TRACTATUS SECUNDUS: DE DIFFERENTIIS ANIMAE ET VIRTUTUM

Sensibilis vero differentia duas principales complecitur: apprehensivam et motivam. Apprehensiva vero est virtus qualitatum corporalium formas cognoscens, iudicans ac discernens. Motiva vero est virtus ad res delectabiles qut horribiles adquirendas aut fugiendas ordinata. Apprehensiva autem duas continet differentias, scilicet, exteriorem manifestam et interiorem occultam. Apprehensiva exterior est virtus organis exterioribus insita formas corporales materie corporali presenti innitentes cognoscens. Interior est virtus in interioribus collata formas corporales in materie absentia aspectu intimo comprehendens. Exterior vero ex quinque sensibus, tactu, gustu, olphatu, visu et auditu integratur. Tactus vero est sensus qualitatum corporis machinam permutantium in omni parte comprehensivus. Gustus est sensus sapores eorumque differentias comprehendens. Olphatus est odorum apprehensura que in fumis ex corporibus nutritivis resolutis presentat. Visus est sensus luminis, perspicui ac coloris aprehensivus. Auditus est [fol. 9v, col.1] sensus soni differentiarumque eius cognoscitivus.

Interiores vero virtutes apprensive sunt quinque: sensus communis, ymaginatio, ymaginativa, estimatio et memoria. Virtutum enim interiorum quedam suam exercent a aprehensionem circa formas sensibilis que per se cadunt in sensum. sicut sunt color, odor, et relique. Quedam vero circa intentiones per se in sensum non cadentes set cum formis sensibilibus concurrentes, ut sunt amicitia, inimicitia, et cetere virtutum. Item interiorum quedam apprehendunt primo et principaliter; que in sua apprehensione adquirunt notitiam formarum que rei sensibili per se accidunt, ut per se aspectu intimo recipiant cognitionem rerum per se sensibus particularibus obiectarum. Quedam vero apprehendunt secundario; que in sua apprehensione adquirunt noticiam formarum que non per se sensui sunt obiecte set cum per se sensibilibus aliquando inquisitionis modo inducuntur, ut sunt intentiones formas sensibiles consequentes sicut bonum, malum, amicitia, inimicitia. Virtutum item harum quedam apprehensionem absolutam exercent absque operis interventu que formas primo sensibiles recipiunt et intentiones insensibiles eas consequentes que eis presentatur et ad ipsarum noticiam, discretionem ac iudicium earum officium terminatur. Set ad ipsarum collationem, compositionem ac divisionem earum actio non precessit. Alie vero apprehensionem exercent cum operis interventu; que formas sensibiles vel intentiones comprehendentes, discernentes ac iudicantes circa ipsas compositionem ac divisionem et collationem inducunt. Harum item virtutum quedam sunt apprehensive que ad cognitionem ordinatur. Alie conservative que ad receptorum obiectorum retentionem deputantur. Apprehensivarum vero quedan ad formas per se sensibiles habent aspectum que obiecta per sensibilia apprehendunt. Alie ad intentiones insensibiles extenduntur ea que in sensum non cadunt set cum sensibilibus formis concurrunt, apprehendentes; apprehensivarum formarum et intentionum quedam apprehendunt absque opere que nec compositionem nec divisionem nec divisionem circa formas et intentiones exercent. Alie comprehendunt formas et intentiones circa ipsas compositionis ac divisionis opus exercentes. Conservativarum vero quedam ad formarum sensibilium retemtionem ordinantur; quedam ad intentionum consequentium consercationem deputantur. Sensus igitur communis, ymaginatio et ymaginativa sunt virtutes solarum formarum per se sensibilium receptive; estimatio et memoria ad intentionum receptionem extenduntur. Sensus communis, ymaginatio et ymaginativa secundum primum ac [fol. 9v, col. 2] principale officium sunt apprehensive; estimatio et memoria officio secundario ac consequenti procedunt. Sensus communis, ymaginatio et memoria ad apprehensionis actum absolutum absque opere deputantur; ymaginativa et estimativa cum apprehensionis actu compositionis ac divisionis opus exercent. Ymaginativa vero circa formas per se sensibiles actualiter sibi presentatas opus compositionis ac divisionis inducit. Estimatio vero ad intentiones elevata circa ipsas compositionis ac divisionis opus exercet. Sensus vero communis, ymaginativa ac estimatio apprehensionis officio deputantur; ymaginatio ac memoria conservationis officio destinantur. Sensus vero communis absque compositionis ac divisionis opere apprehendit. ymaginativa vero cum apprehensione compositionis ac divisionis opus exercet. Set ymaginativa compositionis ac divisionis opus circa formas sensibiles tractat. Estimativa circa intentiones ipsum deducit. Ymaginatio vero ad formarum per se sensibilium que in sensum communi recipiuntur et eius iuditio presentatur, conservationem ordinatur. Memoria vero ad intentionum, que estimationi presentantur et eius iuditio ac opera pertrac- tantur, retentionem (9) deputantur. Est igitur sensus communis virtus omnes formas per se sensibiles circa obiecta propria et communia consequentes omnibus sensibus particularibus exterioribus prima impressione presentatas secundum indifferentiam comprehendens. Hec atem virtus sensus communis, fantasia, formativa et ymaginatio quedam secundum diversa officia nominatur. Sensus vero communis dicitur, eo quod ab ipso omnes particulares sensus emanant et ad ipsum reducuntur, quia in omnibus et cum omnibus et per omnes operatur, quia omnia sensibilia forme in exterioribus impresse ad ipsum concurrunt et eius iudicio presentatur et ipse omnium operationes apprehendit, et quia obiecta communia in eius cadunt apprehensionem. Vocatur autem fantasia eo quod ad interiora cum comitatur formas sibi relictas in sensibilium absentia tanquam presentes diiudicat et quia hec virtus erroneas efficit acceptiones interius apparentes, que quia fantasmata iudicantur hoc ei convenit sub officio fantasie. Dicitur autem formativa eo quod fantasmata et ydola sensibilia tanquam res sibi presentes ad proprias transformat effigies. Vocatur autem quedam ymaginatio eo quod rerum ymagines anime aspectui representat. Ymaginatio vero est virtus formas sensibiles sensui communi presentatas et ei impressas conservans et aspectui anime sub permanentia commendat. Ymaginativa vero est virtus formas sensibiles interiorum virtutum aspectibus presentatas sub actu compositionis [fol. 10r, col. 1] ac divisionis conferens et per diversa officia pluribus nominibus denominatur. Dicitur enim ymaginativa eo quod formarum ymagines ymaginationi commendatas discernit, de earum compositione ac divisione petractans. Dicitur autem cogitativa cum circa opus compositionis ac divisionis quod circa formas exercet intelectus imperio copulatur, et ideo ymaginativa dicitur, cum intellectui non subicitur et inest brutis, cogitativa cum ei subicitur et soli inest homini. Vocatur autem distinctiva eo quod circa formas quarum compositionem ac divisionem pertractat, distinctionem exercet. Estimativa vero est virtus intentionum insensibilium formis sensibilibus connexarum apprehensiva circa ipsarum compositionem ac divisionem exercens, sicut ymaginativa circa formas per se sensibiles. Memoria vero est virtus intentionum insensibilium que estimationis presentantur aspectui, retentiva et ipsa cum continua conservatione formas retinet. Dicitur virtus conservativa; cum vero oblivionis lapsu intercidente eius retentio discontinuatur, dicitur memorativa. Est autem inter has quinque capitulares virtutes ordo naturali industria dispositus. Nam due prime, sensus communis et ymaginatio ex una parte, due postreme, estimatio et memoria, ex altera collocantur. Ymaginativa vero medium ordinid situm tenet. Due ergo prime formarum sensibilium receptioni deputantur, due postreme ad intentiones insensibiles ordinantur. Media vero ad formarum sensibilium compositionem ac divisionem operans est terminus primarum et initium posteriorum. Nam ex compositione ac divisione quas circa formas sensibiles exercet resultat in estimativa intentionum notitia. Sensus vero communis in formarum susceptione precedit et ad ipsum ymaginatio in earum retentione consequitur. Et similiter estimatio in intentionum acceptione prima concurrit. Memoria vero ad ipsarum retentionem succedit. Ymaginativa vero formas sensibiles pertracta que a sensibilibus obiectis distantes intentionibus insensibilibus sunt vicine et ideo per compositionis ac divisionis sue discussionem estimativa ex illis intentiones elicit sicut granum ex palea elicitur. Est autem comparatio memorie ad estimatoinem conformis comparationi ymaginationis ad sensum communem. Nam sicut memoria intentiones insensibiles estimationi dedita (sic) conservationi commendat. Similiter ymaginatio formas sensibiles sensui communi collatas retinere probatur. Ymaginativa vero medium situm retinens ad extremas consimilem habet comparationem [fol. 10r, col. 2.] In hoc autem ordine semper virtus precedens ministrat consequenti et posterior ex prima aliquid accipit et super hanc acceptionem additionem inducit. Sensus igitur exteriores sensui communi ministrant ei formas sensibiles receptas offerentes et eas eius aspectui presentantes, ipse formas receptas discernit et ipsas ymaginationi exhibet retinendas. Hec autem eas retiens ymagi- native prestat cuius aspectui describuntur. Hec autem ipsas discernit, circa ipsas actum compositionis ac divisionis exercens et eas estimationi reddit, que ex eis intentiones elicit eo quod prius per actum ymaginative multa discusione ac deliberatione forme sensibiles distinguuntur, ex ipsis intentiones primo velate ad actum detectionis emergunt, sicut grana corticibus elatis et estimationis iudicio offeruntur, quas cum estimatio considerat, eas conservationi memorie commendat, quas ipsa recipiens retinet, et conservat. In operibus vero eiusdem virtutis diversis, iuxta quorum officia diversa contrahit nomina, accidit ordo consimilis ut semper primum opus posteriori ministret. Unde opus sensus communis fantasie dicitur ministrare eo quod formas sensibiles a sensibus extrinsecis susceptas ei offert, quas oblatas ipsas pertractat. Ipsa vero formative famulatur, cum ei fantasmata representat que ipsa ad diversas similitudines transformat, et ipsa ymaginationi deversit, cum ei rerum similitudines reddat, quarum ymagines ipsa diiudicat et ymaginationi conservtive conservandas committit. Similiter autem ymaginativa cogitative in homine famulatur, cum ei similitudines sub actu compositionis ac divisionis prius discussas tribuat circa quas iuxta intellectus nutum meditationis sollicitudinem exercet et hec distinctive subministrat simulacra meditatione constituta (?), quorum actus ipsa distinguendo discernit.

In hiis virtutibus gradus maioris et minoris spiritualitatis ur abstractionis multiplices attenduntur. Omnes autem in cerebro site sunt, a quo omnium sensibilium virtutum emant origo. Set ipse, cum sint principales et interiores in interiori parte cerebri ac principali collocantur. Sensus vero particulares exteriores in organis exterioribus que quasi rami egredientes a radice ex cerebro precellunt. Organum igitur sensus communis et fantasie est anterioris ventriculi cerebri pars prima, ymaginationis eius pars postrema, ymaginative organum est prima pars medii ventriculi, estimationis postrema pars [fol. 10v, col.1] eiusdem, ventriculus vero posterior memorie deputatur.

Motive vero virtutes ab anima sensibili procedentes quatuor distinguuntur: ordinativa, affectiva, appetitiva et prosecutiva. Nam motivarum quedam est imperans ad motum. quedam vero motum prosequens. Imperans autem est virtus ad rem apprehensam delectabilem aut horribilem prosequendam vel explendam dirigens motum. Motiva motum prosequens est virtus secundum eius imperium ordinata ad motus exercitum operans actuale. Imperans vero continet differentias: Prima est circa rem apprehensam electionis aut fuge deliberationem exercens et hec est motiva remota que potius speculativa censetur; altera motus imperium ad effectum perducit. Set prima electiva que ordinativa dicitur, duas habet differentias: Prima electionem aut fugam circa res per se sensibiles quarum compositionem ac divisionem pertractat exercet et hec est ymaginativa que secundum quod in formarum speculatione eius opus consistit, apprehensiva iudicatur, secundum vero quos motivis motus prosecutionis aut fuge occasionem exhibet, quodam modo motiva censetur. Altera est que circa intentiones insensibilies affectiones bonitatis aut malecie inducentes, de quarum discretione diiudicat, electionem aut fugam cum deliberatione pertractat et hec est estimativa que secundum quod eius intentio in intentionum speculatione consistit, apprehensiva censetur. Secundum autem quod motivis causam electionis et fuge cum deliberatione ministrat, motiva quodam modo iudicatur. Motiva vero imperans imperium ad actum deducens est dupples: prima est dicta affectiva que est virtus ab incursu accidentium anime agitata ad elec- tionem aut horrorem absque operis executione anime ordinans processum. Altera vero est a appetitiva dicta que est virtus ad operis executionem, secundum electionem aut fugam imperium exercens. Affectiva vero est dupplex. Quedam enim est affectiva rei desiderabilis delectabilem affectum concipiens. Altera est rei horribilis vitabilem tenens affectum. Appetitiva vero duas continet differentias: concupiscibilem et irascibilem. Concupiscibilis vero est virtus motus imperium exhibens ad res delectabiles, desiderabiles, necessarias atque utiles in appetitum cadentes exequendas. irascibilis vero est virtus movendi imperium dirigens ad res horribiles, detestabiles, non necessarias neque utiles et [fol. 10v, col.2] appetitui inproportionales expellendas. Motiva vero motum exequens similiter est dupplex: Prima est virtus nervis insita nervos et menbrorum machinam dilatans extendens ad res delectabiles necessarias atque utiles acquirendas. Altera est virtus nervis motivis insita menbrorum compaginem constringens et retrahens, ut res horribiles et nocivas fugiat et expellat. Octo igitur motivarum virtutum particulares differentie videntur assignari: ordinativa electionis et fuge deliberationem circa formas sensibiles dirigens que est ymaginativa. deliberativa electionis ac fuge actum ordinans circa intentiones insensibiles que est estimativa et hee due ad apprehensivas reducuntur. Affectiva concupiscibilis, affectiva desiderabiles pertractans, affectiva irascibilis in affcetibus horribilibus sollicitudinem gerens et utraque earum secundum accidentia, affectus anime generativa, in suis operibus diversatur. Appetitiva concupiscibilis ad res delectabiles motus ipsis dirigens, appetitiva irascibilis ad res horribiles expellendas imperando procedens. et hee virtutes sunt interiores. Motiva motum acquisitionis prosequens cuius motus concupiscibilis subicitur imperio. Motiva motum fuge et expulsionis efficiens cuius operatio irascibilis imperium sequitur et hee due sunt motive exteriores et sunt particulares que distinguuntur in suis operibus secundum menbrorum diversitatem inter quas est una precipua que motum progressivum exercet et in hiis virtutibus cadit diversitas quandoque essentialis et quandoque sola officiorum distinctio ipsas reddit diversas.

Habent autem ordinem ad invicem naturalem virtutes apprehensive et motive ut semper prima posteriori ministret. Sensus igitur exteriores sensui communi formas presentant sensibiles, hic autem eas ymaginationi exhibet retinendas, antequam ymaginativa ipsas suscipiens eas in compositione et divisione ordinat, circa ipsas actum deliberationis exercens a qua ex ipsis formis estimativa intentiones eliciens circa ipsas electionis ac fuge deliberationem (10) exercet et memorie reservandas commendat. Motiva vero ad formarum et intentionum discretionen, iudicium et electionem ac fugam excitantur et affective affectus delecatbiles atque horribiles concipiunt a quarum notu imperative excitate prosecutionis aut fuge imperium inducunt quibus particulares obedientes motum acquisitionis organis corporalibus execuntur. Prima autem origo virtutum motivarum a corde procedit, set ipsarum cerebrum est proximum fundamentum. Interiores igitur motive affective et appetitive et eius substantia interiori. [fol. 11r, col. 1] site sunt eo quod cum principales sint, eius respondet organorum principale set exteriores motum exequentes a cerebro ortum contrahunt nervis motivis innixe qui ex parte posteriori procedentes ipsas concurrente motivo spiritum per singulas partes diffundit.

Intellective vero anime virtutes bifariam dividuntur: una est apprehensiva, altera motiva. Apprehensiva vero virtus formas omnes intellegibiles materiali existentia et materialibus appendiciis denudatas sub abstractione simplici comprehendens.

Motiva vero virtus circa electionis actum et fuge deliberans affectus mentis pertractans ad operis executionem et ad motum executionis et expulsionis deputata.

Apprehensiva autem duas continet differentias: Prima est intellectus agens, secunda intellectus possibilis.

Intellectus vero agens triplex distinguitur: primus virtus creatoris super intellectum irradians ipsumque illuminans ei seipsum ac res ipsum excedentes, ad quarum capacitatem est inpotens declaratum. Secundum est intelligentia separata ei ex sui offici influentia quasdam revelationes inducens. Tercius virtus anime intellective sibi insita, ab ipsa emanans, formas intelligibiles in potentia intellectui possibili impressas ad actum intelligentie reducens, qui ad presentationem spectat intentionum.

Virtus vero intellectiva possibilis duas habet differentias: una est virtus cognoscitiva formas intelligibiles comprehendens; secunda est virtus formarum intelligibilium conservativa. Intellectus vero possibilis est virtus apprehensiva formarum intelligibilium receptiva. Hec autem virtus apprehensiva cum sit formarum acquisitiva quibus informatur ac perficitur, distinguitur ratione operum et ratione graduum sue informationis et ratione ordinis suorum officiorum. Ex parte igitur operis sui octo (10 bis) continent differentias: inventivam, iudicativam, adiscitivam, ratiocinativam, opi- nativam, logicam ac mentem. Inventiva est virtus sue ductu industrie ad scientie perfectionem animan perducens. Iudicativa est virtus experimento vel ratione veritatis semitas discutiendo investigans. Adiscitiva est virtus ab alio docente scientie perfectionem suscipiens. Ratiocinativa est virtus per rerum collationem secundum discursum ab una ad aliam ordinatum scientiam investigans.

Opinativa est virtus partium diversarum intentionem prepoderans ut alterius accpetio ad iudicium reducatur.

Logica est virtus in rebus se ipsam disceptans sermone intrinseco ratiocinando procedens.

Mens vero est virtus secundum predictarum consursum superiora atque inferiora perscrutans. Distinctio vero eis ratione ordinis graduum sue informationis quatuor continet differentias. Prima est intellectus materialis, qui est virtus ab actu receptionis formarum nida solam aptitudinem ad ipsarum susceptionem participans. Secunda est intellectus existens in habitu que est virtus ad formarum receptionem, dispositus, ut rerum esentias ac scientiarum principia generalia comprehendens. Tertia est intellectus adeptus actum perfectum scientie attingens principia ac conclusiones cognitas conferens ac discernens. Quarta est intellectus accommodatus qui est virtus in scientie formatione, perfectus, ad actum considerationis progrediens. Ratione ordinis intellectus duas continet partes: superiorem per quam ad rerum immaterialium contemplationem elevatur, et inferiorem per quam ad corporis machinam virtutes corporales et sensibiles et ad rerum corporalium comprehensionem inclinantur. Virtus vero conservativa est duplex. Ena est memoria, altera reminiscentia. Memoria est virtus formatum intelligibilium retentiva; reminiscentia vero est virtus circa formas in- [fol. 11r, col.2] telligibiles cum retentione perceptarum secundum rationis ductum per diversorum mediorum concursus investigationem exercens.

Memoria vero etiam si formas continue retineat, conservativa dicitur; si vero oblivione intercidente ipsas discontinue conservet, memoria et conservativa intercisa vocatur et huius operis diversitas accidit intellectui per applicationem ad vitutes sensibiles.

Virtutum vero intellectivarum motivarum distinctio ex operum officio et ex ordine diversatur. Ex parte ergo operum quatuor differentie assignantur: sinderesis, ratio, voluntas, liberum arbitrium. Sinderesis est virtus motiva affectus anime regens et recto processu ad verum et summum ordinan bonum. Ratio vero est virtus boni ac mali eorumque differentiarum discretiva singularum reerum pondera commetiens. Voluntas est virtus motus anime ad res desideratas iudicans. Ratio vero duplex: una est entium veritatem et non entium falsitatem contemplans, et hec apprehensiva censetur. Alia boni ac mai discretiva et electionis ac fuge deliberativa et hec motiva iudicatur.

Voluntas vero duas continet differentias: prima est virtus naturaliter movens ad ea que necessario ab anima appetuntur ut sunt necessaria ad vite sustentationem; altera est virtus illa libera ad desiderium eorum que anima eligit aut fugit inclinan. Hec autem est duplex qudam est virtus ad ea que potestati subiciuntur ordinat; alia est ad ea quae extra ipsum disponuntur deputata, que quandoque ad possibilia, quandoque ad impossibilia inclinatur secundum quod proportio appetitus regitur ductu. Voluntas vero ad possibilia inclinata sex gradus continet differentiarum: consiliativam, sentenciativam, iudicativam, electivam, ad opus processicam, operis executivam. Consiliativa est virtus inquisitiva ac discretiva rerum que ad humanum conveniunt appetitum. Sententiativa est virtus rerum que ex consilio rerum disposite sunt cum certitudine acceptiva. Electiva est virtus duarum rerum appe- titui occurrentium alterius determinate acceptativa; ad opus processiva est virtus ad optatam rem affectuosum motum precipitans; operum executiva est virtus operis exercitium actu pertractans.

Liberum arbitrium est virtus volendi nolendique liberam optinens potestatem.

Ex ratione graduum ordinis hee virtutes secundum earum duplicem statum duas continent differentias: prima ad primum et summum bonum ordinat anime processum.

Secunda ad infimum eius aspectum inclinat. Set prima duas habet differentias: prima ad primi boni immediantam contemplationem ordinatur et propter ipsum ad creaturarum dilectionem procedit. Secunda autem creaturarum amore incipiens ad summi boni affectionem dilectionem consummat. Illa vero que ad bonum infimum ordinatur, duas habet differentias: prima ad bonum corporis dirigitur et necessaria atque utilia administrans; altera ad bonum anime operatur ipsam virtuosis decorationibus informans.

Illa vero que ad animam ordinatur res habet differentias: prima habet aspectum ad differetniam animalem qua regitur et hec circa accidentia anime motus operatur ur circa iram, tristiciam, ac verecundiam; altera ad virtutem ymaginativam et estimativam habet aspectum eius regimen ymitans et hec est machinativa [fol. 11v, col.1] artes mechanicas et earum opera pertractans. Altera al intellectivam rescipiens eius imperio subicitur et hec duas habet facies: una ad suum suppremum aspectum per quam ad creatorem elevatur et altera ad suum aspectum infimum per quam ad moralium virtutum adquisitionem inclinatur.

Tres autem sunt principales differentie quibus corpora animata reguntur Naturalis, Vitalis et Animalis. Virtus vero naturalis est virtus inclinatione naturali absque apprehensione motuque involuntario in suis accionibus incedens corpous regens in operibus nutrimenti, augmenti ac generationis. Vitalis est virtus ad vite caloris naturalis er spiritus conservationem deputata motum cordis et arteriarum secundum elevationem et depressionem in attractione aeris er fumosarum superfluitatum excercens (sic). Animalis est virtus as apprehensionem rerum et ad actum motus voluntarii deputata.

Naturalis vero ad virtutem vegetabilem naturalia opera excercentem (sic) reducitur. Vitalis vero ad sensibilem vitam in repirantibus regentem animlais sensibilem et intellectivam, apprehensivam ac motivam comprehendit et hee tres differentie as anime substantiam ut ad primum reduncuntur fundamentum.

Naturalis vero tres continent differentias, nutritivam, augmentativam et generativam. Nutritiva vero duas continet: alteram que famulatum recipit et hec est nutritiva apprehensionem nutrimenti, unionem at assimilationem excercens (sic); altera que famulatur quatuordifferentiis contenta, que sunt attractiva, retentiva, digestiva et expulsiva.

Generativa vero quedam est famulatum recipiens, que ad individui productionem operatur; altera que exibet famulatum; famulans vero quedam est immutativa prima sperma ex humidi- tatibus producens; altera immutativa secunda menbrorum formativa, assimilationem, concavationem, perforationem, asperitatem (11)inducens.

Vitalis vero [duas] continet differentias: prima est calorum naturalium vite et spiritus per motum cordis conservativa. Secunda actus vite influentis ad cetera menbra delegativa. Prima vero duas continet differentias: prima est respirativa, secunda pulsativa quarum utraque continet quatuor differentias opere differenres: prima dilatationem efficit, secunda quietem post dilatationem inducit; tercia contractionem excercet; quarta quietem post contractionem consummat. Ab hac vero differentia due procedunt virtutes: operativa que cor et arterias secundum dilatationem et constrictionem movet; et operabilis que ab accidentibus anime provocatur que secundum ipsorum diversitatem distinctionem recipit.

Animalis vero duas primas differentias continet: apprehensivam et motivam. Apprehensiva vero est duplex: quedam est ordinativa interior; alia est sensibilis intelectiva. Ordinativa interior quedam est sensitiva, quedam intelectiva. Sensitiva continet sensum communem, fantasyam, ymaginationem, ymaginativam, estimativam et memoriam. Intellectiva veto continet differentias in eius continentia nominatas. Sensibilis exterior quinque sensuum differetnias comprehendit. Motiva vero quedam est sensibilis, quedam intellectiva et utraque quatuor differentias comprehendit.

Virtutes ex operationibus differre censentur. operationes autem ex obiectis differentias adquirunt. In hiis namque relatio convertitur naturalis. A virtutum vero diversitate organorum nascitur diversitas; ex organorum vero et virtutum differentia operationum diversitas originem ducit. Diversitati vero operationum respondet diversitas obiectorum; secundum proce- [fol. 11r, col.2] sum, ergo ordinis naturales virutes precedunt organa; operationes vero organa per que a virtutibus eliciuntur, conservantur; post operationes vero virtutum, et organorum ad obeicta directio ordinatur. In via vero cognitionis obiecta operationes, hee autem organa et hec virtutes antecedunt. nam actus per obiecta et virtutes per actus in cognitione primos disgnoscitur ac cognosci distinguitur.

Operationum vero distinctoines multiplices assignantue: prima in suppremo diversitatis genere consistit, ut intellectiva, ymaginatio, sensibilitas, vegetatio. Secunda in genere inferiori ut apprehensio et motus; tertia in diversitate obiectotum genere differentium, ut apprehensio substantie et accidentis et albi, et dulcis; quarta in differentia contrariorum ut apprehensio albi et nigri. Quinta in privatione et habitu ut motus et quies. Sexta in accidentalibus dispositionibus, ut in velocitate et tarditate, fortitudine et debilitate, certitudine et dubitatione, perspicacitate et obtusione, apprehensione. Septima in organorum diversitate. Set non quelibet variatio operationis essentiam variat, set solum illa que a virtutis essentiali differentia emanat per quam virtus essentialiter discernitur variari.

Operationes igitur generalem habentes differentiam essentialiter sunt diverse et virtutes a quibus emanant essentialem habent differentiam. Unde virtutes differenciarum, intellective, sensitive et vegetative cum suis operationibus essentialiter ad invicem differunt. Similiter etiam et que in eodem genre specie differunt, essentialem habent diferentiam, et ideo omnes virtutes apprehensive et motive cim suis operationibus sunt ad invicem differentes; eodem moso et habentes operationes ad obeicta genere diversa ordinatas, ut intellectus, cui debetur substantie apprehensio, et sensus cui accidentis cognitio sola competit et quorum operationes ad diversa obeicta genere sensibilia deputantur, ut sensus albi et dulcis, essentialem differentiam sortiuntur; quoniam vero operationes ad obiecta continua aut ad privationem et habitum deputantur, non essentialem differetniam participant et ideo eadem est virtus albi et nigri comprehensiva et motus et quietis factiva. Similiter et que in accidentalibus differunt operationum dispositionibus, non essencialiter diversantur; aliter enim iuxta conditiones infinitas infinitus earum numerus perceniret; diversitas vero organorum in virtutibus et operationibus determinatis, prout in quinque sensibus, essentialem inducit differentiam. In illis vero que indeterminare sunt, non; immo eadem in diversis et diverse in eodem organis operationes excercent. Idem autem est iudicium in obiectis, nam idem pluribus et plura uni virtutibus adaptantur. Speciales autem operationum differentie ex virtutum differentiis colligantur.

Cum obiecta ad virtutum anime opera ordinantur, iuxta eorum necessitatem merito distinguuntur. Eorum ergo tria sunt genera virtutibus trium differentiarum anime vegetabilis, sensibilis et intellective deputata. Que vero virtutibus vegetalibus respondent, vim passivam participantia ab earum operibus immutationem suscipiunt; que vero sensibilibus et intellectivis, activa vi ingenita eis inferunt immutationem. Vegetative igitur substantia nutrimenti, augmentative nutrimenti magnitudo, generative humiditas spermatica est obiectum. singule enim harum ex propriis obiectis proprios producunt effectus, in quibus virtutes particulares et famulantes, et famulatum suscipientes diversitatem specificam inducunt, set in hiis actio et immutatio omnino materiales inducuntur; omnia enim vegetabilia [fol. 12r, col.1] opera materialis sunt, set in obiectis sensibilibus et intelligibilibus est immutatio spiritualis secundum maiorem et minorem differentiam abstractionis. Sensibilia vero obiecta in genere accidentium collocantur; eorum igitur quedam sunt obiecta virtutum exteriorum, quedam interiorum exterioribus respondentium, quedam per se sensuum exteriorum sicut illa que per se sensibus respondet, quedam per accidens sicut substantie individue sensibilibus obiectis velate; eoeum vero que per se sunt, quedam sunt per se et primo, sicut que proprie sensibus offeruntur, quedam autem per se et non primo, sicut quinque obiecta communia que omni sensui communiter deputantur. Propria igitur sunt tangibile, odorabile, visibile, audibile. Communia magnitudo, numerus, figra, motus, quies.

Obiectorum vero virtutibus interioribus respondentia quedam virtutibus apprehensivis sicut sensibile, quedam motivis, sicut apparens bonum, respondent, sensibilium vero quoddam est sensibile determinatum per se occurrens sensui, quoddam est intentio sensibili obiecto connexa, in sensum per se non cadens, sicut illud quod estimatio discernit.

Intelligibilium vero quedam virtutibus apprehensivis, sicut verum vel rei vera essentia, quoddam motivis, sicut honum simpliciter adaptatum. Spiritualia vero obiectorum genera virtutum spiritualibis distinctionibus assignentur.

Naturans vero ordo in virtutibus corporalibus et animalibus inest. Un naturalibus igitur virtutibus prima virtus complexionis in qualitatum primarum dispositione consistentiis (sic). Secunda virtus complexionis in constitutione menbrorum consimilium et organizatione organicorum consistentis. Tertia est virtus cuiuslibet menbri propria eius consequens speciem. Quarta est virtus appetitiva nutrimenti. Quinta est attractiva. Sexta retentiva. Septima digestiva prima. Octava digestiva secunda, quatuor humorum generativa. Nona digestiva tertia, trium humiditatum generativa, et hee sunt nutrimenti preparative. Decima comprehensiva. Undecima unitiva. Duodecima assimilativa. Nutritiva vero ex hiis omnibus integratur. Tertia decima est expulsiva in tribus diferentiis tribus digestivis respondentibus consistens.

Post quam augmentativa procedit cuius prima virtus est crescitiva. Secunda per defectum et privatione diminutiva. Tertia inpugnativa. Quarta per privationem in arte factiva. Deinde succedit generativa, cuius prima species est sensitiva virtus. Secunda immutativa prima, tertia immutativa secunda que est formativa prima pars, que est assimilativa. Quarta distinctiva. Quinta dimensiva. Sexta figurativa. Septima figurative pars prima que est concavativa. Octava perforativa. Nona asperativa. Decima lenitiva. Per has igitur corpus ad perfectionem et conservationem perducit. Inter sensibiles vero virtutes priores sunt exteriores inter quas prima est tactus. secunda gustus. Tertia olfatus. Quar- ta visus. Quinta auditus. Inter interiores (12) sexta est prima earum sensus communis. Septima ymaginatio. Octava ymaginativa. Nona estimatio. Decima memoria. Et hic est ordo aprehensivarum.

Motivarum vero sensibilium prima est concupiscibilis exterior. Secunda irascibilis exterior. Tertia concipiscibilis inteior motiva. Quarta concupiscibilis affectiva. Sexta irascinilis [fol. 12r, col.2] affectiva. Septima ymaginativa motiva. Octava estimativa motiva.

Inter differentias vero virtutis spiritualis prima esr motiva cordis et arteriarum secundum dilatationem. Secunda quietem post dilatationem inducens. Tertia motiva cordis et arteriarum secundum constrictionem. Quarta post constrictionem quietem inducens. Quinta delegativa influentia vite ad singula menbra. Sexta motiva pulmonis quietem post inspirationem. Octava (13) motiva eorum per expirationem. Nona inducens quietem post expirationem. Decima formativa necis. Undecima vui alia famulatur, est motiva cordis secundum anime varias affectiones.

Virtutum vero intellectualium apprehensivarum secundum interiorem ordinem prima virtus est intellectus accomodatus. Secunda intellectus adeptus. Tertia intellectus in habitu. Quarta intellectus materialis.

Cum hiis vero habituum et graduum differentiis intellectus octo continent differentias: inventivam, iudicativam, doctrinativam, adiscitivam, ratiocinativam, opinativam, logicam atque mentem.

Post omnes predictos gradus secunda virtus secundum corpus et naturam inferiorem conspiciens atque regens; tertia est superiorem naturam cum summa exaltatione contemplans. Quarta intellectus agens. Quinta intelligentie agentis exterioris virtus.

Virtutum vero conservativarum prima est memoria continua, vel intercisa. Secunda reminiscentia. Motivarum vero prima est inferior motiva corpus et creaturas inferiores aspiciens que continet octo differentias motivis sensibilibus predictis conformes; alia est superior ad creatorem summum dirigens aspectum. In utraque vero cadunt differentie quatuor. Prima est ordinativa. Secunda appetitiva. Tertia affectiva. Quarta prosecutiva.

In omnibus autem predictis est duplex differentia: concupiscibilis et irascibilis. Sunt autem in hiis omnibus quatuor differentir ex quibus opera eliciuntur: prima est voluntas; secunda liberum arbitrium; tertia ratio; quarta synderesis.

Voluntas vero est in sex differentiis constituta omnium opera circunvolvit, eius vero differentie sex sunt: consiliativa, sententiativa, iudicativa, electiva, executiva (13 bis).

In predictis autem distinrionibus virtutum accidit diversitas quedam essentialis et quedam accidentalis qur ex solis operibus nominum differentias assumit.

Cum autem virtutes emanent ab anima, superiores ei immediatius adherentes inferiores regunt, cum regimen totum ab anima procedat et super inferiores prime ad superiores ultimas tanquam famule ordinantur.

Virtutum vero regentium duplex est differentia: prima universalis que ex omni virtutum resultat concursu; secunda particularis que regimini proprio alius menbri deputatur.

Intellective igitur regunt sensitivas et sensitive vegetativas et hee virtutes corporales. Cum vero superiores ad altiora officia elevantur inferioribus a regimine iuxta ipsarum numerum desistentibus corporis machina marcescit virtutum subsidio destituta.

Post hoc autem ordinentur huius secunde traditiones circa differentias et virtutes singulas institute.

EXPLICIT TRACTATUS SECUNDUS