatione numero refertur ad duo: sed eadem specie: iam tibi dictum est quod ad duos terminos idem fundamentum non potest habere duas relationes eiusdem rationis. Concludamus igitur per disgressionem que dicta sunt de tribus modis relationis: et quot sunt relationes reales: et de fundamentis et terminis earum: et de distinctione ipsorum aliqualiter est dictum.

Habet autem dubitationem ex dictis trabentem originem. nam cum sit dictum in hoc capitulo: quod relatio est vna res extra animam distincta realiter a suo fundamento et termino: an ipsa habeat propriam productionem: ita quod sit terminus per se alicuius productionis: vel magis ipsa producatur tantum ad productionem alterius. Adhuc autem habet dubitationem: an ipsa sit principium effectiuum alicuius productionis. 3o etiam habet dubitationem an posito fundamento et termino necessario sequatur releato: vt positis duobus albis necessario sequatur similitudo: ita quod contradictionem implicet ipsam non sequi. Pro dissolutione istorum incipia mus a o et dicamus quod respectus sunt in duplici differentia: quidam sunt extrinsecus aduenientes: et quidam intrinsecus aduenientes. dicuntur autem extrinsecus aduenientes qui statim non oriuntur positis terminis: sed requirunt aliquid aliud extrinsecum mouens vel approximans terminos: et tales respectus videntur pertinere ad sex principia vltima. respectus autem intrinsecus aduenientes dicuntur illi qui statim praecise positis termis oriuntur: nec dependent ab aliquo extrinseco: quoniam omni alio extrinseco circumscripto per possibile vel impossibile ab ipsis praecise terminis oriun tur. Palam autem de respectibus extrinsecis aduenientibus quod fundamentum et terminus possunt esse sine illis: sed de respectibus intrinsecis est dubium magis: an possint esse duo alba et non silatia: dicimus autem quod nullam contradictionem implicat. ex quo sunt res distincte: quin possint manere fundamentum et termi nus absque relatione: sicut prius potest manere sine posteriori.

¶ Et vlterius videtur quod non sit aliqua contradictio quin possint manere fundamentum et terminus: et vna relatio absque alia sibi correlatiua: et hoc in primo et secundo modo relatiuorum. Exemplum de primo modo: quoniam non impossibile est quod sint 2o alba: et vnum erit simile alteri formaliter: et non econuerso: quia aliud album non erit sibi simile formaliter. Exemplum de secundo modo: quoniam posito patre et filio possibi le est quod in filio sit filiatio formaliter et quod in patre non sit paternitas formaliter: et ita sequitur quod iste erit filius eius: et iste alius non erit pater illius: quia in eonon est paternitas formaliter et ratio istorum est: quoniam relatio in vno extremo non habet pro per se termino in alio extremo aliam relationem: sed aliquod absolutum: vt paternitas non habet pro per se termino filiatio nem: sed fundamentum filiationis sic: et econuerso. Dissolutio autem secundi dubii stat in hoc: quoniam cum relatio per se includat naturam: et natura vt natura est sit principium actiuum: vt fuit dictum. 4. physico. capite primo: sequitur quod relatio poterit esse principium actiuum alicuius actionis saltem notre sue in intellectum vel sue speciei. Dissolutio primi dubii stat in hoc: quoniam cum ipsa relatio realis possit adeem de nouo vel abee positis terminis: et potest esse nouitas in relatione absque nouitate in terminis. vt fuit dictum in solutione tertii dubui¬ necessario concluditur quod impsa habet propriam productio nem: et quod ipsa per se producitur perseitate terti modi. non autem ad productionem fundamenti vel termini. Tum secundo: quoniam relatio habet propriam conseruationem: quia sicut fertur a quodam: conseruatio est idem realiter cum re conseruata. Relatio igitur et fundamentum et terminus cum sint res distincte habebunt conseruationes realiter distinctas: ergo et productiones realiter distinctas: ergo et productioes per se proprias.

¶ Et si dicas quod sic dicere est dimittere Aristoteles in contradictione qui dicit o phy. io. quod relatio non est terminus mutationis: ergo nec principium.

¶ Respondetur. si intelligat relationem non esse per se principium: nec per se terminus alicuius mutationis perseitate terti modi: sic quod seorsum separata ab omni subiecto et termino: sic dictum est verum: si autem intelligat quod ipsa existens in fundamen to non possit esse principium actionis: non est verum. similtes quin ipsa possit per se produci in fundamento posito termino non est verum licet sine illis poni in esse non posset. Et si adhuc queras an fundamentum mutetur per aduentum noue releationis patet quod sic: quoniam secundum aliquam rem se habet aliter nunc quam prius.

Relatio rationis est quedam relatio diminuta: per se tamen includens relationem in communi: quoniam illud esse diminutum relationis rationis non est sic distrahens: quia excludat rationem formalem relationis in communi: sicut mortuum distrahit de ratione formali homins: et eam excludit et interimit. vnde sequitur. est homo mortuus: ergo non est homo. non sic autem hic. est relatio rationis: ergo non est relatio: non sequitur: immo magis oppositum. igit est relatio. Dicamus autem in primis quod relatio rationis sic diuiditur: alia est sequela actus comparatiui. Alia est sequela actus primi simpliciter cadentis super obiectum. Manifestum est autem quod prima est aliquid positiuum extra nihil: sed quid sit difficile est videre. Sit igitur primum dictum negatiuum: quod talis relatio rationis non est species intelligibilis: nec est ipse actus intelligendi comparatiuus. Ratio huius dicti negatiui est ista: quoniam ens reale et rationis non possunt esse idem realiter. Secundum dictum negatiuum est: quod talis relatio non est idem cum obiecto cognito: etiam vt cognitum est: nec idem cum esse cognito: cum obiectum inquantum cognitum est: et ipsum esse cognitum non sint per se de genere relationis. Tertium dictum negatiuum est: quod relatio non est aliquid fundatum super actum comparatiuum: ratio huius dicti est ista: quia tunc per ipsam actus comparatiuus referretur: quod est falsum: immo ipsum obiectum per ipsam refertur. Dicamus igitur affirmatiue quid sit relatio rationis: est aliquid derelictum ab actu comparatiuo: distinctum tamen ab illo: sicut effectus a causa: subiectiue existens in primo considerato scilicet in obiecto cognito inquantum cognitum est: quia per ipsam obiectum cognitum inquantum cognitum est refertur tali relatione rationis ad aliud subiectum cognitum inquantum cognitum est: quod est eius terminus. vnde habet pro fundamento et termino obiectum cognitum inquantum cognitum: non inquantum est res extra. Palam autem quod talis relatio rationis dependet necessario: et in actum ab obiecto cognito vt actu cognitum: cum sit eius proximum fundamentum et ab actu comparatiuo: sine quo obiectum cognitum inquantum cognitum non potest esse. Manifestum est igitur quod talis relatio rationis est habitudo obiecti cogniti ad obiectum cognitum: et derelicta et causata in obiecto cognito per actum comparatiuum intellectus comparantis vnum obiectum ad aliud. Adhuc autem manifestum est: quod talis relatio si sit causata per actum intellectus comparantis vnum superius ad multainferiora dicitur vniuersala: et si illud communevniuersalae immedisacte comparetur ad singularia et particularia dicitur species que est nomen impositum ad significandum hunc rellectium rationis. At vero si illud commune vniuersal non immetdphyscae comparetur ad singularia dicitur genus proximum vel subalternum: et sic semper ascendendo vsque ad primum genus generalissimum. immo vsque ad ens quod est primum vniuersal communissimum: et tales relationes rationis sunt 2e intentiones: de quibus est considera tio logica. Palam autem quod iste relationes rationis per istum comparatiuum actum sic tantum producuntur quod per ipsum non intelliguntur: sed si intelligantur opte quod per alium actum reflexum intelligantur: quia non eodem actu intelliguntur et producuntur: sed nec intelliguntur nec sunt nisi cum intellectus fuerit in actu intelligendi comparatio.

¶ Secundum genus relationis rationis: et sequela actus primi simpliciter cadentis super obiectum: distincta ab actu tali: fundamenta tamen immediate super eum: et terminata ad obiectum cognitum inquantum cognitum est: et ideo ipsa est tantumrationis ex parte termini: non autem ex parte fundamenti: quoniam terminus habet tantum esse diminutum. fundamentum vero esse reale. Unde talis relatio vel est ipsa produtio obiecti cogniti in esse cognito: vel vt verius loquar est relatio intellectionis producentis obiectum in esse cognito ad ipsum obiectum sic productum in esse cognito. Unde ipsa est recte relato producentis ad productum in esse diminuto: et pertinet ad secundum modum relatiuorum. Manifestum est igitur quod talis relatio est sequela actus talis: sicut obiectum positum in esse diminuto est sequela actus talis. ipsa autem relatio posterior est actu: et obiecto sic in tali esse producto. Et si definiretur illa relatio obiectum cognitum poneretur in definitio ne sua: sicut terminus: et ista relatio rationis sic per istum actum producitur: et est eius sequela: quia per ipsum non intelligitur: sed per alium actum reflexum. At vero ex predictis patet: quod in coluna est duplex relatio rationis. prima que est sequela actus simplicis et primi quo intelligitur coluna: cuius fundamentum est illeactus: et terminus est coluna producita in esse cognito.

¶ Secunda relatio rationis est sequela actus comperati columne ad dextrum animalis vel finis tantum: et ista habet profundamento colunam productam in esse cognito: vt cognita est: et dextrum animalis vel sinistrum pro termino: vt etiam ista sunt posita in esse cognito: et vt cognita non vt sunt extra. Ex hoc sequitur quod dextrum vel sinistrum in columna sunt relationes rationis: cum habeant pro fundamento et termino ens diminutum: quia obiectum cognitum: vt cognitum est: hec igitur per digressionem sunt dicta: de relatione reali: et rationis que per se continentur sub relatione in communi.

Perscrutandum autem vltimo est de relatiuis. Relum autem aliud est secundum esse: aliud secundum dici nec est eadem diuisio: cum illa quando dicitur. relatio alia realis: alia rationis. vel reliaum aliud refertur realiter: aliud secundum rationem: quia scientia est reltum secundum dici: et tamen realiter refertur ad sciate. Dicamus autem in primis: quoniam relatum secundum esse est illud quod in suo conceptu formali in recto includit res diuersorum generum: ita quod si definiretur res diuersorum generum poneretur in eius definitione: quarum vna necessario est per se de genere relationis: et ideo conceptus relatiuus secundum esse non est per se vnus: sed trum vnus per accidens. Et pono tibi exemplum. potest esse quoddam relatum secundum esse: nam in conceptum eius cadit tam substantia pasteris: quam paternitas in recto: sicut si album definiretur in eius definitione poneretur: et subiectum est albedo. Et ideo conceptus talium concretorum est tantum vnus per accidens includens res diuersorum generum: vel saltem conceptus diuersorum generum in recto. Relium autem secundum dici est illud: vt fertur quod ad suum conceptum habendum requirit res diuersorum generum: vel plures eiusden generis: non tamenincludens illa in recto: sed tantum in obliquo: non tanquam integrandetua conceptum eius: sed tanquam posita in adiuto rium: vt habeatur concetuus eius: quia sine talibus conceptus eius habere non potest. Et pono tibi exemplum. in concetum simitatius ponitur relatio ad nasum: et ipse nasus in obliquo: ita quod si simitas definiretur ista ponerentur indefinitione eius in obliquo: vt quid est simitas. est nasi curuitas: et ideo conceptus talium bene est vnius per se: et bene potest esse in genere: et conceptus talium sunt omnes concetus connotanti: quoniam aliquid connotant sicut conceptus scientie capitis alati: et vt fertur conceptus omnium virtutum moralium sunt concept relatiui secundum dici: et si hoc est verum virtus non est omne ens per accidens includens absolutum et respectiuum: sed tantum includens absolutum: et connotans respectum: et terminum respectus. Simum autemi et omne concretum accidentis non potest esse in genere cuim includat res diuersorum generum: nam si simum definitur: cauus et nasus in eius definitio ne ponuntur: vt quid est simus: nasus cauus: hec sit definitio eius. Palam autem quod non sic est de si milate: vt quid est simitas: nasi cauitas: hec sit definitio eius: ecce quod nasus ponitur in definitione simitatis in obliquo: sed in definitione simi in recto: hecigitur sint dicta de relatiuis secundum esse. Et in hoc explicit capitulum de quarto genere: hoc est de relatione.