Quaestio 1

COMMENTARIUS. (a) Titulus quaestionis sic debet intelligi: An entitas ultimi finis sit per se ratio formalis terminandi fruitionem ordinatam. Et notandum quod aliud est loqui de objecto per se terminativo fruitionis, et aliud de ratione formali talis objecti. Exemplum, Deus est objectum terminans fruitionem, et Deitas est ratio formalis, quia dicimus quod Deus terminat fruitionem sub ratione Deitatis, et illud dicitur per se terminare quod per se includit rationem formalem terminandi. Et illud dicitur per accidens terminare quod non ex sua ratione formali terminat, sed ex ratione formali alterius, et sic debet intelligi titulus quaestionis.

Arguit, contra conclusionem principalem, quse talis est: Fruitio ordinata liabet tantum ultimum finem pro objecto, intelligendo de fine vero et existenle ex natura rei.

(b) Arguit primo principaliter suppo nendo unum probatum dist. 1. primi, sci¬ licet quod tantum sit unus ultimus finis; arguit ergo per auctoritatem Augustini, quod fruendum est bonis invisibilibus quae sunt plura; ergo fruitio non est tantum respectu ultimi finis.

Secundum argumentum clarum est Item tertium, quartum et quintum.

COMMENTARIUS. 2. Circa primum articulum dicit Doctor duo. Primum, quod fruitio ordinata est illa quae habet debitas circumstantias, de quibus circumstantiis actus moralis diffuse patet a Doctore infra d. 17. et in 2. d. 7. et 40. et in quolib. queest. 18. Secundum est, quod fruitio in communi est, sive habeat illas circumstantias sive non. Hic Doctor non intelligit, quod fruitio in communi dicatur fruitio inordinata, ut videtur exponere Alphonsus Toletanus, qui arguit contra Doctorem d. 1. primi. Sed Doctor sic intelligit, quod ex quo determinavit de fruitione ordinata et determinata, quae habet debitas circumstantias, illa dicatur communiter sumpta, sive habeat sive non habeat, et non accipit ibi in communi ut declarat Alphonsus pro indifferenti ad inordinatam et ordinatam; et Doctores multoties utuntur isto modo loquendi, quo Doctor hic utitur.

COMMENTARIUS. (a) Quantum ad secundum videtur esse opinio Avicennae, 9. Metaphys. cap. 4. quod secunda Intelligentia immediate producit tertiam, quantum ad suum esse. Quam opinionem diffusius pertractat Doctor in 4. d. 1. q. 1. et ideo voluit, quod quando aliquis effectus secundum totum suum esse dependet ab alio in esse et conservari, natus est perfecte quietari in illo, a quo sic dependet. Et probat per propositionem Proculi 35. quia naturaliter effectus redit ad suam causam, hoc est, quod sicut producitur in esse a tali causa, ita habet naturalem inclinationem redeundi ad illam et quietari in illa.

(b) Contra istud. Hic Doctor intendit probare, quod tantum in ente perfectissimo intellectus creatus natus est perfectis¬ sime quietari, et rationes sunt satis clarae in littera, et maxime prima et secunda ratio. Primo arguit sic: Quando potentia habet aliquod commune pro objecto, non perfecte quietatur nisi in perfectissimo contento, patet ista. Tum, quia in isto perfectissimo contento, perfectissime reperitur ratio illius objecti communis; si ergo potentia naturaliter inclinatur ad proprium objectum, tunc perfectissime inclinatur ad perfectissimum contentum.

Patet hoc per consequentiam Philosophi 1. Metaph. in prooemio, "si omnes homines natura scire desiderant, ergo maximam scientiam maxime desiderabunt". Maxima autem scientia est circa maxime scibilia quae sunt substantiae separatae, ut patet 6. Metaph, Sic arguo de voluntate, quae Voluntas naturaliter inclinatur ad bonum; ergo ad ad summum bonum summe inclinatur; ergo in illo tantum summe quietatur. Tum etiam, quia perfectio ultimata potentiae est in actu secundo, quo unitur optimo contento sub objecto illius potentiae, ut patet a Doctore infra dist. 2. parte 1. quaest. 1. ergo potentia non erit perfectior in actu secundo nisi illo actu attingat, sive uniatur perfectissimo contento. Cum ergo voluntas secundum Avicennam 1. Metaph. cap. 1. habeat ens inquantum ens pro objecto, saltem in ratione terminativi, sequitur quod voluntas non poterit perfecte quietari nisi actu suo terminetur perfectissimo enti, et per illum uniatur sibi.

Secunda ratio supponit unum, scilicet 4> quod potentia dicatur perfici in hoc, quod attingit objectum per se illius potentiae. Potentia enim visiva perficitur in hoc, quod actu suo attingit visibile, et quot sunt objecta per se, id est, quae per se includunt rationem primi objecti, tot nata sunt perficere potentiam modo praedicto, scilicet pro quanto attinguntur a tali potentia, praesertim si talia per se objecta includunt perfectionem; quod dico propter relationes divinas et forte creatas, qure nullam formaliter includunt perfectionem, qua; tamen per se continentur sub ente. Tunc arguo sic: Potentia, quae plura per se respicit objecta, (id est, qute respicit plura objecta quae per se continentur sub primo objecto illius potentiae) non potest in uno illorum proprie quietari, nisi eminenter vel virtualiler contineat perfectionem illorum objectorum, patet, quia dum respicit unum illorum diminute perficitur, quia non continet perfectionem alterius quam etiam respicit, ideo singulum semper diminute perficit. Si ergo unum illorum debeat ultimate et completive perficere, oportet ipsum continere perfectionem aliorum virtualiter vel eminenter; sed voluntas creata respicit sive inclinatur ad omne ens, sicut ad per se objecta, quia habet ens commune pro objecto, ut patet a Doctore infra dist. 3. quaest. 3. et in 4. dist. 49- et praecipue inclinatur ad entia quae includunt aliquam bonitatem, quia objectum fruibile sive amabile semper includit vel bonitatem essentialem vel attributalem, ut exposui supra q. ult. prologi et infra magis patebit d. praesenti, q. 3. ergo talis voluntas non potest ultimate perfici, et completive et perfecte quietari seu satiari nisi a perfectissimo ente; el tale est primum ens, quod continet virtualiter et eminenter perfectionem omnium aliorum.

Tertia ratio clara est, quia si Intelligentia inferior videt superiorem ut finitam; ergo potest appetere perfectiorem et sic non quietari in illa finita. Si videt eam vel credit infinitam, et non sit, ergo decipitur, et sic non beata; aut videt eam, nec finitam, nec infinitam; ergo non perfecte videt, et sic non beata.

Quarta ratio stat in hoc, quia secunda Intelligentia finit actum fruitionis tertiae non virtute propria, sed virtute alterius, scilicet primae, id est, quod habet a prima entilatem talem, quae possit esse objectum fruitionis; et tunc illa quae dat talem enlilalem videtur magis habere rationem objecti fruibilis. et sic te rtia magis quietabitur in prima quam in secunda. Et haec quarta ratio tenet, supponendo quod prima Intelligentia contineatur sub primo objecto terliae Intelligenliae

In hoc passu voluerunt quidam dicere dist. 1. q. 4. quod Doctor intendit hoc probare rationibus naturalibus, et dicunt quod istae rationes hoc non concludunt via naturali. Ad quod dico primo, quod Doctor supponit unum in prima et secunda ratione, quod intellectus creatus et similiter voluntas creata, habent ens inquantum ens pro objecto adaequato; et si hoc esset notum via naturali, rationes Doctoris evidenter et naturaliter concluderent, ut patet intuenli supponendo unum, quod duplex est perfectio potentiae, videlicet intrinseca et extrinseca. Intrinseca ut operatio ipsius; extrinseca ut objectum terminans illam operationem. Hoc patet a Doctore in ista quaestione, et in 4. dist. 49. Sicut ergo potentia non dicitur perfectissime quietari in aliqua perfectione intrinseca, nisi in perfectissima operatione nata sibi convenire, sic non dicitur perfectissime quietari perfectione extrinseca, nisi in objecto perfectissimo nato attingi a tali potentia; Gum ergo sub ente inquantum ens contineatur ens infinitum, sequitur quod potentia habens ens inquantum ens pro objecto, non potest perfectissime quietari nisi in ente infinito. Et ideo admitto distinctionem, quam facit Gulielmus Occham de objecto adaequato intellectus, scilicet quod talis adaequatio sic inlelligatur, quod quodlibet contentum in particulari et sub propria ratione est apprehensibile ab in- tellectu, vel talis adaequatio sit alicujus communissimi inter omnia, quae possunt apprehendi ab aliqua potentia, nec potest apprehendi aliquid a tali potentia nisi de quo ipsum praedicatur. Et dicit quod intellectus creatus non habet ens inquantum ens pro objecto adaequato primo modo, sed bene secundo modo. Et sic non sequitur, quod si cognoscam ens in sua maxima communitate, quod possim cognoscere quodlibet contentum sub ratione propria. Modo rationes Doctoris praesupponunt de adaequatione entis primo modo, et in hoc non deviat a Doctore, tamen forte posset probari via naturali ens inquantum ens, esse objectum adaequatum intellectus creati, et hoc ex natura intellectus, ut patebit infra a Doctore dist. 3. et dist. 8. et in 2. d. 2. et in quolib. q. 14.

Ad secundam rationem respondet idem, Occham quod ista propositio deberet probari, visupra. delicet quod potentia non quietatur nisi in perfectissimo, contento sub objecto communi, quia si sensus potest habere delectationem respectu plurium sensibilium, si esset aliquod sensibile minus perfectum, quod semper approximaretur illi sensui, necessario semper quielaret illum sensum, quia excluderet omnem tristitiam contrariam illi delectationi,

Respondeo, quod licet ratio illius habeat aliqualem apparentiam, non tamen concludit contra rationem Doctoris, quia bene conceditur quod stante tali approximabo ne quietaretur, non tamen sequitur quod perfectissime, quia in perfectiori objecto sibi approximato magis quietaretur. Et quod dicit, quod talis delectatio excludit tristitiam oppositam, conceditur, sed ex hoc non sequitur, quod excludat omnem tristitiam. Et ultra, posito etiam quod excluderetur omnis tristitia, adhuc non sequitur quod perfectissime quietaretur quielatione, de qua loquimur in pro¬ posito^ nam aliquid quietari in alio contingit dupliciter. Uno modo positive, scilicet per positionem objecti perfectissime quielalivi. Alto modo per exclusionem actualem tristitiae. De prima quietatione intendit loqui Doctor, et patebit infra.

(c) Tertio arguit Doctor contra opinionem Avicennae ibi: Item intelligenlia inferior videns superiorem, etc. Et ratio clara est. Ad hanc rationem respondet qui supra dupliciter, concedendo quod tertia Intelligentia videat secundam etiam finitam, et quod videat aliquid perfectius ea, et tamen non sequitur, quin sit perfecte quielata in secunda. Et cum dicitur a Doctore quod tertia Intelligentia potest appetere illud perfectius, dicit ille, quod non ostenditur quod possit recte appetere.

Sed judicio meo hoc nihil est, supponendo mihi unum, quod aliud est loqui de beatitudine quam potentia est apta nata habere; et aliud est loqui de beatitudine quae tantum est in potestate dantis, et certum est quod isto secundo modo potentia tamen potest recte appetere, quantum voluntas recta dantis vult eam appetere et non pias, ut patebit in 4. dist. 49. Sed loquendo primo modo, hoc est evidens quod voluntas potest recte velle illud quod est objectum quietativum, et sic responsio illa data contra Do c tore m, parum concludit.

Dat aliam responsionem, quod Intelligentia non cognoscit primam, et per consequens non potest appetere. Dico, quod si via naturali probari posset aliquod ens esse infinitum, illud maxime intelligerelur a tertia Intelligentia. Dico secundo, quod si tertia Intelligentia videndo secundam, aut videt ipsam esse primam, et sic decipitur; aut videt ipsam esse secundam et productam ab alia, ergo potest intelligere producentem; et producens aequivocum est simpliciter nobilius producto, et per consequens potest appetere illam.

(d) Ultimo arguit Doctor ducendo rationem Avicennae ad oppositum ibi: Item duco rationem ad oppositum. Ad hanc rationem respondet idem, ubi supra, dicens quod non sequitur: Intelligentia secunda finit ratione alterius finis; ergo non quietat, sicut diceretur, sensibile non delectat nisi in virtute alterius, quod tamen non delectat, et tamen qui e tat appetitum sensitivum.

Hoc nihil est contra rationem Doctoris, supponendo primo, quod tertia Intelligentia possit intelligere primam, ut etiam Philosophi concederent. Secundo, quod ratio formalis objecti quietativi dicit entitatem perfectam et absolutam, ut patebit infra a Doctore; sequitur ergo, quod si secunda Intelligentia causat tertiam, in virtute primae (cum entitas illius dependeat a prima in esse et conservari) quod non potest quietare, nisi in virtute primae (cum ratio quietativa dependeat in esse et conservari a prima Intelligentia.) Et ultra sequitur, quod ratio quietativa secundae est imperfectior ratione quietativa primae, et tertia Intelligentia est capax illius potentiae, ut probatum est supra; ergo stat ratio Doctoris quod non potest quietari nisi in prima. Quaedam alia adducuntur per supra arguentem contra Doclorem, quae ex dictis supra facile solvuntur. Et quia rationes Scoti probant etiam, quod intellectus noster non potest perfecte quietari, et hoc ex natura potentiae nisi in perfectissimo ente, et hoc in se et in particulari, cum non sit major ratio de intellectu nostro ex natura intellectus quam de intellectu Intelligenlise secundae. Et istae duae rationes, quas facit Doctor in 4. d. 49. quaest. 8. etiam pro ista via, ideo hic adduxi eas, ut clarius videatur opinio ista et evidentior sit.

Insuper ut appareat, quod improbatio t quam facit quidam novus interpres Philo- Suessan sophi, nihil contra Scotum valeat, qui novus expositor sic dicit, quod Scotus probat ratione naturali intellectum nostrum non posse quietari nisi in cognitione intuitiva summi intelligibilis, et adducit duas rationes quas dicit esse Scoti in 4. d. 49. q. 8. Prima, quia totum ens est objectum intellectus nostri; igitur non quietalur nisi in cognitione summi intelligibilis in se. Declaratur, quia non quietatur in cognitione illius in universali, quia sic illum cognoscere non est illum cognoscere; igitur in cognitione ipsius Dei in se. Secundo arguitur, quia quod est simpliciter perfectionis in aliquo genere, si competit inferiori in illo genere, etiam oportet ut superiori competat, sed cognitio intui tiva competit sensui; igitur multo magis intellectui. Haec Scotus. Sed istae rationes, ut dicit ille expositor, frivolae sunt. Prima quidem, quia sive ens sit objectum intellectus sive non, semper conceptus entis cujusvis, causatus est a quidditate materiali per phantasmata repraesentata, et ita ens est objectum intellectus, ut causatum a quidditate materiali per phantasmata repraesentata.

Ad secundam, concedo quod cognitio intuitiva est possibilis intellectui, sed non respectu omnis cognoscibilis, quia non respectu substantiae, nec respectu materiae, solum autem respectu objecti proportionabilis. Et sic non oportet esse ita in omnibus si est de uno, quia potest intellectus aliquod cognoscibile cognoscere intuitive et abstractive, non autem omne propter defectum proportionis. Amplius contra exterorum principem argui potest, quia ipse tenet non posse naturali ratione demonstrari intellectum esse perpetuum; igitur nec ipsum esse capacem talis beatitudinis, quia ut ipse dicit in alia quae- stione ejusdem libri, mortalitas repugnat saltem effectualiler felicitati, quia si exteri tenent ratione naturali non posse probari animae immortalitatem, coguntur dicere non posse probari ratione naturali, animam posse tali modo beatificari. Ilaec expositor ille, super secundo Metaphysicae.

Respondeo ad novum expositorem. et Primo, quod non recte intelligit Scotum, Aug. quia non dicit Scotus quod pro statu isto & ' possit naturali ratione probari intellectum humanum non posse beatificari, nisi in cognitione intuitiva summi intelligibilis; sed Scotus dicit quod loquendo de intellectu ex natura intellectus, potest naturali ratione demonstrari, ipsum non posse beatificari nisi in tali cognitione intuitiva objecti summi. Et ideo dicit dist. in 4.49. quaest. 4. s;c videtur tamen mihi, quod per rationem naturalem potest probari, sublata imperfectione status istius quoad cognitionem, elc. Et sic apparet quomodo non recitatur fideliter opinio Scoti, et quod sic intelligat de intellectu ex natura potentiae, et non de intellectu ut pro isto statu, patet expresse ab ipso Scoto in prolog. qusest. 1. et in 1. dist. 3. quaest. 3. est ubi vult quod ens in quantum ens non sit objectum adaequatum intellectus nostri pro statu isto, sed bene est objectum adaequatum intellectus nostri ex natura intellectus, ut patet d- 3. quaest. 3. primi, et ideo non potest quietari nisi in perfectissimo contento. Et sic patet quod loquendo de tali intellectu ex natura intellectus, non habet quidditatem rei materialis pro objecto adaequato. Sed hoc diffusius exposui infra, dist. 3. quaest. 3.

Ad secundum, quando dicit quod cognitio intuitiva non est possibilis intellectui respectu omnis intelligibilis, hoc patet esse manifeste falsum, loquendo de summo intelligibili, cum illud sit summae existentiae, et cognitio intuitiva terminetur ad rem existentem, in quantum existens est, ut patet a Scoto in pluribus locis. Et similiter falsum est, quod intellectus humanus ex natura intellectus, non possit intuitive cognoscere substantiam et materiam primam ut posset faciliter deduci, cum includant propriam existentiam.

Et quod addit de immortalitate animae, hoc nihil est, quia licet sit tantum creditum, animam esse immortalem, nec hoc possit ratione naturali probari, ut patet a Scoto in quarto dist. 43. sublata tamen imperfectione hujus status quoad cognitionem, (quia tantum pro statu isto natus est moveri intellectus a sensibilibus, ut patet a Scoto dist. 3. quaest. 3. 1.) si anima intellectiva duraret tantum per diem, ex quo ex natura potentiae intellectivae habet ens pro objecto adaequato, non posset quietari ultimate, nisi in ente perfectissimo et hoc in se viso. Non enim est de essentia beatitudinis quod sit perpetua, ut probat Scotus in 4 distinet. 49. Posset enim quis esse perfecte beatus, loquendo de beatitudine essentiali, tantum per instans, ut patet a Scoto ubi supra, Et quod addit secundum Scotum, quod mortalitas repugnat bealitudini saltem effectualiler, dico quod non intelligit mentem, nec verba Scoti ut patet intuenti ipsum in 4. d. 49. quaest. 12. ubi pertractat hanc materiam. Vult enim ibi, quod non sit repugnantia formalis, sed tantum virtualis, quia si esset repugnantia formalis, scilicet mortalitatis ad beatiludinem, tunc in Christo non potuissent fuisse simul; quod non est verum, fuit enim perfecte beatus et tamen mortalis. De hoc vide ibi.

Et ultra dico, quod positio istius novi interpretis Philosophi multa falsa continet. Primo, quia dicit quod phantasmata causant conceptum entis. Hoc improbatum est infra, dist. 3.^.7. a Scoto et in quolib. quaest. 15. et vide ibi expositionem. Se- eundo, quia hoc posito, statim sequitur (ut Scotus arguit in 4. dist. 49. quaesi. 8.) quod felicitas intellectus nostri esset in aliquo conceptu, qui est imperfectior conceptu rei sensibilis per actum sensitivum; patet, quia conceptus causatus de Deo ex sensibilibus est imperfectior eis quam actus cognitionis sensitivae; patet, quia impossibile est intellectum agentem cum objecto suo causare conceptum perfectiorem suo perfecto verbo, quia realiler est effectus sibi adaequatus, sed unus effectus est adaequatus uni causae; ergo non potest perfectiorem illo causare de Deo. Et si sic, tunc ista positio destruit Philosophum, qui ponit in perfectissima cognitione beatitudinem, et hanc ponit illius primae substantiae.

Ad istam objectionem respondet ille expositor, quod haec cognitio de Deo, quae compositione plurium conceptuum habetur, est perfectior sensitiva, quia phantasma non principaliter concurrit, sed instrumentaliter, et ita potest effectus esse perfectior sua causa, quia esse potest virtute perfectioris agentis. Sed haec responsio parum valet, tum quia oportet ipsum assignare illud agens perfectius; aut ponitur intellectus, aut res sensibilis, aut phantasma, aut species intelligibilis, et quocumque istorum dato, stat ratio Scoti. Si enim ponitur intellectus, sequeretur quod non esset differentia cognitionum inter se, cum sint aeque omnes ab intellectu, ul patuit a Scoto in 1. dist. 3. quaest. 7. si phantasma vel res sensibilis, vel materialis, patet in tantum. Si species intelligibilis, patet etiam quod talis species non causat conceptum perfectiorem conceptu sui primi objecti, ut ostensum est in 1. d. 3. quaest. 2. et 1. vide ibi expositiones quas feci.

Dico etiam secundo principaliter, quod si loquamur de objecto, ad quod potentia habet naturalem inclinationem (quod est ens inquantum ens, ut patet a Scoto in prolog. quaesi. 1. et in quolib. quaest. 14.) quod rationes Scoti concludunt via naturali, intellectum humanum non posse qui e tari perfecte nisi in ente perfectissimo, sublata tamen imperfectione hujus status quoad cognitionem, quia pro statu isto non potest videre in se objectum perfectissimum, sed tantum habet aliquam cognitionem abstractivam alicujus communis illi perfectissimo et sensibilibus. Et stat ratio prima, quod habens aliquid commune pro objecto adaequato ad quod habet naturalem inclinationem,non potest perfecte quietari nisi in perfectissimo contento, attingendo illud in se, ut patet; hoc idem dico de secunda ratione, et sic patet quomodo rationes Scoti non sunt frivolae, ut dicit iste expositor, sed non sunt bene intellectae, elc. Sed quomodo rationes illae factae in quarto concludant de Angelo vel de anima separata, existentibus in puris naturalibus; vide quae ibi exposui.

COMMENTARIUS. 4 (a) Deinde adducit Doctor rationes aliltio orum contra Avicennam. Prima est S. Bo- navenlurse, qui in 1. dis>. 1 ari. 2. q. 3. arguit sic. Quod est capax Dei, id est, Avicennamquod potest Deum attingere suis operationibus quibus in objectis anima quietatur, non saliatur nisi in Deo, patet, quia in illo solo perfecte satietas reperilur. Sed anima est capax, quia ad imaginem ipsius, ut patet per Augustinum, 14. de Trin. cap. 8. vel. 15. et haec ratio concludit de Deo non in conceptibus communibus, sed de Deo sub ratione Deitatis, quia ut sic, perfectissime quietat.

Respondet Doctor quod minor non est nota via naturali, scilicet quod cognoscatur imago, sub illo respectu quo refertur ad imaginatum, ut clare patet a Doctore in quolib. q. 14. ubi vult, quod nec Angelus ex puris naturalibus possit se cognoscere, ut imaginem Trinitatis, id est, sub illo respectu quo refertur ad Trinitatem. Si Objectio, dicatur quod etiam rationes Doctoris non concludunt, quia supponunt ens inquantum ens, esse objectum intellectus, patet responsio ad objectiones factas ab Occham. Dico ultra, quod concludunt contra Avi- solutio, cennam qui concedit ens inquantum ens, esse objectum adaequatum intellectus.

Hic occurrit difficultas, quia Doctor vult Difficultas, expresse quod ratio imaginis consistat in actibus primis et secundis,ut patet ab ipso infra, dist. 3. q. ull. et in 2. d. 16 quae omnia sunt absoluta, ut patuit supra, et sic sequitur quod ratio imaginis non includit aliquem respectum.

Facilis est responsio, quia imago potest Responsio capi dupliciter. Uno modo formali ter, et capitur sic dicit similitudinem imaginis ad imagi-dap,l0lter' natum, quae similitudo sive conformitas fundatur in illis absolutis. Alio modo fundamentaliter, et sic imago tantum includit absoluta, licet ergo aliquis ex puris naturalibus posset cognoscere imaginem secundo modo, non cognito Deo trino et uno, non tamen posset cognoscere primo modo, non praecognito Deo trino et uno, et sic intendit Doctor, ut patet r/r quolib. qusest. 14. art. 3.

(b) Alii arguunt contra rationem ejus. Haec littera plana est cum improbatione. Arguit enim sic S. Thomas: Anima immediate crealur a Deo; igitur in Deo immediate quietatur. Dicit Doctor primo, quod antecedens est tantum creditum,et negaretur ab Avicenna qui posuit animam immediate creari ab ultima Inlelligentia. Sed an Aristoteles negaret, qui ponit 16. de Animalibus, animam immediate esse a Deo et de nihilo; dico, quod negaret adhuc ipsam creari, quia voluit ipsam produci praecise productione totius compositi. De hoc vide Doctorem in 2. distinet. ' 17. et in 4. distinet. 43. et quae ibi exposui. Secundo dicit consequentiam non valere, quia ratio tinis altingibilis per operationem accidit efficienti ut efficiens, accidit enim quod efficiens ut efficiens A sit finis quietativus ipsius A, quia aliter sequeretur quod anima sensitiva posset immediate quietari in Deo, attingendo ipsum per operationem propriam, quod est impossibile, nam ipsa, secundum aliquos, est immediate creata a Deo. Et quod dicit secundum aliquos, dicit etiam secundum propriam opinionem, ut patet in d. 16. et alibi.

Sed occurrit difficultas in littera Doctoris in qua dicit, quod accidit quod conjungantur in eodem ratio primi effectivi et ultimi finis. Nam ipse infra d. 2. p. 1. q. 1. probat ipsum Deum esse infinitae, entitatis ex hoc quod simul potest efficere infinitos effectus, quorum quilibet requirit specialem perfectionem in causa. Secundo probat ibi, quod ex quo est primum effectivum, quod contineat eminenter vel virtualiter causalitatem cujuscumque causae secundae. Hoc idem probat in d. 8. q. ult.

Tertio ubi supra d. 2. probat ipsum esse primum eminentia ex hoc quod est primum effectivum aequivocum. Ex his ergo patet, quod ratio primi effectivi necessario includat rationem ultimi finis, et sic accidentaliter non conjungantur.

Respondeo, quod bene concedit quod ratio primi effectivi includat rationem ultimi finis. Sed quia primum effectivum non dicitur ultimate quietare inquantum ut sic, quia ut sic tantum efficit, sed dicitur quietare inquanlum est objectum perfectissimum, et ratio perfectissima terminandi actum potentiae natae quietari in tali objecto, et sic Doctor debet intelligi.

COMMENTARIUS. (a) De tertio articulo. Hic Doctor notat triplicem finem fruitionis in communi. Primus dicitur finis verus etexistens ex natura rei, in quo vere est ratio omnis boni, et nulla est ratio alicujus mali. Secundus dicitur finis apparens, in quo vere non est ratio omnis boni, sed tantum apparenter, ut patet de felicitate, quam multi Philosophi posuerunt, quos Aristoteles recitat 1. Ethic. quia quidam posuerunt ultimum finem hominis in voluptatibus, quidam in honoribus, etc. Tertius dicitur finis praefixus sive praestitutus a voluntate, et est ille in quo non est ratio omnis boni, neque vere, neque apparenter. Exemplum, avarus cognoscit. pro certo quod pecuniae non sunt finis ejus ultimus, quia cognoscit quod in pecuniis, nec vere, nec apparenter est ratio omnis boni, et tamen ex amore inordinato constituit ibi suum ultimum finem, et quod talis finis praestitutus possit esse, probat Doctor ubi supra, et littera clara est.

Videtur autem quod Doctor hic contradicat sibi. Nam hic dicit, quod in cujuscumque potestate est agere, in ejus potestate est modus agendi. Et vult hic, quod sicut 'voluntas potest absolute velle et non velle, ita potest velle sic et non velle sic; et tamen infra d. praesenti quaesi. 2. expresse hoc negat, ubi vult quod licet sit in potestate voluntatis frui vel non frui, non tamen est in potestate ejus frui sic, vel non frui sic.

Respondeo, quod si diligenter intueatur littera Doctoris, nulla est contradictio, quia quando dicit, quod non est in potestate voluntatis frui sic, vel non frui sic, puta frui una persona clare ostensa et non frui alia, loquitur ibi de fruitione ordinata, quia certum est quod voluntas non potest ordinate frui una persona, non fruendo alia, et hoc stante determinatione divina voluntatis, qua determinavit, quod fruens una persona, fruatur et alia. Tota enim rectitudo fruendi sic vel non fruendi sic, est a voluntate divina quar est regula omnium actuum humanorum, ut patet a Doctore q. ult. prolog. et d. 44. primi, et alibi saepe. Loquendo tamen de fruitione in communi, dico quod sicut est in potestate voluntatis frui vel non frui, ita est in potestate ejus frui sic vel non frui sic, quia certum est, quod est in potestate ejus absoluta frui Patre, non fruendo Filio, et sic patet quod non est contradictio, et hoc loquendo de fruitione viatoris, quia de fruitione comprehensoris forte non est in potestate talis voluntatis frui sic vel non frui sic; vide ibi.

COMMENTARIUS. (a) De quarto articulo. Hic Doctor di- ig stinguit de fine ultimo fruitionis ordinatae. Nam talis finis potest capi formaliter, et sic tantum est relatio rationis, quia ut sic, 'nihil aliud est nisi qusedam relatio objecti fruibilis ad potentiam fruentem; vel accipitur fundamentaliter, scilicet pro ipso 'objecto fruibili. Exemplum secundi, Deitas sub ratione Deitatis est objectum vere fruibile. Exemplum primi: Deitas inquantum terminat, vel in quantum finit actum fruitionis; nam terminare vel finire, sive esse terminativum vel finitivum actus fruitionis est relatio rationis, et sic patet littera Doctoris usque ibi: Respectu ergo fruitionis ordinatae. Dicit Doctor quod accipiendo finem pro relatione rationis, talis finis sequitur sive concomilatur objectum fruibile. Et hoc patet, quia talis relatio fit ex comparatione objecli fruibilis ad potentiam fruentem, et talis finis, tam objecli vere fruibilis quam apparenter fruibilis, communiter praecedit actum fruitionis, pnesertim ut accipitur in ratione finitivi vel terminati vi, licet sequatur actum fruitionis ut accipitur in ratione actus terminantis, sive finientis ipsum actum fruitionis. Sed accipiendo finem praefixum, dicit Doctor quod talis finis semper sequitur actum, quia vel dicit modum actus vel modum objecti, et hoc patet exemplo. Quare Nam pecunia, quae non includit rationem non omnis bom, nec vere, nec apparenter, diligibilis non est diligibilis propter se, nec vere, propter nec apparenter; quod tamen voluntas avari diligat ipsam propter se, non referendo illam ad aliud, tunc ex tali dilectione tribuit pecuniae rationem finis ultimi; et sic talis finis dicit modum objecti, qui modus est non referri ad aliud; vel dicit modum actus, quia talis actus dicitur actus amicitise ex hoc quod elicitur a voluntate propter se, inquantum, supple, terminatur ad pecuniam propter se.

(b) Ad primum argumentum respondet ibi: Ad primum principale, et dat duas responsiones. Prima, quod Augustinus accipit ibi frui pro amore honesti, et sic fruimur virtutibus quae dicuntur bona honesta. Dat aliam responsionem, quod bona invisibilia non accipiuntur, ut dicunt pluralitatem essentiarum, quia ut sic, tantum est unum bonum invisibile vere et propter se fruibile, sed accipitur talis pluralitas pro pluralitate perfectionum divinarum, puta pro bonitate, sapientia, et sic de aliis attributis quae ad invicem distinguuntur formaliter, ut patebit infra dist. 8. quaest. penult.

(c) Ad secundum dico. Dicit plura in ista littera. Primum, quod aliqua relatio finita necessario est ad terminum infinitum; hoc patet, quia relatio creaturae quae est finita, iniminecessario terminatur ad Deum, ut patet a Doctore in d. 1. secundi. Similiter relatio entis finiti necessario terminatur ad ens infinitum, etiamsi talis relatio sit omnino proxima fini, ita quod finitum in quo fundatur talis relatio immediate attingat ipsum finem, semper talis relatio est finita, quia quod est ad finem necessario est finitum. Secundum dictum est, quod relatio finis ad quem finitum immediate est fundatur in ente infinito. IIoc est verum si infinitas potest reperiri in entibus, de quo patebit dist: 2. quaest. 1. Si infinitas repugnaret entitati, tunc haberemus dicere quod relatio finis ultimi fundaretur in summo ente possibili. Tertium, quod inter potentiam et objectum communiter non est relatio similitudinis, ut patet, quia inter intellectum et lapidem, vel Deum vel Angelum, quae sunt objecta ipsius, non est proprie similitudo, et hoc magis patebit infra dist. 3. sed est relatio proportionis qu;e magis requirit dissimilitudinem extremi ad extremum.

Et hic nota (ut potest colligi ex quinto Euclydis) quod semper inter extrema proportionis est dissimilitudo, licet inter extrema proportionali tatis sit similitudo. Exemplum primi, quatuor ad duo est pro- portio dupla, et extrema hujus propor- etc. tionis sunt dissimilia, quae sunt quatuor et 'duo, ut patet. Similiter tria ad duo est proportio sesquialtera, et tamen extrema hujus proportionis, quae sunt tria et duo sunt dissimilia. Exemplum de proportionalitate, quae fundatur super duabus proportionibus, ut puta, sicut se habent quatuor ad duo, ita sex ad tria, sed quatuor ad duo est proportio dupla; ergo sex ad tria erit proportio dupla, et sic patet quod extrema proportionalitatis sunt similia, quia utraque dicunt proportionem duplam.

(d) Ad tertium. Respondet de Deo,et ratio stat in hoc, quod licet Deus sit major in ratione entitativa cum sit infinitus, non tamen est major in ratione objecti altingibilis, quia vere potest ab intellectu anima; intelligi sub ratione propria; oporteret enim probare ipsum esse majorem in ratione objecti intqlligibilis, sicut dicimus quod est major potentia sensitiva, non tantum ratione entitatis suse, sed etiam ratione attingibilitatis, cum nullo modo possit ab ipsa attingi. Dicit secundo, quod aliquid esse majus anima, potest dupliciter intelligi. Uno modo in ratione objecti attingibilis. Alio modo, quia majori modo attingibile. Primo modo nihil est majus ipsa anima, cum quodlibet ens etiam infinitum sit attingibile ab ipsa. Secundo modo ipse Deus est, quia majus, patet, quia ipse est natus intelligi intellectione intensive infinita, et sic tantum potest attingi ab intellectu formaliter infinito, quia intellectio formaliter infinita non potest esse nisi a potentia formaliter infinita. Et exemplum in littera clarum est.

(e) Ad quartum clara est responsio, quae tamen responsio diffuse declaratur a Doctore in quarlo dist. 49. Et nota, quod dicit ibi de violento, quia proprie loquendo aliquid dicitur esse violenter sub aliquo, puta sub A, quando determinative et naturaliter inclinatur ad oppositum, puta ad B, et responsio Doctoris sic debet intelligi, quod quando A sic naturaliter inclinatur ad B, quod nullo modo inclinatur ad C, si A esset sub C, esset ibi violenter; modo in proposito, licet materia prima naturaliter inclinetur, puta ad formam ignis, non tamen erit violenter sub forma aquae, quia etiam naturaliter inclinatur ad illam. Et quod dicit ibi: Ad ultimum dico.

Nota bene hanc responsionem, in qua vult quod tot sint appetitus naturales in materia, quot sunt formae receptibiles, quia Doctor in 49. d. quarti vult quod appetitus naturalis nihil addat ad naturam appetentem, sed est ipsa natura appetens; et sic videretur sequi, quod tot essent materiae primae quot formae receptibiles, quod est falsum. Dico quod Doctor Nota inlelligit, quod appetitus naturalis nihil appetitu addit distinctum essentialiter vel realiter ad naturam appetentem, sed bene addit aliquam realitatem vel formalitatem, sicut caeterae aptitudines, ut patet de risibilitate, etc. et sic conceditur, quod in una materia numero tot sunt realitates vel formali tates distinctae, quot sunt appetitus ad distinctas formas.

Quinto et ultimo arguit ibi: Item firmius 23assentit, etc. Respondetur ibi: Ad quintum dico, et responsio clara est quae stat in hoc,quia tam intellectus quam objectum respectu assensus sunt causae mere naturales, ideo non est in potestate intellectus magis vel minus assentire. Hoc debet intelligi inquantum intellectus, et ejus assensus praecedunt omnem actum voluntatis, quia voluntas imperio suo posset intendere assensum firmando intellectum in tali assensu, et etiam remittere, ut patet a Doctore in 2. dist. 42. Sed in hoc Doctor videtur sibi contra- dicere, quia vult d. 3. primi quaest. 7. quod major conatus intellectus facit actum perfectiorem, et per consequens majorem assensum, et minor conatus minorem; sed major conatus et minor sunt ab intellectu, ut patet per ipsum, ergo. Dico quod nulla est contradictio, quia solutio, stante intellectu aequaliter disposito et similiter objecto, non est in potestate sua majori vel minori conatu assentire. Et quod dicit Doctor dist. 3. sic debet intelligi, quod quando est magis dispositus, stante eodem objecto ex se magis conatur, et quando minus, minus; ex hoc intendit ibi probare Doctor quod intellectus concurrat active ad intellectionem, ctionem. vej dicitur assentire majori vel minori conatu, non ex parte intellectus cum aequaliter ex parte sua assentit, sed quia voluntas potest eum magis vel minus firmare in cognitione talis objecti, quanto magis firmatur ibi tanto magis intelligit, quia tunc imperio voluntatis magis applicatur objecto ut causae partiali, qua applicatione majori facta, sequitur major conatus in intelligendo, ita quod intellectio quantum ad subjectum et quantum ad intensionem, est causata ab intellectu et objecto, sed perfectius ab ipso, quanto perfectius a voluntate firmatur in cognitione illius objecti, et hoc patere potest a Doctore in secundo dist. 42.