Quaestio 1

¶ Distinctionis Prime Libri quarti Sententiarum. Questio Prima

CIrca distinctionem primam quarti sententiarum quero primo. Utrum sacramenta noue legis sint per se causa effectiua gratie gratum facientis in animabus suscipientium sacramenta.

¶ Ui detur quod sic. In sacramentis noue legis est aliqua virtus spiritualis collata ipsis ad sanctifieandum creaturatum secundum August. super Io. Homelia. vii. Que est inquit ) ista vis vel virtus aque: vt corpus tangat. et cor abluat. Et pari ratione de aliis sacramentis suo modo. sed hoc non est nisi causando et efficiendo gratiam. ergo etc.

¶ Secundo sic. Sacramentum est inuisibilis gratie visibilis forma: vt eius similitudinem gerat: et causa existat: secundum Magistrum in litera describentem sacramentum. Sed il lud quod conuenit alicui ex sua diffinitione: vere et per se sibi conuenit. ergo etc.

¶ Tertio sic. Hec est differentia sacramentorum noue legis ad sacramen ta veteris legis. quia illa tantum gratiam figurabant: et non causabant. sed sacramenta noue legis cum sint per fecta signa et efficacia: non solumfigurant: sed etiam. efficiunt quod figurant. sed illud per quod alterum differt ab alio: vere et realiter et per se sibi conuenit ergo sacramenta sunt vere et realiter et per se. cau¬ sa effectiua gratie Illa que non possunt attinge¬

¶ Contra read creationem realiter et effe ctiue: non possunt efficere gratiam. quia gratia non habetur nisi per creationem. sed sacramenta non possunt creare cum sint creature. ergo etc. Ad hoc videtur esse auctoritas Bernardi in sermone quodam de cena domini: vbi dicit. quod sicut inuestitur canoncus per librum: et abbas per baculum: et episcopus per anulum: sic diuisiones gratiarum diuerse trad te sunt sacramentis. sed planum est quod illa non efficiunt. ergo nec sacramenta vt videfur.

¶ In ista questione sic procedam

¶ Primo recitabo quattuor opiniones probabiles de questione cum motiuis earum. et modis dicendi.

¶ Secundo arguam contra eas et soluam motiua earum.

¶ Tertio ponam aliam opinionem que mihi magis placet et declarabo eam: et instabo contra eam et soluam.

¶ Ultimo ad rationes principales

¶ Quantum ad primum est vna opinio solennis que dicit primo. quod sacramenta noue legis causant effectiue gratiam vel sunt causa per se eius effectiua. Et oporteret quod omnes hoc ponant: sicut dicit. Tum propter auctoritates sanctorum Augustini et aliornm. Tum propter ali quas rationes superius adductas in principio que stionis. Tum quia alioquin non essent sacramen ta causa gratie nisi causa sine qua non: et per accidens. et ita non pertineret hoc ad diffinitinonem sacramenti: nec ad artem considerandi de sacramentis. quia ea que sunt per accidens: reliquenda sunt ab arte. vi. Metaphi. Tum quia alias sacramentanoue legis preeminentiam non haberent super sacramenta veteris legis. ita enim potest dici: quod illa sal tem circuncisio conferebant gratiam: sicut causa sine qua non. quare etc.

¶ Secundo dicit ista opinio: quod sacramenta non possunt esse causa principalis effectiua gratie: sed instrumentalis. Ad cuius euiden tiam dicitur. quod efficiens vel causa agens distingui tur dupliciter. Uno modo ex parte effectus. et sic distinguitur in agens depositiuum quod causat et fectum primum: qui est dispositio respectu secundi effectus et in agens. perfectissimum: quod inducit vltimatum effectum et perfectum. Alio mode distinguitur etiam efficiens ex parte efficientis et isto modo distinguitur in agens principale et instrimentale. Instrumentum autem habet duplicem actionem vnam ex propria natura: et aliam inquantum mouetur a principali agente. et quando habesecundam / simul habet etiam primam. nec habet si cundam nisi habendo primam. et per secundam attingit ad aliquid vltra aliud ad quod attingit per primam. Illud autem quod attingit per secundam et inquantum instrumentum est: et motum a principali agente: aliquando est terminus actionis principalis agentis. aliquando vero dispositio ad terminum actionis ipsius principalis agentis. Ad propositu in sacramento baptismi ( et sic in aliis intelligendi est suo modo ) aqua baptismi exterius abluit corpus: vel madefacit. et hec est operatio eius que conuenit sibi per naturam propriam. Ulterius auten inquantum est instrumentum diuine misericordie: habet effectum vlteriorem. non quidem attingendo ad gratiam vt ipsam creet in anima: quia creatura est: et creare non potest / nec principaliter / nec instrumentaliter: sed attingendo ad aliquam dispostionem spiritualem ipsius anime ad gratiam. et illa dispositio in baptismi sacramento est caracter. Et similiter in aliis sacramentis imprimentibus caracterem. In sacramentis vero non imprimentibus caracterem est aliquis ornatus spiritualis. vel qua litas aliqua ad gratiam loco caracteris disponens et est consonum hoc dictis Magistri sicut dicunt Dicit enim quod homo non querit salutem a sacramen tis. sed a deo per sacramenta. hec enim prepositioa vel ab denotat causam efficientem principalem sed ista praepositio per denotat causam instrumentalem.

¶ Tertio dicit opinans in vna alia questione: quod necessarium est secundum predicta inesse aliquamvirtutem absolutam sacramento et supernaturalem que non tantum est ordo sacramenti ad gratiam sed est forma absoluta: que est ratio agendi ipsi sacra mento. et per consequens absolute. quia quinto phisicorum. sicut relatio non potest esse terminus motus vel terminare actionem:. ita non potest esse alicui ratio agendi. Qualis autem sit et quomodo insit ista virtus declaratur sic. Nam virtus que est ratio agendi debet proportionari agenti. quia igitur agens principale ex seipso agit. et non agit inquamtum motum ab alio: sicut agens instrumentale: hincest quod virtus principalis agentis permanens est in esse et habens esse completum et perfectum in ipso virtuti vero instrumenti secundum quod huiusmod non conuenit esse sibi nisi in motu et in fieri et secundum esse incompletum. quia motus est aliquid imperfectum. eo quod est actus entis in potentia tertiophisicorum. et instrumentum non agit nisi inquantum motum est ab agente principali. Uirtus ergo illa supernaturalis est in sacramento in fieri: et non habet esse fixum: per modunuauo intentiones sensiblium ponuntur in remedio. sicut intentio coloris ad immutandum visum ponitur in medio moto ab ip so corpore colorato. et sic pqonitur illa vitesin sacra mento corporali secundum ens fluxibile. et etiam incompletum. et hoc est possibile. licet impossibile esset quod talis virtus cum supernaturalis et spiritualis poneretur in tali corpore vel sacramento corporali se cundum esse manens et completum et fixum.

¶ Ad confirmandum vero istam virtutem esse in sacramento: et sacramentum agere per talem virtutem arguitur multipliciter et per rationes et per exempli¬

¶ Per rationes. Tum quia deus nouo et specialimodo est in sacramentis ad sanctificandum creaturam secundum omnes. sed hoc non est per mutationem dei: sed per mutationem sacramenti ad visum applicati. cum igitur mutatio terminetur ad aliquid absolutum: non videtur esse in eis: nisi per aliquam specialem virtutem absolutam eis influxam ab agente deo. Tum quia quando agens agit in aliud mediante instrumento: prius naturaliter recipitur vit tus agentis in instrumento quam in illo alio. patet in serra. Sacramenta autem sunt instrumenta dei insanctificando. Tum quia videmus quod ignis inquantum est instrumentum diuine iusticie: habevirtutem punitiuam qua agit in spiritus damnatorum. ergo similiter sacramentum in quantum est instrumentum diuine mine habet vim iustificandi sibi a des collata. nec aliquid repugnat. Tum quia medicina habet aliquam vim respectu sanitatis vel dispositionis ad ipsam. Tum quia sacramentum habet relationem realem ad effectum sacramenti. et hoc non est nisi mediante illa virtute absoluta.

¶ Ad hoc adducuntur exempla. Primum est de voce bo ne audibili. que est causa discipline. et habet virtutem mouendi intellectum. nam ipsa aliquo modo vit tualiter continet intentionem proferentis: et ab ipso quandam virtutem videtur recipere: vt possit esst causa discipline in audiente: sicut dicitur in de sensu et sensato. similiter de fantasmate corporali respctu intellectus tertio de anima.

¶ Secundum exenplum est de celo. quod quidem inquantum mouetuab intelligentia: quasi instrumentum recipit virtitem generandi ista inferiora: etiam viua: in quorum generationem non posset secundum se.

¶ Tertium exemplum de semine quod in virtute generantis vel anime ipsius agit ad generationem. vt dicitur in vndecimo de animalibus: non in vitute propria sicut etiam secundo de anima. calor inquantum est instrumentum anime habet virtutem generandi carnem et multa alia consimilia possunt poni. nullum enim est inconueniens si instrumentum ponitur haberealiquam virtutem ab agente principali: per quam agat aliquid vel attingat: ad quod non posset in virtute propria: vt videtur.

¶ Ad hoc adducuntuauctoritates. prima est Augu. allegata in principio questionis. Secunda est bedesuper lucam: quod chrstus tactu sue mundissime carnis dedit vim regeneratiuam aquis: sed ista vis non est nisi illa virtus absoluta. ergo etc. I est: que negat illam Secunda opinio virtutem absolutam ponit tamen quod sacramenta sunt causa effectiua gratie: sicut prima: tamen per alium modum. quia sunt gratie vasa contentiua. cotinent enim causam effectiuam gratie. deus enim cuius est causare gratiam: est in ipsis sacramentis modo speciali ad specialem effectum gratie causandum in anima recipientis sacra mentum. licet enim sit vbique deus per essentiam: presentiam: et potentiam: hic tamen est specialiter insistens: et non solum assistens sicut aliis rebus. et ideo sacramentum cui insistit: dicitur causare gratiam vel conferre.

¶ Et ponitur ad hoc exemplum. sicut enim manus chrigi tangendo infirmum dicebatur ipsum curare: et sbi conferre sanitatem pro tanto: quia diuinitas sibi insistens curabat: et sanitatem conferebat: sic dicitur sacramentum gratiam causare: non per aliquam virtutem supernaturalem sibi influxam. vel collatam. et formaliter inherentem: sicut primi ponunt. Quod autem sacramentum non sit proprie instrumentum habens talem virtutem actiuam: probant. quia nec attingit ad gratiam creandam: nec ad aliquam dispositionem quia creatio cum sit de nihilo: dispositionem non requirit. quare etc. Potest tamen dici instrumentale agens aliquo modo. sicut manus christi dicebatur agens instrumentale in curatione infirmorum: et diuinitas insistens dicebatur principale agens. est probabilis et subtilis Tertia opinio quod sacramenta sunt per se causa effectiua gratie. Et hoc oportet dicere: sicut dicunt primi. et potest probari hoc sicut primi pro bauerunt.

¶ Adducunt tamen vnam rationem specialem ad hoc talem. omnis dispositio necessitans ad aliquam formam. que non est ratio recipiendi ipsam: est causa effectiua realis et per se illius. probatur ista tam de dispositione necessitante ex natura rei: quam ex ordinatione alicuius vel institutione. de pri¬ I mo patet exemplum. quia se dicunum Aristo. secundo phisicorum et quinto methaphisice. motus est per se causa effectiua fanitatis. ambulare enim ( sicut dicit ibi p est per se causa effectiua enechie. idest bone dispositionis. sicut enechia est per se causa finalis ipsius ambulere. loquitur enim ibi aristo. de per se causis. et planum est quod motus ambulationis non est nisi quedam dispositio necessitans ad sanitatem: et hoc ex natura rei et subiecti sic dispositi. et non est ratio recipiendi ipsam sanitatem. quia ratio recipiendi manet manente forma recepta. sanitas autem non manet cum motu. nec econuerso. immo cessat motus adueniente sanitate. Similiter potest poni exemplum de motu respectu propii termini intrinseci. quia est causa essectiua eius. et non est nisi talis dispositio necessitans vt videtur. Similiter declaratur de dispositione que est ex institutione alicuius necessitans: meritum enim ex ordinatione diuina et institutione est dispositio necessitans ad premium vite eterne: non ex natura rei. quia non sunt condigne passiones huius temporis etc. Et planum est quod secundum omnes meritum est causa premii: et non nisi causa effectiua: patet sicut de motu. probatur etiam ista maior per rationem. quia dispositio necessitans ad formam que non est ratio recipiendi: per se requiritur sicut aliquid prius natura: ad hoc vet sit forma. non per accidens. patet sicut nec dispositio que est ratio receptiui per accidens requiritur ad hoc vt sit forma. vel causetur. sed per se. sed nihil requiritur per se ad hoc vt fiat effectus: nisi sit per se causa eius quia a nullo per se dependet effectus. nisi a per se causis eius. ergo talis dispositio est per se causa talis forme. Sed non est causa materialis. patet. quia vel talis forma materiam non habet sicut partem sibi intrinsecam. vel si habet materiam: tamen talis dispositio cum transeat et talis forma maneat: non potest esse materia eius. nec pertinere ad materiam si cut dispositio que ratio est recipiendi quam oportet manere. nec est forma eius pari ratione nec finis sed potius econuerso forma est finis talis dispositionis: vt patet. ergo cum non sit ponere quintum genus cause: oportet necessario. quod talis dispositiosit per se causa effectiua realis talis forme. Est igi tur maior vera. Si minor est ista: quod sacramentum noue legis ex institutione diuina vel ordinatione in suscipiente sacramentum vel potius ipsa susceptio sacramenti seu sacramentum in sua susceptione in non habente obicem. quantum est ex se ad gratiam recipiendam / que non est ratio recipiendi gratiam. quia gratia manet: et sacramentum transit adueniente gratia: ergo est per se causa effectiua ipsius gratie. Nec sequitur ex hoc: quod sacramentum creet gratiam vel attingat ad creationem eius. nam sacramentum licet sit causa effectiua gratie non tamen per aliquam actionem elicitam: quae sit media inter sactrum ipsum et gratiam et sit actio productiua gratie: sed se lum quia est dispositio necessitans ad gratiam: que non est ratio recipiendi modo predicto. Sic etiam amebulare licet sit causa effectiua sanitatis secundum philosophum. et tamen planum est quod secundum veritatem ipsum ambulare nec est actio productiua sanitatis quia sanitas non est terminus intrinsecus ambulationis: ambulatio enim non est motus ad sanitatem. sed ad vbi. nec etiam ipsum ambulare habet aliquamactionem elicitam: que sit actio productiua sanita tis media inter ambulare. sicut patet. tunc enim motus esset agens et eliciens aliam actionem. ideo etc.

¶ Stant ergo ista duo simul: quod scilicet aliquid sit per se causa effectiua alicuius: et tamen nullam ha beat actionem elicitam respectum illius nec sit etiam actio productiua eius vel etiam passio.

¶ Et potest probari hoc idem de caractere respectu gratie contra primos: vt videtur eis. et per istum modunsacramentum dicitur esse causa effectiua gratie: nec tamen attingit ad creationem gratie seu alicuius dispositionis ad ipsam: eo modo quo ponunt primi. et ita sunt causa gratie: et tamen non creant gratiam. sicut etiam nec meritum creat premium nec motus crearet sanitatem si sanitas crearetur in ambulante: et de potentia subiecti non educeretur.

¶ Non valet etiam si dicatur contra eos: quod sacramentum non est dispositio necessitans ad gratiam nec in se nec in sua susceptione. quia sacramentum exhibetur circa corpus. gratia vero in anima. sed dispositio et forma debent esse circa idem: ergo etc. Dicunt enim quod non oportet hoc de dispositione que non est ratio recipiendi: sed sufficit: quod sit eiusdem suppositi: licet non secundum eandem partem ergo quia corpus et anima vnum suppositum constituunt non concludit argumentum. Secus est autem de dispositione que est ratio recipiendi. beneenim oportet quod sit in eodem cum forma ipsa sicut batet.

¶ Sic igitur dicunt: quod non est aliqua virtus absoluta in sacramento per quam efficiat velattingat gratiam seu aliquam dispositionem ad ipsam: sed virtus illa sacramenti non est nisi ordo effucax talis sacramenti ad gratiam suscipienti conferendam qui quidem ordo recte virtus dicitur. quia est vltimum de potentia: et vltimum quod habet sacramentum scilicet esse signum efficaciter ad gratiam sic ordinatum et quod ipsam efficaciter significet virtus autem est vltimum de potentia. secundo celi et mundi. hec est tertia opinio.

¶ Quarta opinio est etiam pro babilis: quod sacramentum est causa gratie per modum meriti de condigno et operis acceptati a deo ad salutem suscipientis et gratiam sibi conferendam: hoc enim christus meruit per suam passionem vt sacramentum suscipiens non habens obicem gratiam a deo consequeretur: et reciperet ipsam. Et ita sacramentum est causa gratie non effectiua: sed miritoria et exigitiua magis: et sicut meritum est causa premii: et sicut actus charitatis est causa augmentationis charitatis. non quod charitatem efficiat vel causet effectiue: sed ipse deus solus: sed magis per modum meriti actus talis est causa hoc proba tur.

¶ Tum quia non aliter videtur esse sacramentum causa gratie: quam passio christi: a qua habet sacramentum suam efficaciam. vnde et ipsa passio christi vel christus passus est principale agens re¬ spectu gratie nostre sacramentalis sacramentum vero quasi instrumentum habens virtutem et efficaciam ex passione christi: sed passio christi est causa meritoria gratie sacramentalis. vt patet ergo et sacramentum.

¶ Tum quia etiam quando aliquod agens agit mediante instrumento coniuncto et etiam mediante alio separato: non habet maiorem virtu tem instrumentum separatum quam coniunctum patet de manu et securi vel themone vel gladio. sed verbum filius dei operatur nobis sacramentalem gratiam mediante sua humanitate passa vt instrumento coniuncto que potest dici principale agens aliquo modo respectu sacramenti: quod est instrumentum separatum. Cum igitur ipsa passio christi vel humanitas passa vt distinguitur contra verbum: non sit causa effectiua gratie sacramentalis: quia sic est creatura: sed sit tantum causa meritoria: videtur quod multofortius sacramentum non sit causa effectiua sed meritoria de condigno modo predicto. Sacramenta autem veteris legis non conferebant gratiam puta circumcisio ipsa nisi per modum meriti de condigno quia passio christi nondum erat exhibita in actu. et ita differebant a sacramene tis noue legis: sicut dicunt. hec de primo articulo principali: in quo sunt quattuor opiniones recitate

¶ Quantum ad secundum articulum principalem arguam primo contra primam opinionem. Quantum ad hoc quod ponit sacramentum esse causam effectiuam et dispositiuum ad gratiam causando illam dispositionem: quam vocant caracterem vel ornatum.

¶ Primo sic contra opinantem. quia ipse ponit alibi in secundo: quod creatura non potest creare: nec ad effectum creationis attingere: nec principaliter nec instrumentaliter. et hic etiam dicit hoc. quia pro tanto negat sacramentum non attingere ad gratiam: licet ad dispositionem possit attingere. sed illa dispositio spiritualis quam ponit: puta caracter: non habetur nisi per creationem. Probatio. quia est forma simpliciter supernaturalis: sicut et gratia ipsa: et de nullapotentia anime educitur nec de naturali / nec de obedientiali: sicut nec gratia. non enim habetur per mutationem ita quod sua productio sit mutatio: vt patet saltem secundum eos ergo sacramentum ad talem dispositionem non attingit ita parum sicut ad gratiam. Nec valet responsio aliquorum dicentium quod caracter vel talis dispositio non educitur nec creatur sed inducitur. Aut enim sic inducitur quod deus nichilo sit vel habetur et non de aliquo: vel potentia alicuius: et sic creatur aut sic quod de aliquo vel potentia alicuius et per consequens per mutationem aliquam eius: de quo vel cuius potentia sit. et sic educitur quod est falsum et contra eos quare etc.

¶ Secundo sic. sacramentum secundum eos est causa effectiua gratie per hoc: quod est causa effectiua caracteris vel dispositionis. Tunc arguo: quando aliquid est causa tertii: quia est causa secundi: oportet quod secundum sit causa tertii. et hoc siue in eodem genere cause: siue in alio. sed caracter ille non est causa gratiae in aliquo genere cause quia nec forma necfinis. patet nec efficiens per eos. quia creare non potest. nec materia ex qua: patet. nec in qua vt dispositio que est ratio re¬ cipiendi: quia anima seipsa disposita est ad gratiam: sicut ad caracterem: vt videtur. igitur sacramentum ex hoc non debet dici causa gratie. Si autem oporteat: quod secundum sit causa tertii in eodem genere cause sicut primum secundi: tunc difficilius est argumentum. quia caracter non est causa effectiua gratie secundum eos.

¶ Tertio sic. Instrumentum secundum ipsos simul habet operationem sibi propriam ex forma sua: et operationem suam que conuenit sibi ex motione: et in vintute principalis agentis. sicut serra simul secat lignum per suam acutiem: et facit domum: inquantum mouetur a domificante. Et similiter de sacramento oportet quod simul habeat suas operationes duas. sicut aqua simul abluit et ad caracterem attingit. sed actio sacramenti propria: cum sit corporalis et cum motu: non fit in tempore. patet. sicut aqua abluit in tempore: et mouetur in tempore. igitur ad caracterem attingit in tempore. et caracter successiue habetur. et per consequens gratia: respectu cuius: caracter est dispositio necessitans sed hoc est falsum. Tum quia gratia creatur et habetur in instanti. Tum quia etiam quod aliqua forma successiue adquiratur: non videtur nisi propter partes mobilis seu subiecti vel propter gradus forme: vel propter indispositionem contrariam: quam oportet successiue amoueri vel propter impotentiam agentis. modo nulla talis causa inuenitur in gratia: que adquiritur saltem quantum ad vnum gradum in quo posset adquiri per sacramentum: quia non oporteret necessario ipsam adquiri in multis gradibus vt videtur. ergo etc.

¶ Si dicas quod sacram mentum vel alquid sacramenti puta vna syllaba vel borum sacramenti posset habere operationem propriam in instanti. et illa syllaba erit sacramentum completiue et in virtute precedentium faciet effectum in instanti. Sicut vltima gutta cauat lapidem in virtute precedentium. Dico: quod hoc patet esse fal sum. Tum quia sicut tota oratio sacramentalis pro fertur in tempore: ita et quelibet syllaba. Tum quia tunc videretur quod alie syllabe superfluerent: et illa vltima esset totum sacramentum. Tum quia exem plum adductum non est ad propositum: nec accipitur verum. vltima enim gutta in virtute propria cauat lapidem. et quelibet alia precedens quando cecidit: in virtute propria fecit aliquid de dispositione ad effectum cauationis mollificando lapidem. ita quod precedentes guttas fuit aliquid factum de dispositione. non sic autem secundum te in propositodep recedentibus syllabis. ideo etc.

¶ Quarto sic. quia talis dispositio causata per sa cramentum non videtur esse possibilis in sacramen to eucharistie consecrando eucharistiam. quia verba illa sacramentalia consecrationis planum est quod ipsam transsubstantiationem non attingunt effectiue sicut nec creationem. eiusdem enim virtutis est transsubstantiare et creare: nec aliquam dispositionem ad transsubstantiationem. quia illa dispositio aut esset: in pane: aut in corpore christi. non in corpore christi. patet. quia iam non esset dispositio. nec in substantia panis. quia cum illa sit dispositio necessitans ad esse corporis christi: simul esset substantia panis in qua ponitur dispositio illa. et corpus christi sub speciebus. sed hoc est falsum. ergo etc. Nec valet si dicatur fugiendo: quod verba illa attingunt ad transsubstantiationem quantum ad recessum a ter¬ mino a quo: puta quantum ad desitionem ipsius esse panis. non tamen quantum ad accessum ad termiminum ad quem: puta quantum ad esse corpus christi. Primo quia non seruatur positio illorum: qui loquuntur de dispositione preuia. nam non esse panis vel desitio essendi panis non est prior esse corporis christi: sed vel simul vel posterior. Secundo. quia si cut creatura attingere non potest ad creationem. que est productio totalis alicuius non de aliquo: ita non potest attingere ad desitionem essendi alicuius: non resoluendo ipsum in aliquid sicut in materiam vel subiectum. quia non potest agere aliud vel facere: quod desinat esse: nisi presupponendo materiam: vel nisi relinquendo materiam. Modo planum est quod substantia panis ita desinit esse ibi: quod non resoluitur in materiam sed nichil de ipsa relinquitur nec materia nec forma. et ideo nichil valet.

¶ Si dicas quod illa dispositio ad transsubstantiatio nem substantie panis in corpus christi est in ipsis accidentibus vel speciebus: que manent. Non videtur probabile. Tum quia accidentia sicut non transsubstantiantur: ita non disponuntur ad transsubstantiationem. Tum quia vnafictio videtur quod accidentia panis per illa verba alterentur. cum somus non habeat virtutem alteratiuam talem respectu accidentium. Similiter etiam cum ipsa verba possint non attingere ad materiam ipsam vel ad ad cidentia ipsa: sicut quando aliquis consecrat saneguinem cooperto calice: motus aeris verborum non attingit vsque ad species. quare etc. Similiter etiam ita posset fieri transsubstantiatio non manentibus accidentibus sed potius conuersis: sicut et ipsis manentibus Similiter etiam cum secundum ipsos verba consecrationis non prius agant in aliquid vel circa passum quam tangant ipsum: per Aristotelem se ptimo phisicorum de simultate a gentis et passi. et in instanti prolationis terminate verba vel species verborum nondum tangant species panis. quia multiplicatio soni non fit in instanti sed in tempore secundum philosophum in de sensu: sequitur quod per tempus post instans vltimum prolationis verborum nondum transsubstantiatio facta est: nec dispositio ad ipsam. et per consequens substantia panis per totum illud tempus manet. quod est falsum et contra omnem veram opinionem de eucharistia quare etc.

¶ Secundo principaliter arguo contra illam virtutem: quam ponit ista opinio in sacramen to ad efficiendum caracterem vel illam dispositionem ad gratiam. Et hoc sic primo illa virtus abso uta supernaturalis aut est in verbis sacramentalibus diuisibiliter aut indiuisibiliter. quia aut pars est in parte: aut tota in qualibet parte. et similiter potest argui de materia cum verbis. Non potest dici: quod ibi diuisibiliter sic quod pars in parte. quia cum sit spiritualis: partem et partem non habens simplex est. Similiter etiam si pars esset in parie: tunc corrumperetur ad corruptionem partis vel subiecti sui. et ita nihil faceret ad effectum: qui fit in instanti terminationis verborum. Non enim potest dici: quod migret de parte in partem: de subiecto in subiectum. Et similiter etiam sequeretur quod talis virtus extensa esset: saltem per accidens habens partem extra partem. quod repugnat spirituali virtuti. cuiusmodi debet poni ista virtus. si enim poneretur corparalis: tunc non plus videretur attingere ad effectum: quam virtus naturalis ipsorum sacramentalium. Et pretereaquereretur qualis esset illa: et cuius speciei in genere corporalium. quod non posset facile assignari. Nec potest dici: quod tota sit in qualibet parte: ita quod sit indiuisibiliter ibi. Tum quia inter formas: que insunt materie vel subiecto corporali: sola anima rationalis est talis forma et subsistens. Tum quia oporteret quod de parte migraret in partem: vel omnino deficeret deficiente parte. et sic non esset talis virtus in vltima parte: puta in vltima syllaba. et sic nihil faceret ad caracterem vel dispositionem illam. Nec potest dici quod migret de parte in partem: de syllaba in syllabam. sicut patet. Si dicas quod sunt plures tales virtutes in verbis: et materiales in diuersis partibus verborum: sequitur quod virtus sacramenti vnius non sit vna: sed sit valde plures et tantum aggregatione sit vna. quod non videtur conueniens. quare etc.

¶ Secundo sic de illa virtu te quero: aut influitur sacramento vel verbis sacra mentalibus in principio vel in medio vel in fine non in principio vel in medio. quia sacramentum nondum habet effectum suum. nec etiam deus qu est principale agens. et ita frustra infunderetur. Si militer etiam verba sequentia superfluerent: et non essent de necessitate sacramenti. Si dicas: quod in fine verborum influitur a deo: contra: aut accipis finem verborum prolationem vltime litere vel syllabe. aut instans: ad quod terminatur ista prolatio si prolationem litere vel syllabe: cum illa sit forma tio vocis et successiua: idem est sicut de tota prolatione verborum. Et ita potest argui sicut prius sciliec accipis in instanti illo terminatiuo prolationis vel borum. Contra. tunc verba non sunt. tunc enim non est formatio verborum. Cuius ergo subiecti est illa virtus: cum verba non sint: sicut nec motus est cum instanti. Similiter etiam si in illo instanti influitur: aut in eodem instanti corrumpitur et cessat: et ita simul est et non est. Aut post illud instans manet: et sic aut in tempore habito corrumpitur quod non concederes: sed diceres: quod sicut in instanti habetur: sic in instanti corrumpitur: et non in tpare: aut manet in tpare: et sic per aliquod tempus manet line verbis et subiecto suo. et postquam sacramentum habet suum effectum. et sic frustra: quare etc.

¶ Tertio sic. si esset dare talem virtutem causatiuam dispositionis necessitantis ad gratiam: qua ratione esset dare eam in vno sacramento: pari ratione in aliis: sed in sacramento penitentie: vel quod non imprimit caracterem non est dare talem dispositionem necessitan tem nec per consequens talem viriutem. Tunc enim sequeretur quod alicui confitenti quantumcunque ficto conferretur per talem virtutem dispositio aliqua necessitans ad gratiam: que necessario aduenret sibi recedente fictione. sicut recedente fictionem a baptisato qui recipit in baptismo caracterem: ad uenit sibi gratia. nec oportet ipsum rebaptisari. sed illud est falsum. tunc enim confesso ficto in actu comfitendi postea recedente fictione: necessario adueniret gratia. et sic non oporteret ipsum reconfiteri quod est falsum: et inconueniens. sicut patet.

¶ Quarto lic. sicut sequenti rationem naturalem non sunt ponenda plura sine necessitate rationis: ita sequenti fidem non sunt plura ponenda sine necessitate sidei vel autctoritatis: cui affentit fides. sed non apparet necessitas fidei: nec auctoritatis: cui assentiat fides ad ponendum talem virtutem absolutam in sacramentis: qua attingat ad aliquam dispositionem talem respectus gratie. Si enim apparet aliquid: precipue videretur vt posset vitari efficacia sacramenti ex solo pacto et poni differentia inter sacramenta noue legis et antique: vel auctoritates alique: que possunt ad hoc allegari. Sed primum non cogit. nam velint nolint: oportet omnes recurrere ad pactum. quia talis virtus etiam si ponatur non nisi ex pacto operatur. nec deus cooperatur sibi nec ad effecium eius non nisi ex pactosequitur gratia non ex natura: vt patet. Similiter etiam auctoritates infra soluentur. ergo et cetera¬

¶ Uidetur ergo simpliciter negandus ille modus ponendi et illa virtus absoluta. oporteret enim ipsam plurificari eiusdem rationis in verbo et materia vel etiam alterius rationis sicut et susceptiua: et tamen si poneretur sufficeret vna: vt videtur. Si militer etiam virtus illa se diffunderet in circuitu: si cut verbum: et posset habere: et haberet: quantum est ex se: suum effectum circa vnum sicut circa alium. eo quod agit naturaliter. quod non videtur. Similiter etiam esset sacramentum causa totalis equiuoca respectu illius dispositionis ad gratiam per illam virtutem. et ita esset simpliciter aliquid nobilius ipsa. quod non videtur. Tamen iste rationes que hic tanguntur vltimo: licet ponantur ab aliquibus: non sunt multum efficaces. et ideo in ipsis non sto sed potius in premissis.

¶ Contra secundam opinio nem arguo primo sic. Deus quantum est ex parte sui: non aliter existit in sacramentis: vel insistit eis. nam sicut in aliis rebus inest tantum per presentiam / essentiam et potentiam: ita etiam ipsis sacramentis. licet enim insistens sacramentis causet effectum aliquem ad quem causandum non existit: nec insistit aliis rebus vel corporibus: tamen ita intime et perfecte insistit aliis corporibus: sicut sacramentis et vniformiter quantum est ex parte sui. sed per insistentiam ipsius dei in aliis corporibus non possunt dici alia corpora causare effectiue illud: quod deus creat insistens eis. tunc enim corpus humanum posset dici efficere animam. quia deus sibi insistens creat eam. quod est falsum. ergo nec sacramenta per hoc quod verbum eis insistit: possunt dici efficere gratiam.

¶ Et confirmatur excludendo exemplum adductum pro opinione. quia si deus sic infuisset humanitati christi: quod non fuisset assumpta ad vnitatem diuini suppositi: nunquam manus christi dicta fuisset curare infirmos. quia diuinitas insistens sibicurabat eos. pro tanto enim hoc conceditur: quia est communicatio ydiomatum inter illa: que sunt vnum in supposito. sed planum est quod verbum dei quod causat gratiam: non insistit sacramento sic: quid sacramentum sit vnum suppositum cum verbo. ergo etc.

¶ Tertio ex dicto eius. quia vasi non debet attribui operatio locati vel contenti. sed sacramen tum non dicitur causare gratiam: nisi per modum pasis. quia est vas contentiuum gratie secundum eum. ergo etc. Item esse contentiuum gratie non est nisi dupliciter. vno modo per modum subiecti. et hoc est continere formaliter. et sic sacramentum non continet. et dato quod sic contineret: adhuc propter hoc non esset causa effectiua gratie. vel virtualiter: et hoc soli deo conuenit. ergo etc.

¶ Quarto sic qua litercunque deus insistat sacramento: tamen non operatur gratiam in susceptione sacramenti ex natura rei: nec ex necessitate talis insistentie: sed ex pactovoluntatis sue: noto ecclesie quod sic ordinauerit. et per consequens oportet eum recurrere ad pactum. et talis insistentia nihil videtur facere ad gratiam. sed solum pactum. Tamen ipse improbat opinionem de pacto: quare etc. opinionem. licet

¶ Contra tertiam sit pulchra et subatilis arguo primo sic. Illud quod non est in reet in actu: quando gratia ponitur in actu: non est causa per se effectiua realis ipsius gratie probo. quia cum ens diuidatur in causam et causatum: impossibile est quod non ens in actu et realiter sit causa realis in actu alicuius effectus realis. Similiter patet hoc secundo phisicorum. quod oportet causam in actu et particularem simul esse cum effectu. et hoc conceditur ab omnibus de causa efficiente. Secundo hoc patet. quia si cut in possibile est: quod non ens sit effectus realis in acturita impossibile est: quod non ens sit causa realis alicuius. sed sacramentum non est: quando ponitur gratia in actu. vel si sit aliquod: accidit quod sit. proba tio. quia cum sacramentum consistat in rebus et verbis: verba autem non sint in instanti terminatiuo prolationis verborum: sicut nec tempus est in instanti vel cum illo instanti: et tamen gratia ponitur in illo instanti. etiam secundum ipsos et secundum veritatem: sequitur quod sacramentum non est: quando ponitur gratia et creatur in actu. ergo etc.

¶ Et confirmatur secundo. Nam aliquis fictus recipiens caracterem baptismalem: non autem gratiam: postea recedente fictione recipit gratiam baptismalem vel sacramentalem. sed tunc non est sacramentum. quia precessit per multum tempus forte. ergo etc.

¶ Tertio sic. si sacramentum sit per se causa effectiua gratie: hoc non est nisi per modum dispositionis necessitantis: sicut dicunt. sed impossibile est hoc. ergo etc. Probatio minoris. quia sicut est impossibile: quod non ens disponatur realiter: ita impossibile est: quod non ens disponat. Siue sit dispositio per modum receptiui de qua est manifestum: siue non sit ratio receptiui. non minus enim ad rationem effectiui requiritur quod aliquid sit ens: quam ad rationem receptiui: vt videtur. cum ceteris paribus nobilius et perfectius sit effectiuum: quam receptiuum. ergo etc.

¶ Quatto sic. si sacramentum est per se causa realis effectiua gratie: hoc est ratione ordinis efficacis ad gratiam: quem habet ex institutione diuina. quiquidem ordo est formalis in ratione sacramenti: etiam secundum ipsos. Magis enim ex hoc ordine habet quod sit causa: quam ex verbis vel ex materia. sed hoc est im possibile quia respectus rationis non potest esse cau sa realis: nec ratio cause realis alicuius effectus. iste autem ordo non est nisi respectus rationis circa sacramentum: etiam secundum ipsos. quia non est nisi respectus sacramenti ad gratiam futuram qui non potest esse realis. quia ad non ens non est relatio realis. sed consurgit in sacramento ex volitione vel intellectione diuina: et non ex natura rei. Preterea magna difficultas est: quomodo talis respectus rationis sit ibi formaliter. et an sit ibi sic quod ipso possit dici sacramentum actiuum vel effectiui ergo etc.

¶ Quinto sic. sicut se habet receptum ad receptiuum sic vt videtur causatum ad causam effectiuam per se. sed impossibile est formam recipiin aliquo: quin referatur ad receptiuum realiter. ita quod contradictionem implicat receptum formaliter in aliquo modo referri ad receptiuum. sicut quod accidens inhereat subiecto: vel recipiatur in ipso: et non referatur ad ipsum. ergo impossibile est esse aliquem per se effectum: qui non referatur per se ad causam per se efficientem. sed gratia non refertur ad sacramentum realiter quia ad non ens non est relatio realis. ergo etc.

¶ Sexto sic omnis causa effectiua per se realis creatura videtur realiter referri ad effectum quando ponitur in actu vel saltem potest referri: et refertur secundum communem cursum nature. sed sacramentum non refertur realiter ad gratiam: quando ponitur sicut nec econuerso. relationes enim cause create effectiue ad effectum sunt comuerse et mutue ergo etc. Potest enim probari minor huius rationis. quia talis relatio et si non fundetur proprie super actionem efficientis: preexigit tamen actionem ipsam. sed secundum eos sacramen tum non habet actionem aliquam respectu gratie. ergo etc.

¶ Preterea contra eos. materia non cau sat aliquid: nisi recipiendo aliud a se: puta formam. igitur efficiens per se non causat aliquid: nisi efficiendo vel attingendo aliquid per suam actionem. sed sacramentum non attingit ad gratiam per aliquam actionem secundum eos. ergo non est causa effectiua.

¶ Octauo confirmat hoc de forma: que nihil causat vt forma nisi in formado aliud a se. puta materiam. ergo similiter nec sacramentum alicuius non est causa effectiua: nisi attingendo peractionem suam aliquem effectum et aliud a se. sed sacramentum nihil attingit secundum actionem elicitam. igitur etc. Unde videtur secundum premissas rationes: quod pari ratione dici possit aliquid causa effectiua alterius: respetu tamen cuius nihil faceret

¶ De istis quattuor rationibus vltimis ( licet aliqui ponant eas ) non curo nec sto in eis: sed in quattuor primis. Isti enim contra quos alii faciunt pre missas rationes: dicerent quod non valent de omni cau sa per se effectiua: sed tantum de causa essectiua principali attingente per actionem elicitam de genere. actionis ad effectum ipsum: etiam retorquerent pre missas rationes contra eos: quia caracter vel dispositio illa ad gratiam oportet quod sit causa effectiua gratie ad hoc vt possit saluari sacramentum esse causa effectiua gratie mediante caractere. oportet enim ad hoc quod primum mediante secundo possit dici cau sa effectiua tertii: quod secundum in eodem genere cau se sit causa tertii Nec sufficit: quod in alio genere cause puta per modum dispositionis: que est ratio receptiui. alioquin posset dici quod generans disponens materiam mediante dispositione ad animam esset causa effectiua anime rationalis: quod non videtur vel rum igitur tenendo positionem eorum: quod caracter sit causa effectiua gratie: et tamen cum hoc oportet ponere quod nullam actionem elicitam productiuam habeat respectu gratie: etiam secundum positionem eorum. quia cum sit creatura: creare non potest. ergo et cetera. Ita quod non habent alii pro inconuenienti: quod sit aliqua causa per se effectiua alicuius effectus habiti per talem causam: que tamen nullum habet respectum realem ad effectum: nec attingit adipsum per actionem elicitam mediam inter causam et effectum ipsius effectus productiuam. Sicut etiam declarant de motu et proprio termino intrinseco: licet ipse motus bene sit ipsa actio vel passio productiua termini: et respectus quidam non ad terminum: sed ad agens: si sit passio. ad passum vero: si sit actiovtrum vero ista dicta sint efficacia dimitto gratia breuitatis tamen dicta opposita videntur magis probabilia. opinionem ar¬

¶ Contra quartam guo primo sicisi sacramentum est meritum de condigno ipsius gratie sacramentalis: quero cuius formaliter merentis sit meritum. quia aut est meritum christi: aut meritum conferentis seu ministrantis aut meritum recipientis Sed non est meritum christi. precessit enim totum meritum christi: vnde et nihil meretur a modo christus de nouo. Nec meritum conferentis. quia ministrans cum sit pessimus frequenter: et in peccato mor tali: non meretur gratiam de condigno ipsi recipienti sacramentum sed frequenter demeretur sibi ipsi dam nationem eternam ministrando indigne sacramentum Nec est meritum recipientis. quia tunc prima gratia inesset sibi ex merito proprio condigni quod est falsum quia tunc meritum condigni non presupponeret gratiam in merente. igitur etc.

¶ Secundo sic sacramentum non est actus meritorius de condignoper se ad hoc vt per ipsum habeatur gratia. Immo nec est actus meritorius. quia est aliquod sensibile signum. et non est actus charitate formatus. ergo noest causa gratie per modum meriti. Dices quod licet sa cramentum non sit meritum: tamen susceptio sacramen ti est meritum. Dico quod non potest hoc esse. quia si susceptio sacramenti esset meritum de condigno: non esset meritum nisi recipientis et planum est: quod non est meritum recipientis Tum quia paruulus mererinon potest. et ita potest similiter argui de merito congrui quantum ad paruulos et christum et ministrantem aliquo modo. Tum quia nullus de condigno sibi meretur primam gratiam. nec est meritum ministrantis. patet. quia frequenter est malus et in pctoto mortali. nec meritum christi. patet. meritum enim christi fuit ipso viuente. et fuit actus bonus voluntatis sue charitate formatus: quo passionem propriam secundum voluntatem dei acceptauit ad redemptionem generis humani. ergo etc.

¶ Tertio sic dato quod sacramen tum sit meritum. Quero a te vtrum sit vere causa gratie vel non. si dicis quod non: tunc non das plus de causalitate sacramentis: quam alii qui ponunt diuinam assistentiam ibi: et deum causare gratiam. non autem ipsa sacramenta et tunc niteris frustra. si sic. aut est causa finalis: aut materia: aut forma: aut efficiens: non nisi efficiens: patet. ergo dicere quod sacramentum est causa gratie per modum meriti: et non causa effectiua est contradictio.

¶ Preterea potest argui contra istam opinionem quia quod non est non est causa alicuius entis vere et realiter: sed meritum non est: quando premium est frequenter et vt in pluribus. et in proposito specia. iter de sacramento et gratia. ergo et cetera. Dices quod licet meritum non sit in re: est tamen in acceptatione. Dico quod sicut non est in re: ita non est causa in re sed beneacceptatio diuina vel volitio causa est. non autem meritum ipsum: quod non est. Et ita debet intelligi ini aliquando dictum est: quod meritum in acceptatio ne diuina est causa premii. Sic ergo nulla premissa rum opinionum videtur esse vera. hec de secundo articulo principali.

¶ Quantum ad tertium articulum respondeo aliter ad questionem. et dico primo: quod sacramentum non est causa per se effectiua gratie nec alicuius dispositionis ad ipsam. Et hoc suffici enter probatum est supra arguendo contra alias opiniones. Et potest adduci auctoritas bernardi ad hoc superius allegata in principio questionis.

¶ Secundo dico: quod adhibito sacramento vel recepto: habetur gratia: nisi sit obex vel impedimentum in susci piente: et hoc ex ordinatione diuina et volitione efficaci divine voluntatis quod sic fiat. et ex pacto suo: quod declaratum est ecclesie per fidem. et dicta sanctorum. Ita quod deus solus effectiue causat gratiam tamen adhibito sacramento quod quidem sacramen tum nihil operatur vel efficit: ad hoc sed tantum comcomitatur vel precedit. Ad hoc ponuntur plura exempla. vnum est de bulla pape: qua habita adquiristur alicui prebenda vel confertur. Aliud est de me rello vel signo: quo habito confertur alicui elemosina: licet nihil faciat merellus ad talem collationem vel etiam bulla pape. Et possunt multa alia exempla poni: sed non est vis.

¶ Tertio dico: quod nullam oportet ponere virtutem in sacramentis per quam sint cause gratie vel dispositionis ad gratiam: sicut apparet ex predictis. quia proprie loquende et veraciter siue realiter: sacramenta non sunt causa gratie: nec dispositionis alicuius ad gratiam: nec caracteris vel alicuius talis ornatus: qualem ponunt alii.

¶ Quarto dico: quod improprie et large lequendo de causa. et modo populari vel vulgari: sacramenta possunt dici causa gratie. et ita virtutem aliquam habere. eo modo quo bulla pape dicitur habere virtutem collationis vel adeptionis prebende. et merellus virtutem collationis elemosine pro tanto scilicet quod istis habitis vel positis: habentur vel conferuntur illa. non ex natura et virtute talium: sed exvoluntate et ordinatione conferentium: vnde et virtus talium non dicitur nisi ordinatio efficax instituentis ad talia consequenda.

¶ Et similiter potest dici in sacramento: quod virtus eius non est nisi ordinatio ipsius efficax a diuina voluntate ad hoc vt ipso habito vel adhibito: obice non impediente habeatur gratia in suscipiente. et non est nisi respectus rationis obiecti voliti a deo vel ordinati licut videtur. Et istam opinionem tenent multi: et tenuerunt et videtur mihi melior inter omnes.

¶ Quia vero difficiliora que possint contra opinionem obqici tanguntur supra arguendo ad principale vel pro opinionibus aliorum. ideo dimitto instare. et soluo ad motiua aliorum pro prima opinione: que

¶ Ad primum dicit quod oporiet omnes dicere sacramenta esse causas per se ipsius gratie. Dico quod non oportet: nec ad hoc cogit auctoritas ausnec diffinitio sacramenti: sicut apparebit soluendo ad rationes principales. Ad illa duo que adponuntur quando dicitur primo quod sacramentum alias esset causa per accidens gratie. et sic ista causalitas per se non partineret ad considerationem de sactero. Dico quod sactm esse realem causam et veram ipsius gratie non pertinet per se nec per accidens ad considerationem de sacramento: tanquam aliquid attribuendum sacramento. quia secundum: veritatem non est causa: sed magis tanquam aliquid remouendum a sacramento. pro tanto tamen perti net ad considerationem. quod sacramentum sit causa gratie modo predicto improprie scilicet et vulgariter loquendo. quia ipso suscepto habetur gratia sicut si esset considenratio de bulla vel merello: non solum quantum ad substantias talium: sed etiam quantum ad valorem ipsarum. et sic magister principalius intendit tractare de sacramentis magis quam vt sunt res quedam naturales.

¶ Ad secundum dico quod non obstantibus predictis: sacramenta noue legis preminentiam habent super sacramentum circuncisionis. vel alia sacramentaque antiquitus gratiam contulerunt. quia in primis conferebatur gratia ex opere operantis vel suscipientis: si erat adultus I requisita fide saltem in formi ipsius operantis: puta parentum: vel circumcidentis puerum. vnde oportebat quod haberent fidem christi. Et ordinauit deus quod cum tali fide operantis vel suscipientis haberet sacramentum efficatiam idest efficaciter conferret gratiam suscipientis: vel potius cum ipso a deo conferretur. Sed non sic de lacramentis noue legis: sed in ipsis ex opere operato confertur gratia vnde non oportet quod operans credat: sed sufficit quod cum debita intentione: puta quod intendat facere quod facit ecclesia christianorum: liocet discedat: et non credat quod aliquid faciat: sed si valet valeat / administrando sacramentum habetur gratia in suscipiente obicem non habente ab ipso deo. Et sic patet quod vnus infidelis etiam baptisare. potest. Et patet differentia sacramentorum noue legis ad alia. et etiam preminentia eorum ad alia. et hec est etiam differentia que solet communiter assignari.

¶ Ad illa que adducuntur declarando: quod sacramenta sunt causa effectiua instrumentalis et disposititiua respectu gratie non autem principaliter / patet ex predictis. quod sicut sacramentum non potest esse causa principalis: nec attingens ad gratiam: ita non potest esse causa instrumentalis attingens ad caracte rem vel dispositionem quam ponunt alii. quia ita oportet eam creari sicut gratiam. ergo etc.

¶ Ad illa que adducuntur pro illa virtute absoluta que est aliquid in fluxu et in esse imperfacto in ipso sacramento sicut instrumento. Dico quod nihil est proprie in fluxu nisi motus qui est ipse fluxus: vel etiam tempus seu entia successiua. Et dico quod talia tantummodo sunt respectus. et per consequens nihil absolutum est in fluxu. sed est permanens omne absolutum. et per consequens illa virtus.

¶ Ad primum ergo pro illa virtute quando dicitur quod deus nouo modo est presens creature vel sacramento ad sanctificandum: concedatur nouo modo. non quia aliter quam per presentiam / essentiam / et potentiam: sed quia ad causandum nouum effectum. et dico quod hoc est cum mutatione sacramenti. sed illa mutatio non terminatur ad aliquan virtutem absolutam: sed ad respectum applicationis ipsius sacramenti ad vsum. Nec oportet quod omnis mutatio terminetur ad aliquid absolutum: sed potest ad respectum extrinsecum terminari. sicut patet de motu ad vbi.

¶ Ad secundum dico quod nulia virtus absoluta recipitur in instrumento ad agendum. Unde nec iustrumentum artificiale quod proprie est instrumentum: et a quo sumpta est ratio instrumenti: et diriuatium est nomen ad alia nullam habet virtutem actiuam vnde instrumentum est nec a se:nec ab agente receptam: per quam attingat ad effectum principalis agentis. nec ad aliquam dispositionem. sed si ad aliquid attingit per virtutem aliquam sibi formaliter inexistentem respectu illius non dicitur. nec est instrumentum: sed magis principale agens eo modo quo agens principale distinguitur contra instrumentale. vnde et quando carpentator mediante securi secat: securis nihil facit effectiue: sed tantum sunt ibi due motiones ordina te: quarum vna est prior: et est securis. Alia vero posterior est: et est partium ligni et expulsio ipsarum apriori situ: vel separatio ipsarum: et ab eodem agente: puta a mouente securim: non a securi. Non enim oportet quod instrumentum aliquid absolutum recipiat a principali agente: quo agat: vt patet. Nec duricies securis licet sit impassibilitas quedam qua possit resistere et non faciliter pati ab aliis: non tamen est qualitas actiua: vt videtur. Nec etiam figura. Tum quia tunc considerans figuram non abstraheret a motu. quia consideraret per se primum principium motus. Tum quia si deus conseruaret figuram vnius mollis: et moueret ipsum de loco ad locum: ita expelleret aliud corpus sicut durum. Cor pus enim quasi formaliter expellit aliud corpus de alio loco: sicut vna forma aliam de eadem materia vel subiecto non autem expellit ipsum effectiue per aliquam virtutem motiuam: sed magis mouens cor pus expellit aliud corpus de eodem loco ad quem mouet aliud corpus quaere etc.

¶ Sic igitur dico quod instrumentum non agit: nec habet talem vertutem absolutam a principali mouente in fieri tantum. valde eim est impossibile quod securis quotiens mouetur ab. artifice: acquirit vnam foremam absolutam vel virtutem: et quotiens cessat moueri: totiens perdat aliquid absolutum.

¶ Ad tertium de igne inferni. dico quod ignis inferni per modum instrumenti nihil agit in spiritus damnatorum puniendo ipsos. vel affligendo nec recipit aliquam virtutem absolutam ad hoc faciendum: sed per alium modum affligit: sicut dicetur infra. Nec in illa actione est instrumentum: nisi extendendo nomen instrumenti ad omne agens secundarium. et ita omne aliud agens ab ipso deo posset dici aliquo modo instrumentum quo non loquor modo. Uel dicendum et similiter ad illud quod precedit de instrumento quod non est simile de igne respectu afflictionis damnatorum. quia illa afflictio vel dolor educitur de potentia subiecti: et non habetur per creationem: sicut gratia vel caracter vel dispositio ad gratiam.

¶ Ad quartum dico quod sacramenta non sunt proprie loquendo medicine peccati habentia aliquam actionem qua attingant gratiam vel dispositionem in anima ad gratiam. sed pro tanto dicuntur medicine quia ipsis adhibitis confertur a deo gratia expiatiua peccati et anime sanatiua quasi sanitas eius spiritualis.

¶ Ad quintum dico quod sacramentum non habet realem relationem ad effectum seu ad gratiam. Non enim realiter sacramentum quando gratia inducitur et ita ad gratiam realiter non refertur sicut etiam ad non ens non est relatio relalis: nec gratia ad ipsum sacramen tum realiter refertur. Et preterea dico quod non oportet ad hoc quod aliquid de nouo realiter referatur: quod propter hoc aliquid absolutum de nouo in ipso adquiratur sicut declarari potest et in respectibus extrinsecis et intrinsecis. sed transeo.

¶ Ad exempla dico quod primum de voce bene audibili non valet ad pro positum. primo quia accipit falsum. vox enim vel ser¬ mo bene audibilis non habet in se: nec recipit aliquam virtutem vel intentionem ab anima proferentis seu instituentis: vt per talem virtutem possit cansare in anima vel intellectu disciplinam per modum talis instrumenti: sicut ponunt quod autem nulla talem virtutem absolutam recipiat patet. quia antequam inponatur ad significandum: non habet talem virtu tem: vt patet. per impositionem vero imponentis non recipit aliquid absolutum reale positiuum in seipsa: sed solum respectu rationis ad rem signatam: vt signi voluntarii ad signatum. Sermo igitur bene audibilis non est causa discipline: sicut dicunt. sed pro tanto dicitur causa discipline quia sermone prolato immutatur senius et fantasia. et vltimo iuiellectus ad cognoscendum talem vocem secundum se. et vlterius quia intellectus nouit quod talis vox vel talis sermo impositus est ad significandum talem rem hinc est: quod per vocem tanquam per signum rememoratiuum cognoscit rem conferendo signum ad signatum: de qua re oportet quod habeat notitiam aliquam per propriam speciem vel fantasma: que causant conciptum eius: non autem ipsa vox per se et directe: nec ex aliqua viriute recepta in ipsa a proferentem. Tund enim a quocunque et cuicunque proferretur: haberet eandem virtutem: et generaret in anima disciplinam. quod patet falsum. Si enim gallico proferatur flamingum vel huiusmodi. nunquam propter hoc generabitur in ipso disciplina. sed oportet quod prius doceatur talem vocem secundum idioma flamingum significare talem rem. Secundo non est ad propositum. quia disciplina est aliquid educibile de potentia anime vel intellectus. non autem gratia ipsa vel caracter. et ita dato quod exemplum esset verum: adhuc non valet ad eorum propositum.

¶ Ex quo etiam patet ad vnum aliud exemplum quod solet poni de fantasmate: quod agit in intellectum in virtute in tellectus agentis. dicendum enim dato quod in intel lectum possibilem agat fantasmate: non tamen rect pit aliquam virtutem absolutam ab intellectum agente. immo nihil omnino: sed per virtutem propriam agit illud quod agit. nec debet dici instrumentum intellecius agentis: dicitur tamen agere in virtute intellectus agentis: quia non agit in intellectum / possibilem nisi concurrente intellectum agente tanquam principaliori et nobiliori agente. Preterea etiam bato quod talem virtutem reciperet: et mediante ipsa ageret: non est simile in proposito: quia intellectioad quam coagit fantasma: educitur de potentia intellectus. non sic gratia nec caracter.

¶ Ad secundum exemplum de celo satis dictum est in secundo: quod celum nec in virtute propria: nec in virtute alterius seu ab alio recepta potest generare aliquod viuum attingendo ad animam. Tunc enin causa totalis equiuoca esset simpliciter innobiliosuo effectu sicut omnino viuum viuo eo modo quo deductum est in secundo. Nec valet responsio: quod non est inconueniens de causa instrumentali: sicut dictum est ibidem. Preterea dico quod celum ab intelligen tia motrice non recipit motum et situm: qui non est vis generatiua: sicut patet. Similiter etiam datequod sic esset: adhuc non est simile: quia forma viui ad cuius generationem posset attingere celum educeretur de potentia materie. non sic autem gratia depotentia anime quare etc.

¶ Ad aliud exemplum de semine satis dictum est in secundo et in tertio: quod semen non agit nisi dispositiue ad generationem. Similiter etiam quod in virtute generantis ho potest ad generationem facere sicut est ibi deductum. dicere tur enim quod aliquid agat in virtute vel per virtutem alterius: quam non habet in se formaliter: est ignerare vocem propriam. sicut dicere quod aliquid sit per formam alterius: sed bene per virtutem suam propriam: quam habet a generante a quo causatur de ciditur et seminatur que est forma sua vel qualitas: dispositiue agit. nec in tali actione proprie loquendo est instrumenium. Et non est simile de ipso et de sacramento vt in instrumento. quia dispositioilla ad quam agit semen de potentia materie vel subiecti educitur non sic dispositio ad gratiam quam ponunt vt caracter.

¶ Ad tertium exemplum quod implicatur eodem modo sicut dictum est de semine suo modo calor enim nullam virtutem recipit ad generandum caunem. nec vnquam attingere potest ad generationem carnis: nisi dispositiue. et tunc non est simile in sactorsicut dictum est pluries in premissis. Si dicas quod aristo. dicit oppositum. dico quod non dicit sicut imponis sibi. sed bene dicit quod calor est instrumentum anime ad generandum carnem. et hoc verum est extendendo nomen instrumenti ad agens dispositiuum etiam per propriam formam.

¶ Ad auctoritates. Ad primam de au8. ad aliam de beda dico quod illa vis non debet intelligi virtus aliqua super naturalis absoluta eis influxa. sed extendendo nomen hoc dixerunt. Sicut diceretur quod bulla habet vim habendi prebendam: et quod est littera magne. virtutis. vel merellus elemosinam: sicut dictum est supra que dicuntur in secunda opinio¬

¶ Ad illa ne planum est quod primum deficit ibi: quia non sic potest dici sacramentum causare gratiam sicut manus christi curabat infirmos. Nam secundum communicationem ydiomatum hoc diceba tur. quia verbum insistens manui erat idem supposito. licet non primo: sed tota humanitas primo. non sic deus insistens sacramento est idem supposito cum sacramento. quia patet quod verbum non est vnitum sa cramento suppositaliter: nec etiam econuerso. Et preterea etiam sanitas infirmorum qua curabat christus educibilis erat de potentia subiecti. et ideo magis poterat conuenire manui vel creature: quam gratia vel creator.

¶ Ad illud quod adducit contra virtutem instrumentalem quam ponunt alii gratia conclusionis concedo. tertie opinionis: quan

¶ Ad motiuumt qduo accipitur ista propositio quod omnis dispositio necessitans ad aliqua rormam que non est ratio recipiendi ipsam: est per se caueffectiua eius. Ista propositio est dubia. Nam sicut dispositio necessitans ad aliquam formam que est dispositio receptiui manens etiam cum forma recepta non est causa forme per se: nec compositi: sed accidens quoddam disponens materiam. quia nec est materia forme nec forma. quia forma non est composita ex materia: nec accidens est intrinsecum substantie. nec est pars intrinseca materie: etiam loquendo de materia in qua. quia tunc accidens esset informabile a substantia. et compositum ex tali materia et forma non esset per se vnum quia ex substantia et accidente non fit vnum per se. Similiter illa dispositio nec est efficiens: nec finis forme. patet. et non minus preeigitur ad formam quam dispositio que non est ratio receptiui: vel disposi¬ tio recipientis manens cum forma tecepta.

¶ Ad exenplum de motu dico primo de motu comparato ad proprium terminum intrinsecum sibi: vel quod motus non est quando terminus est: vel motus est: quando ponitur terminus. et siue sic: siue non sic. diceretur ab aliquo quod motus non est per se causa effectiua termini. sed sunt duo effectus ordinate causati in passo: quorum vnus est passio de genere passionis: et alius est terminus ipsius motus. Et quicquid sit de hoc si ponatur quod motus non est: quando terminus ponitur vtpote quia motus est in tempore: et terminus in instanti. et instans non est cum tempore precedenti: secure potest dici quod motus non est causa effectiua sui termini sicut non ens non est causa effectiua alicuius entis. Et similiter diceretur de motu respectu termini sui extrinseci: sicut de ambulatione respectu sanitatis: nisi quod talis motus non est ipsa productio termini talis: sed magis est productio vbi. licet talem motum concomitetur vel consequatur sanitas vel dispositio aliqua ad sanitatem: siue ad eodem agente sicut est motus: siue ab alio et hoc si ponatur talis motus esse: quando sanitas ponitur. Si autem non sit quando sanitas vel dispositio ad ipsam ponitur: tunc dicendum est omnino quod non est causa eius. Ad philosophum si ponatur quod sit ambulare quando sanitas vel dispositio ad sanitatem ponitur quando dicit quod ambulare est causa sanitatis. diceretur quod non apparet necessitas huius dicti: sed bene apparet hoc quod aliquo ambulante contingit ipsum sana ri vel disponi ad sanitatem. sed non sic quod ambulatio sit causa effectiua illius sanitatis vel dispositionis alicuius absolute ad ipsam sanitatem et ita per se loquendo non est causa sanitatis effectiua. vel forte pro tanto dicitur ambulatio vel motio esse causa: quia per ambulationem que terminatur ad vbi approxima tur sanabile situanti: vel mutatur situs aliquorum que inueniuntur in corpore: quibus sic situatis et approxi matis agens sanitatem facilius causat sanitatem. vnde non dicitur ambulatio esse causa effectiua: nisi sicut approximatio vel elongatio agentis ad passum. vel nisi populariter secundum modum loquendi communem.

¶ Ad exemplum de merito quod est causa pre mii: dico quod meritum precedens in via non est causa premii: quando ponitur in patria. quia tunc meritum non est: sed precessit. Nec est dispositio necessitans. quia sicut nihil non disponitur: ita nihil vel non ens non disponit: positiue dico. sed deus est causa premii: non autem meritum ipsum. licet merito precedente. Si dicas quod meritum est in acceptatione diuina. dico quod meritum non est in seipso: sed acceptatio vel volitio diuina de merito bene est. et illa causat bene premium scilicet volitio dei: sed non ipsum meritum quod iam non est. Aliud enim est dicere quod meritum causet premium: et quod acceptatio diuina vel volitio eius causet premium. quia illa non est meritum ipsum nec econuerso. Si vero meritum presens sit cum premio: sicut fuit vt puto in anuma christi: tunc non currit illud impedimentum de non esse meritum: quando ponitur premium. Sed tamen adhuc dice ret aliquis quod meritum non est causa premii. Accidit enim quod meritum sit quando ponitur premium. et non est hoc per se. ideo et meritum per se non est causa premii. Similiter premium quod est gloria multofortius quam gratia causabile. est a solo deo per creationem.

¶ Ad rationem per quam probatur illa maior diceretur quod forma per se non dependet a tali dispositione precipue non manente: nec in suo esse: nec in suo poni. quia illa dispositio non est quando forma ponitur et habet primo esse. Si autem ponatur simul esse cum forma quando ponitur: adhuc non dependet forma ab ipsa: sed ambe dependent ab agente: sicut duo effectus ordinati. non nutem vna ab alia: sicut effectus a causa: licet etiam per se ordinentur. Et ideo non videtur efficax illa maior. Ad minorem quicquid sit de maiore. dico quod sacramentum non est dispositio necessitans ad gratiam qamn ponitur. quia tunc non est. vel si est: accidit quod sit. et patet. quia in instanti terminatiuo prolationis verborum sacramentalium ponitur gratia: et tunc sacramentum non est: sed transiit sicut et verba. vel si sacramentum est dispositio necessitans: non tamen est manens et exitens. et ita non est possibile quod sit causa realis vera tius quod ponitur. Dices quod verum est per aliquam actionem elicitam attingendo ad gratiam: nec etiam causa in esse: sed in fieri tantum. Dico quod non intelligo aliquam veram causam realem alicuius effecius que non sit ens quando ponitur effectus. Contradictio enim plana est ponere non ens esse causam. quia causa et effectus tanquam partes diuidunt ens. Et ita impossibile est quod vel causa: vel effectus quando ponitur sit non ens. Similiter etiam de causa in fieri non intelligo illud dictum. aliquid enim dicitur esse causa alicuius in fieri: quando est causa quantum ad fieri illud: ponendo illud in esse vel aliquid eius: licet non sit causa in conseruando: sed potest conseruari sine illo. Et planum est quod etiam talis causa est in actu. quando suus effectus: et illud quod causat ponitur in actu. Et sic dico in proposito. quia igitur accidit quod sacramentum sit in actu. immo non est in actu: quando ponitur gratia: sicut ostensum est supra. non videtur mihi dicendum quod sacramentum sit per se causa effectiua realis gratie: vel eius quod habetur mediante sacramento. Ex predictis etiam patet quod omnes opiniones que ponunt sacramenta sic esse causas per seipsius gratie: non sunt vere. motiuum vltime opinie

¶ Ad primum nis dico quod meritum non se habet ad premium: nec sicut causa eius: nec sicut effectus eius. et ponere quod sit causa: est ponere cum aliis quod sit causa effectiua: sicut dictum est supra Ser cundo dico ad maiorem quod licet sacramenta habeant efficaciam vel virtutem predictam: quam exposui supra. a passione christi: eo modo quo dicetur infra. quia non proprie a passione: sed a diuina voluntate. non oportet tamen quod vniformiter vel eodem modo habeatur gratia per sacramen tum et per passionem christi. quia sacra mentum non est actus meritorius sicut fuit passio christi. Et preterea dato quod esset meritum: adhuc non propter hoc esset causa: sicut dictum est supra.

¶ Ad ecundum dico quod nec passio christi nec sacramentum est causa effectiua gratie: et per consequens nulla causa. quia non sunt quando gratia ponitur in effectu. Et bene concludit argumentum: quod non plus sacramentum est causa quam passio christi: sed non quod sit causa. Dices quod immo causa meritoria licet minus principalis quam passio. dico quod non intelligo quod causa meritoria cum non sit meritum ipsum: sit vere causa sicut meritum respectu premii vt dictum est supra. vnde si meritum dicatur causa: hoc est equiuoce quantum ad vnam conditionem cause. quia est aliquid prius premio. sed non propter hoc causat ipsum. et tunc ponendo quod sacramentum sit causa meritoria: quod tamen non est verum si cut probatum est supra: non plus ponitur nisi quod sa¬ cramentum est aliquid prius exhibitum acceptatum a deo: vt recipienti conferat deus gratiam. Et non et etiam atribuere aliquam causalitatem effectiuam plusquam alii attribuunt qui ponunt ibi diuinam assistentiam ad causandum gratiam. Et frustra laborant sic ponentes: vt videtur. hec de tertio articulo principali principale patet de illa virtum Ad primum te: et quid respondendum est a auctoritatem Augu. sicut de virtute bulle vel merelli: nisi quod adhuc dissimile est de istis. quia bulla et me rellus manent cum collatione prebende vel elemosi ne: sed sacramentum vt in pluribus non manet cum collatione gratie. Et dico vt in pluribus. quira eucharistia bene manet in recipiente cum collatione vel augmento gratie. Tum etiam eucharistia ibi non habet perfectam rationem sacramenti: sed magis verba consecrationis et species habent rationem sacramenti. et planum est quod verba non remanent cum corpore christ sub speciebus. nec per consequens sunt causa effectiua essendi ibi corpus christi.

¶ Ad secundum dico quod magister accipit causam large in sua diffinitione non veraciter causam nec proprie: sed modo supre dicto accipiendo causam pro aliquo priori ad quod sequitur aliud. non ab illo sed ab alio etiam ita quod illud non causat ipsum: sed aliquid aliud. vnde licet ad sacramentum sequatur gratia ex institutione diuina. non tamen a sacramento effectiue sed a deo. et ideo sacramentum non est causa gratie. quia non dat sibi esse

¶ Ad tertium de differentia sacramentorum noue legis ad circuncisionem vel sacramentum veteris legis. patet supra quid sit dicendum. Nam in sacramento noue legis ad opus operatum consequitur gratia. in alio autem requirebatur fides vel deuotio operantis. et sic distinguntur. Distinguntur etiam aliter. quia multo perfectior confertur gratia in sacramen to noue legis quam in sacramento veteris legis sicut ptet. et ideo adhuc habent preeminentiam super illud Non autem differunt per hoc quod vnum sit vere causerealis gratie: et aliud non. Magis tamen dicendum est de sacramentis noue legis quod sint causa: quam de illis quia ad ipsa opera operata cum intentione debita non polito obice in recipiente sequitur gratia. sed in aliis ad opus operantis sequebatur. licet bene et sacramenium et opus operantis puta deuotio vel fides requireretur. et ideo magis opus operantis potuit dici causa quam sacramentum.