Table of Contents
Peter Jean Olivi Commentary
Liber II
Liber II, Quaestio 4 : Quarto, an mundus factus fuerit ab aeterno.
Liber II, Quaestio 5 : Quinto, an mundus potuerit fieri ab aeterno.
Liber II, Quaestio 8 : Secundo, an esse et essentia sint idem.
Liber II, Quaestio 9 : Tertio, an esse rerum creatarum, saltem spiritualium, sit successivum vel habeat simul totam suam durationem.
Liber II, Quaestio 10 : Quarto, an durationes rerum creatarum sint solum duae numero et specie.
Liber II, Quaestio 11 : Quinto, an conservatio seu continua permanentia rerum differat a creatione ipsarum.
Liber II, Quaestio 12 : Sexto, an individuatio aliquid addat ad specificam essentiam individui.
Liber II, Quaestio 13 : Septimo, an universalia sint secundum suam universalitatem in individuis.
Liber II, Quaestio 18 : Tertio, an materia per se possit principium alicuius esse, id est, an dicat aliquam vim activam.
Liber II, Quaestio 19 : Quarto, an Deus possit facere materiam sine omni forma.
Liber II, Quaestio 20 : Quinto, an materia habeat diversas differentias materiales per quas specificetur.
Liber II, Quaestio 21 : Sexto, an materia per essentiam suam sit una numero in omnibus entibus, saltem in corporalibus.
Liber II, Quaestio 22 : Septima, an substantia suscipiat magis et minus.
Liber II, Quaestio 23 : Primo, an omne agens sit semper praesens suo patienti seu suo primo effectui.
Liber II, Quaestio 24 : Secundo, an species seu prima impressio et similitudo agentis educatur de potentia sui subiecti.
Liber II, Quaestio 25 : Tertio, an praedicta similitudo agentis sit idem quod eius actio.
Liber II, Quaestio 26 : Quarto, an primae impressiones omnium agentium fiant ab eis in instanti. Et in hac subditur additio in qua exponitur regula Aristotelis VI Physicorum data, quod si tanta virtus movet tantum in tanto spatio et tempore, dupla movebit aequale super aequali in dimidio tempore. Ibi etiam dissolvitur et improbatur ratio eius per quam IV Physicorum probat quod si (a) aliquid moveretur in vacuo, moveretur in instanti.
Liber II, Quaestio 27 : Quinto, an motus sit idem quod forma quae per motum educitur.
Liber II, Quaestio 28 : Sexto, an motus possit per se terminari ad omnia illa quae possunt de materia educi.
Liber II, Quaestio 29 : Septima, an motus fiat immediate a motore.
Liber II, Quaestio 30 : Octavo, an agens creatum possit formam iam corruptam eandem numero educere in esse.
Liber II, Quaestio 31 : Nono, an omnia quae educuntur de potentia materiae sint ibi prius secundum suas essentias seu secundum rationes seminales vel secundum potentias activas.
Liber II, Quaestio 32 : Primo, an substantia angeli sit in loco corporali. Ubi in quadam additione ibi subiuncta probatur quod ubi seu esse in loco addit aliquid ad rem locatam realiter diversum ab ipsa.
Liber II, Quaestio 33 : Secundo, an in quolibet angelo sit tota species sua secundum totum ambitum suum, ita quod extra ipsum non possit esse aliud individuum eiusdem speciei.
Liber II, Quaestio 34 : Tertio, an in angelis sint species seu similitudines rerum universales.
Liber II, Quaestio 36 : Quinto, an angelus intelligat et videat omnia per species innatas.
Liber II, Quaestio 38 : Primo, an angeli in primo instanti quo meruerunt fuerint glorificati.
Liber II, Quaestio 39 : Secundo, an gloriam prius habitam possint mereri per actus subsequentes.
Liber II, Quaestio 40 : Primo, an Deus possit facere aliquam potentiam intellectivam vel liberam essentialiter inerrabilem et impeccabilem.
Liber II, Quaestio 41 : Secundo, quaeritur an potentia peccandi sit pars nostrae libertatis.
Liber II, Quaestio 42 : Tertio, an angeli potuerint peccare in primo nunc suae creationis.
Liber II, Quaestio 43 : Quarto, an sit possibile vel credibile quod angeli sic peccaverunt sicut doctrina fidei tradit.
Liber II, Quaestio 44 : Quinto, an daemones possint aliquid addiscere et oblivisci.
Liber II, Quaestio 45 : Sexto, an eorum habitualis malitia usque ad diem iudicii augeatur.
Liber II, Quaestio 46 : Septimo, an citra diem iudicii habeant aliquas (a) complacentias et gaudia in iis quae (b) pro voto volnnt et agunt.
Liber II, Quaestio 47 : Octavo, an decor et integritas angelicae hierarchiae sic fuerit per casum daemonum immutatus quod omnino eguerit restaurari.
Liber II, Quaestio 48 : Nono, an ruinam ipsorum decuerit ex hominibus reparari. Plures quaestiones alias de angelis feci in lectura super liber Angelicae hierarchiae; non enim in hac ordinatione pono quaestiones quas super lecturas specialium librorum feci.
Liber II, Quaestio 49 : An anima immediate informet omnes partes corporis sui
Liber II, Quaestio 51 : Tertio, an sensitiva hominis sit a generante vel a solo creatore. Ubi multipliciter probatur quod pars animae intellectiva non informat corpus immediate, quamvis ei substantialiter uniatur, et quamvis forma intellectiva et libera sit forma hominis. Cui magnam additionem adiunxi.
Liber II, Quaestio 52 : Quarto,an immortalitas spiritus rationalis possit per rationes probari.
Liber II, Quaestio 53 : Quaeritur an aliquid de alimento convertatur in veram speciem carnis et ossis et ceterarum partium corporis.
Liber II, Quaestio 54 : Quaeritur primo unum commune omnibus potentiis: an scilicet potentiae animae vel angeli sint totaliter eaedem cum substantia eorum aut totaliter diversae aut partim eaedem partim diversae.
Liber II, Quaestio 57 : Tertio, an in homine sit liberum arbitrium. Et hic, scilicet in responsione ad undevicesimum, tangitur quaestio quomodo in beatis et in purgatorio immobilitetur voluntas ad bonum et in damnatis ad malum. Et improbantur septem errores circa hoc dictum. Primus est quod intellectus in statibus alterius vitae nihil apprehendit cum discursu rationis. Secundus est quod voluntas in omnibus sequitur modum apprehensionis ita quod, si intellectus habet modum immobilem in apprehendendo, voluntas id (a) ipsum habet in volendo. Tertius quia voluntas angeli suo solo actu acquirit immobilitatem in bono vel in malo, voluntas vero nostra acquirit hoc ex eo quod per mortem datur sibi altitudo consimilis altitudini substantiarum separatarum et simul cum hoc ex defectu divinae influentiae seu gratiae trahentis ipsam ad bonum. Quartus est quod voluntas totaliter convertitur, quandocunque convertitur, quia est simplex. Quintus est quod sensitiva habet statum immobilem in omni statu alterius vitae. Sextus est quod error circa finem non potest emendari nisi per causam superiorem, potentem immediate influere in intellectum et voluntatem. Septimus est quod error circa finem non potest esse nisi perverso habitu voluntatis acquisito vel innato.
Liber II, Quaestio 58 : Quarto, quaeritur an liberum arbitrium seu voluntas libera sit potentia passiva vel activa. Et in hac multae quaestiones aliae continentur: nam in responsione ad tertium decimum argumentum tangitur quaestio an corpora sensibilia possint per se generare species simplices et intellectuales in potentia nostrae mentis; et iterum an hoc possint per irradiationem intellectus agentis; et iterum, an quantitas aliquid reale addat ad formas aliorum praedicamentorum. Item, in responsione ad quartum decimum tangitur quaestio an omnes potentiae apprehensivae sint passivae. Et ad huius evidentiam pertractantur septem. Primo scilicet, quod actus potentiarum non sunt immediate ab obiectis. Secundo, quod non sunt a solis speciebus. Tertio, quod non partim ab eis et partim a potentiis. Quarto, quod ipsi actus sunt species seu similitudines obiectorum. Quinto, quod anima non potest in se generare species quae sint principia effectiva suorum actuum. Sexto, quod potentiae non possunt excitari ab (a) obiectis ad generandum huiusmodi species aut ad producendum suos actus. Septimo, quod potentiae sunt sufficientes ad efficiendum suos actus absque coefficentia facta ab obiectis vel speciebus. Haec tamen clarius et sanius pertractantur in tribus primis quaestionibus de actibus potentiarum animae infra scriptis. Item, in responsione ad duodecimam supprobationem quarti decimi argumenti tangitur quaestio an species imaginariae sint incorporales et inextensae. In responsione vero ad tertiam decimam tangitur quadruplex causa quare potentiae sensitivae (b), quamvis sint activae suorum actuum, indigeant organo.
Liber II, Quaestio 59 : Quinto, quaeritur an infantes et dormientes et furiosi possint exercere opera liberi arbitrii.
Liber II, Quaestio 60 : Primo, an sensus particulares sint plures potentiae vel una.
Liber II, Quaestio 61 : Secundo, an tactus habeat in se plures potentias tactivas.
Liber II, Quaestio 62 : Tertio, an sensus communis sit potentia differens a sensibus particularibus.
Liber II, Quaestio 63 : Quarto, an sensus communis sit eadem potentia cum imaginativa quae imaginatur absentes formas sensibilium.
Liber II, Quaestio 64 : Quinto, an istae sint eadem potentia cum aestimativa.
Liber II, Quaestio 65 : Sexto, an hae tres sint eadem potentia cum memorativa.
Liber II, Quaestio 66 : Septimo, an cogitativa quae omnium quatuor praedictarum obiecta ad invicem componit et confert sit eadem potentia eum praedictis.
Liber II, Quaestio 68 : Primo, an appetitus sensualis sit alia potentia ab appetitu intellectivo.
Liber II, Quaestio 69 : Secundo, an vis concupiscibilis et irascibilis, prout spectant ad appetitum sensitivum, sint eadem potentia.
Liber II, Quaestio 70 : Tertio, an secundum numerum sensitivarum apprehensivarum sint tot potentiae appetitivae (a) sensuales.
Liber II, Quaestio 71 : Duodecimo (b), queritur an vegetativa animalium differet ab anima sensitiva eorum.
Liber II, Quaestio 72 : Primum, an corpora possint agere in spiritum et in eius potentias apprehensivas et appetitivas.
Liber II, Quaestio 73 : Secundo, an aliqua virtus cognitiva vel quaecunque alia secundum suam essentiam exterius non emissa possit ab extrinseco et distanti medio vel obiecto absque eorum influxu mutari vel pati. Per mutationem autem intelligo protensionem virtutis ad extra vel retractionem sui ad intra vel pertransitionem medii vel fractionem sui incessus aut reflexionem vel diverberationem aut resistentiam vel prohibitionem aut fixionem vel terminationem sui in obiecto.
Liber II, Quaestio 74 : Tertio, an principium effectivum actus cognitivi sit species repraesentativa obiecti aut habitus aut potentia vel omnia tria in simul sumpta. Circa finem autem huius tangitur
Liber II, Quaestio 75 : Quarta quaestio, an scilicet quando Deus videtur ab intellectu creato, divina essentia teneat locum speciei repraesentatis Deum. Postquam et subditur
Liber II, Quaestio 76 : Quinta, an scilicet anima sciat se ipsam per speciem sui aut per essentiam suam et an per immediatam reflexionem sui aspectus super se aut primo dirigendo aspectum ad phantastica, id est, ad species imaginarias per actus sensuum exteriorum acceptas.
Liber II, Quaestio 77 : Sexto, quaeritur an habitualis dilectio sui et suae beatitudinis sit accidens.
Liber II, Quaestio 78 : Septimo, an unico simplici actu sciantur plures termini eiusdem propositionis aut plura extrema eiusdem correlationis aut plures partes eiusdem totius.
Liber II, Quaestio 79 : Octavo, an actus scientiae vel amoris possit se ipsum habere pro obiecto, utpote cum scio me scire vel amo me amare seu meum actum amandi.
Liber II, Quaestio 80 : Nono, quaeritur an aspectus beatorum sic feratur super creatorem et creaturas in proprio genere visas quod uno aspectu et uno actu iudicet mutuas correlationes Dei et creaturae.
Liber II, Quaestio 81 : Decimo, an conscientia dicat potentiam unam vel plures aut actum aut habitum et an synderesis sit quaedam pars conscientiae et iterum in quo differat recta conscientia a prudentia, fide et caritate regulata.
Liber II, Quaestio 82 : Undecimo, an lex naturalis dicat aliquid concreatum in intellectu vel voluntate aut aliquid aliud.
Liber II, Quaestio 83 : Duodecimo, an sit verum quod Aristoteles in Ethicis dicit de actu electionis, scilicet quod electio non est de fine sed de iis quae sunt ad finem et quod semper sequitur actum consilii seu deliberationis.
Liber II, Quaestio 84 : Tertiodecimo, an sit falsum dictum quorundam, scilicet quod actus electionis factus propter aliquem finem est idem actus numero cum velle illius finis, quamvis iste cum primo sumptus sit perfectior.
Liber II, Quaestio 85 : Quartodecimo, an sciens actu et in particulari hoc vel illud esse agendum tanquam honesto necessario habeat illud agere et an nesciens actu et in particulari illud esse (a) agendum non possit illud agere, immo necessario habeat illud non agere.
Liber II, Quaestio 86 : Quintodecimo, an habitus scientiae bonorum et honestorum ligetur per passionem pravae conscientiae vel irae, ne scilicet his perdurantibus possit exire in actualem considerationem boni honesti in singulari sumpti et obiecto praefate concupiscentiae contrarii.
Liber II, Quaestio 87 : Primo, an motus animalium voluntati vel appetitui sensitivo subiectus causetur immediate ab intrinseco actu appetitus, quo scilicet sufficientur vult et appetit se movere.
Liber II, Quaestio 88 : Secundo, an in motu corporis processivo seu voluntario moveatur ab appetitu aliqua una pars corporis primo et immediate ac postmodum reliquae per primam ut motae ab ea.
Liber II, Quaestio 89 : Tertio, an quandocunque anima movet unam partem corporis, aliqua alia stet fixa, ut a fixa inchoetur motus partis quae movetur
Liber II, Quaestio 90 : Primo, an species et genera vitiorum sumantur a positivo in quo fundantur vel a sua privatione.
Liber II, Quaestio 91 : Secundo, an genus vitii sumatur suo proximo obiecto.
Liber II, Quaestio 92 : Terto, an idem actus numero possit esse in duabus speciebus vitiorum et an diversae vitiositates eiusdem actus se habeant sicut genus et differentia speciei eiusdem vitii.
Liber II, Quaestio 93 : Quarto, an omnis circumstantia vitiosa variet speciem vitii.
Liber II, Quaestio 94 : Quinto, an species unius vitii possit esse pars integralis alterius vitii seu an unus actus vitiosus possit integrari ex pluribus actibus vitiosis habentibus vitiositatis specie differentes.
Liber II, Quaestio 95 : Sexto, an omne vitium sit extremitas opposita medio alicuius virtutis et hoc sic quod extremitas illa remisse sumpta sit pars ipsius virtutis tanquam medii ab extremis compositi.
Liber II, Quaestio 96 : Septimo, an morale bonum et malum sint genera omnium moralium virtutum et vitiorum.
Liber II, Quaestio 97 : Octavo, an malus finis sit circumstantia vitii vel potius sit principale vitium.
Liber II, Quaestio 98 : Nono, an distinctio septem capitalium vitiorum data a Gregorio sit solius congruentiae vel necessariae sufficientiae.
Liber II, Quaestio 99 : Decimo, an omnia vitia sint spiritualia vel omnia sint (a) carnalia.
Liber II, Quaestio 100 : Undecimo, an spiritualia sint peiora quam carnalia.
Liber II, Quaestio 101 : Duodecimo, an quaedam vitia sint virtutibus magis similia vel minus contraria quam alia.
Liber II, Quaestio 102 : Tertiodecimo, an ab uno extremo vitiorum sit recedendum ad aliud extremum, ut tandem perveniatur ad virtutis medium.
Liber II, Quaestio 103 : Quartodecimo, an inordinatus amor sui sit primum peccatum cuiuscunque qui primo incidit in peccatum.
Liber II, Quaestio 104 : Quintodecimo, an in omni peccato sit privatio modi, speciei et ordinis.
Liber II, Quaestio 105 : Sextodecimo, an omnis imperfectio moralis seu in moralibus sit peccatum.
Liber II, Quaestio 106 : Septimodecimo, an omne imperfectum ex (b) genere sit imperfectum ex circumstantia et e contrario; an omne perfectum ex circumstantia sit perfectum ex genere et e contrario.
Liber II, Quaestio 107 : Duodevicesimo, utrum peccatum, in quantum malum, possit ab aliquo appeti.
Liber II, Quaestio 108 : Undevicesimo, an peccatum sit poena sui ipsius et ultra hoc aliquando alterius peccati et an, in quantum habet rationem poenae (c), sit a Deo plus quam in quantum habet rationem culpae.
Liber II, Quaestio 109 : Vicesimo, an reatus culpae possit esse in aliquo in quo non est nec fuit aliquis actus vel habitus pravus.
Liber II, Quaestio 110 : Primo scilicet, quae sit quidditas peccati originalis.
Liber II, Quaestio 111 : Secundo, quae sit causa eius effectiva.
Liber II, Quaestio 112 : Tertio, qua iustitia vel ratione permisit Deus animas a corporibus infici aut quomodo iuste potuit animas talibus corporibus infundere aut quare permisit corpus infectum propagari aut quare genitorem infectum permisit filios propagare. Hic autem quaedam aliae duae quaestiones circa opus primae conditionis includuntur; inter quas est quare Deus fecit hominem potentem peccare et quare per intermediam Evam.
Liber II, Quaestio 113 : Quarto, qua iustitia vel ratione huiusmodi infectio imputetur proli ad culpam et ad reatum poenae aeternae.
Liber II, Quaestio 114 : Quinto, an culpa originalis et actualis habeant univocam rationem culpae.
Liber II, Quaestio 115 : Sexto, quomodo originalis culpa probetur per novum et vetus testamentum.
Liber II, Quaestio 116 : Primo scilicet, an Deus sit causa immediata totius entitatis quam realiter ponit peccatum vel culpa.
Liber II, Quaestio 117 : Secundo, an negatio seu deformitas culpae includatur substantialiter in actu vel habitu sibi substrato (a).
Liber II, Quaestio 118 : Quaeritur an sit contra Dei praeceptum. Et in hac multae difficultates et quaestiones includuntur. Inter quas est: an veniale sit contra caritatem et contra virtutum rectitudinem et contra animam et an includat aliquem contemptum Dei et aliquam aversionem ab ipso et aliquam perversionem a fine et aliquam fruitionem boni commutabilis. Item, in responsione ad duodevicesimum tangitur an peccata venialia in tantum possint augeri vel multiplicari quod faciant mortale. Item, in responsione ad undecimum tangitur an unus fidelis minus peccet faciendo aliquod veniale quam unus infidelis vel e contrario et an infidelibus non baptizatis omnia venialia sint mortalia vel non. In responsione ad undevicesimum tangitur an mendacium vel rancor, quae sunt venialia vulgo, sint aliquando mortalia viris perfectis. In responsione vero ad vicesimum tangitur an originale sit contra praeceptum. In hac quaestione monstratur quod in statu innocentiae quodcunque peccatum nobis veniale esset ibi mortale.
Librum II, Quaestio 55
Primo quaeritur an in nobis sint plures potentiae intellectivae et plures volitivae praeter appetitivam sensualem.
Quod autem sint plures probatur.
1. Primo ex obiectis: Quia obiectorum genere diversorum sunt diversa genera potentiarum; sed obiectum necessarium et obiectum contingens sunt genere diversa (a) et consimiliter obiectum creatum et increatum; ergo alio intellectu intelliguntur contingentia vel creata et alio necessaria vel increata.
2. Secunda probatur per actus: Quia actus genere differentes sunt diversarum potentiarum; sed scire et opinari sunt actus genere diversi; ergo et cetera.
3. Tertio probatur ex ratione liberi arbitrii quae est libera facultas rationis et voluntatis; ex quo videtur quod differat a ratione et voluntate per se et separatim sumptis; ergo praeter illas est dare tertiam potentiam vim utriusque earum sub altiori ratione in se habentem.
4. Quarto probatur a simili: Quia sicut voluntas dividitur in irascibilem et concupiscibilem, sic intellectus in practicum et speculativum, et sicut ibi est differens ratio obiectorum -- irascibilis enim fertur in arduum, concupiscibilis vero in bonum -: sic et hic, quia intellectus speculativus fertur in verum ut verum, practicus vero in verum ut bonum.
[Respondeo]
Circa quaestionem hanc videtur Aristoteles sensisse quod in nobis sint duae potentiae intellectivae diversorum generum, unum scilicet scientificum, aliud opinativum. Nam VI Ethicorum, in (a) principia, dicit quod sicut rationale et irrationale sunt duae partes animae, sic intellectus speculativus necessariorum et intellectus speculativus contingentium sunt duae partes partis rationalis. Primam autem vocat scientificum, secundam vero consiliativum et ratiocinativum, et in prima ponit tres habitus speculativos, scilicet, sapientiae et intellectus et (b) scientiae (2), in secunda vero ponit duos scilicet artem et prudentiam (3). Ad quod probandum facit primam rationem superius factam probans maiorem rationis illius per hoc quod (c) haec cognitio insit animae per quandam assimilationem et appropriationem seu determinationem ipsius ad obiectum cognitum; ex quo videtur quod habet diversificari secundum diversitatem obiectorum. Item III De anima dicit (4): "Dividentibus autem animae partes, si secundum potentias dividant, valde multae sunt, scilicet, vegetabile, sensibile, intellectivum, consiliativum et appetitivum Et haec, inquit, plus differunt (d) ab invicem quam concupiscibile et irascibile." Ergo expresse videtur velle quod intellectivum et consiliativum sint diversae potentiae animae (e). Quidam vero expositores eius dicunt quod per nomen ratiocinativi aut consiliativi intendit significare quandam potentiam sensitivam quae a quibusdam vacatur cogitativa humana. Quae quidem est rationalis non per essentiam, sed per participationem, quam Aristoteles, in III De anima, vocat intellectum passivum et corruptibilem. Unde et VI Ethicorum ubi agit de sinesi secundum quam aliquis dicitur bene sensatus et de gomone secundum quam quis dicitur recti et temperati iudicii, dicit quod omnes istae virtutes sunt singularium et operabilium quorum oportet habere sensum hic autem est intellectus, scilicet, consiliativus seu practicus.
Licet autem quid super hoc (f) Aristoteles intenderit non sit multum curandum, quod tamen huius contrarium senserit arguitur: quia in principio VI Ethicorum ubi de his loquitur, dicit se duas partes animae, scilicet, rationale et irrationale, prius divisisse, in fine scilicet primi libri. Ibi autem, data iam hac divisione, subdividit irrationale, scilicet, in (a) id quod non communicat cum ratione, ut est plantativum, et in id quod de (b) ea aliqualiter participat, pro quanto est ei oboediens seu oboedibile, et (c) in isto dicit esse morales virtutes, sed in mere rationali dicit esse sapientiam et prudentiam et ceteras intellectuales virtutes. Et tamen, in VI libro, aperte dicit quod prudentia est in (d) intellectu consiliativo et opinativo; si autem ista esset potentia sensitiva, tunc oporteret dicere quod habitus prudentiae esset (e) simpliciter et totaliter in potentia sensitiva, quod dicere est absurdissimum.
Quicquid autem Aristoteles de his senserit -- videtur enim quibusdam quod de hac materia contraria dixerit sibi ipsi -: hoc nobis est pro certo tenendum quod in mente nostra non sunt plures potentiae intellectivae nec plures volitivae.
Quod primo de potentia intellectiva probatur ex parte generalis obiecti intellectus, quod est generalissima ratio entis et veri et boni, quae utique in omnibus obiectis tam contingentibus quam necessariis apprehenditur; et ita oportet quod intellectus contingentia apprehendens sit ille idem cuius est attingere generalissimas rationes entis
Secundo probatur hoc multiplicius ex parte actus intellectus scientifici: Quia saltem solius illis est actus sciendi certitudinalis; sed non potest dari aliqua potentia intellectiva quae non habeat multos actus scientiae certitudinalis, nam intellectus opinans vel dubitans aut quandocunqu aliquid cogitans scit se opinari vel scit se dubitare et cogitare, scit etiam se esse, scit etiam rationes obiectorum esse rationes entis vel non entis, et de rationibus particularibus contingentium scit quod sunt rationes particulares, et saepissime scit quorum generum (f) et specierum sunt illa particularia contingentia quae cogitat. Item, certitudinaliter scit (g) illa esse contingentia et opinabilia seu probabilia, non autem necessaria, nec per causas suas necessario scibilia. Item, quando subsunt suo exteriori visui vel sensui, scit certitudinaliter illa esse, et scit illa a se videri et sentiri. Item omnis intellectus ratiocinans circa contingentia accipit aliqua universalia et aliquas propositiones universales et optime scit illas esse universales, accipit etiam eas sub certa habitudine locali et sub aliqua forma syllogistica seu sub aliquo ordine consequentiarum et sub ordine consequentis et antecedentis et quamvis (a) nesciat veritatem conclusionis nihilominus bene scit formam et ordinem syllogisticae rationis et generalem veritatem logicalium (b) habitudinum quae communiter maximae vocantur. Item, intellectus ratiocinans circa contingentia ut saepius procedit ex quibusdam generalibus principiis seu regulis sibi certitudinaliter notis, quam vis (c) per ilia non possit necessario inferre ipsa contingentia.
Tertio probatur hoc ex parte actus opinandi et dubitandi. Constat enim quod de omnibus necessariis et aeternis possumus multipliciter opinari et dubitare; ergo potentia opinativa habet totum ambitum entis pro obiecto. Item, dubitare et certum esse sunt actus contrarii; ergo sunt eiusdem potentiae. Item, error in scibilibus est contrarius scientiae; ergo error et scientia sibi contraria sunt eiusdem potentiae; sed qui errat opinatur obiectum erroneum esse verum ergo opinio et praefatus error sunt eiusdem potentiae scitivae. Item, constat quod intellectus scitivus in multis aliquando errat et errare potest; ergo ipse potest habere actum opinionis erroneae; utquid ergo non et opinionis verae seu probabilis? Item, multi errantes credunt certitudinaliter se scire illud in quo errant; sed hoc non potest fieri, nisi potentia errans apprehendat rationem sciendi, ita quod sciat et quid est scire et quod certum esse et quid dubitare; nec curo quod sciat definitiones eorum; sed quod certitudinaliter sciat id quod significatur per nomina ilia; sed solius potentiae scitivae est scire quod est scire (d); ergo et cetera. Item, omnis opinans et ratiocinans naturaliter appetit scire illud circa quod ratiocinatur vel consiliatur; ergo omnis intellectus ratiocinans et opinans naturaliter tendit et inclinatur ad scire; sed hoc est impossibile, nisi sit potentia scitiva; ergo et cetera.
Quarto probatur hoc ex actibus intellectus relativis et collativis seu comparativis. Constat enim quod eadem potentia collativa apprehendit omnia extrema suae collationis; ergo intellectus, qui collative distinguit inter creatum et increatum et inter finitum et infinitum et inter contingens et necessarium et inter scibile et opinabile et inter scientiam et opinionem et inter particulare et universale, est eadem potentia; ergo ad eandem potentiam spectant omnia ista. Item, si sunt in nobis duo intellectus, tunc illa potentia quae hanc dualitatem et diversitatem intelligit habet utramque potentiam pro obiecto, ac per consequens et earum obiecta attinguntur ab illa; ergo adhuc esset dare in nobis unum intellectum attingentem utraque genera potentiarum illarum et obiectorum suorum.
Quinto probatur hoc ex superioritate actus iudicandi. Oportet enim in nobis esse aliquam unam potentiam per quam de omnibus nostris potentiis et earum obiectis et actibus iudicemus; et constat quod non potest dari in nobis aliqua talis potentia, quin de pluribus saepe habeat dubitare aut plura citra scientialem certitudinem iudicare. Item, in potentiis ordinate connexis superior et posterior (a) iudicat de omnibus aliis et de earum actibus et obiectis; ergo omnino oportet esse unam in nobis quae ad omnia obiectorum genera se extendat.
Sexto probatur hoc ex his quae sunt communia omni intellectui, cuiusmodi sunt (b) intelligere et affirmare et negare et unam partem contradictionis ab altera distinguere, id est, intelligere quoad affirmare non est negare nec affirmatum est negatum nec e contrario, est etiam eis commune reflecti super se et super suos actus et eos reflexive apprehendere eosque sensibiliter experiri seu palpare; sed ista omnia sunt propriae rationes (c) intellectus scientifici, nam intellectus qui nihil scit nihil intelligit; principium etiam omnis scientiae est distinctio contradictionis et intelligere quod affirmatio non potest esse negatio (d) nec e contrario; ergo oportet quod omnis intellectus sit scientificus, id est, potens scire; quomodo enim intellectus qui nihil potest intelligere habebit nomen aut rationem intellectus?
Septimo probatur hoc ex ordine nostri intellectus ad Deum. Constat enim quod ille intellectus est in nobis altissimus per quem altius et immediatius ordinamur ad Deum; sed per intellectum Deo plus quam suae rationi credentem altius ordinamur in Deum quam per illum qui soli suae scientiae innititur, unde et fides divinorum inter virtutes altissimas computatur; ergo intellectus creditivus est nostra altissima potentia intellectiva; sed eadem est potentia creditiva et opinativa, unde et credulitas contraria fidei est in eadem potentia in qua et fides, unde et mutuo se expellunt, et potentia quae per rectam fidem rectificatur per contrariam distorquetur. Item, secundum potentiam intellectivam sumus nos ad imaginem divini intellectus; sed potentia quae solum esset opinativa non esset proprie ad imaginem divini intellectus, quia divini intellectus non est opinari et dubitare, sed solum intelligere et scire (a). Item, esse ad Dei imaginem est assimilari Deo aut alieni rationi divinae specifice sumptae eo modo quo ibi ratio specifica potest poni; alias enim omnis creatura esset ad imaginem Dei (b), quia omnes ei assimilantur secundum aliquam generalem rationem Dei, utpote in ratione en tis et veri; si ergo intellectus noster est ad imaginem divini intellectus, assimilatur specificae rationi divini intellectus; ergo quantum est ex ordine ad Deum seu ad imaginem Dei, in nobis non est nisi una species intellectus. Et huic consonat ratio nostrae fidei non ponentis in Deo nisi unicum Verbum et unam vim generativam (c) seu expressivam divini Verbi secundum unam rationem intellectus paterni; quod non esset verum, si in Deo posset poni veritas plurium totalium rationum intellectivarum, sicut alibi est ostensum.
Octavo patet hoc ex fundamentali seu causali ratione actuum opinandi et dubitandi et errandi. Huius enim causa principaliter provenit ex defectu luminis scientifici. Si enim scientificum lumen nostri intellectus certitudinaliter et visualiter posset omnia attingere, sicut facit Deus et sicut facit noster intellectus, quando omnia, etiam futura contingentia, videt in Deo: tunc nunquam haberet actum opinativum aut dubitativum vel erroneum. Quia vero ipsum lumen nostri intellectus non potest esse omnino defectivum nec pura tenebra: idcirco non potest esse quin ad (d) aliqua certitudinaliter et visualiter se extendere queat et quin per illa ad quaedam alia possit quidem certitudinaliter, sed non visualiter, ita quod ilia non solum in suis causis ratiocinative aut per necessariam consequentiam conspiciat, sed etiam praesentialiter in se ipsis. Quia vero in tali processu ad ulteriora se protendens paulative et magis ac magis deficit, sicut in radiositate ignis vel lucis solaris continue experimur: ideo ad quaedam non potest nisi probabiliter, quamvis hoc ipsum non sit modicum scientiae, videre scilicet ipsam probabilitatem et videre quomodo deficit a certitudine scientiali. Rursus, quia nostra potentia cum suo naturali lumine diversis auxiliis indiget ad plenum et inerrabilem actum sciendi: ideo per illorum defectum potest multipliciter obliquari et in errorem deduci etiam respectu illorum quae potest et poterat scire, ac per consequens multo fortius potest obliquari respectu altiorum ad quae scienda minus aut difficilius erat potens. Item, pro quanto causa huius est ex parte obiectorum, patet hoc ipsum: quia quaedam ipsorum non ita sunt nec esse possunt praesentia nostro intellectui sicut alia, quaedam etiam non sunt ita proportionalia nostro intellectui sicut alia, quaedam etiam habent ex se minus (a) de intelligibilitate seu de intelligibili entitate et veritate quam alia. Et ideo non mirum, si eadem potentia intellectiva potest in quaedam sua obiecta facilius et certitudinalius (b) ac immediatius, in quaedam vero difficilius et obscurius et per plura media.
Deinde probatur hoc ipsum de voluntate. Et primo ex consimili generalitate obiectorum suorum iuxta primam rationem superius factam.
Tertio ex dominativa libertate quam habet super omnes potentias et super actus earum. Impossibile enim est dare in nobis plures potentias liberas et libere dominantes, quia si una superior omnibus dominatur, eo ipso sequitur quod omnes aliae sunt necessitabiles a superiori eis praedominante et eas dominative et imperiose movente. Item, impossibile est duo plena et libera dominia fundari in eadem natura; nam quodlibet (c) haberet per se existentiam ab altero separatam, et possent dari duae perfectae voluntates omnino contrariae in. eadem, et potentia uni illarum subiecta non esset alteri subiecta (d ).
Quarto probatur hoc ex collectione volitorum aut volibilium cuiuscunque potentiae liberae ad volendum. Talis enim non solum vult finem, sed etiam ea quae sunt ad finem vult propter ipsum finem, et omne quod potest sibi praesentari ut bonum vel utile potest velle, et etiam uno actu potest innumera sibi vel alteri optare; ex quo satis patet quod (a)
Quinto patet hoc ex divisione voluntatis in naturalem et electivam. Si enim haec duo necessario in unam potentiam concurrunt, satis eo ipso patet hoc de aliis. Quod autem illae duae in unam potentiam concurrant patet; tum quia omnis potentia electiva diligit naturaliter tam se ipsam quam omnia sibi connaturalia, nec mirum, quia oportet quod ipsa sit quaedam natura; tum quia, si illa potentia quae dicetur naturalis voluntas est libera, potest aliqua libere velle seu eligere, alias non esset libera, si autem non est libera, tunc est necessario subiecta voluntati liberae et longe inferioris generis; tum quia eiusdem potentiae est beatitudinem naturaliter appetere et ea quae sunt ad hunc finem accomoda pro loco et tempore libere eligere.
Sexto patet hoc ex divisione voluntatis in irascibilem (b) et concupiscibilem: Quia haec necessario in unam potentiam concurrunt, quia in omni actu et obiecto irascibilis includitur actus et obiectum concupiscibilis, ut in irasci includitur concupiscentia vindictae, nec sola ratio ardui quae dicitur esse formale obiectum irascibilis potest esse appetibilis seu diligibilis, si nullam continet in se rationem boni concupiscibilis; unde omnes passiones et affectiones irascibilis fundantur et radicantur in affectione amoris vel odii (c), quae utique sunt affectiones partis concupiscibilis; unde qui sperat, amat et desiderat id quod sperat, et qui timet, cum quodam odio fugit id quod timet. Item, detur saltem per impossibile sola potentia concupiscibilis (d) convenientia amans et contraria odiens et fugiens: nunquid ista obiectum odibile sibi imminens vel approximans timebit et amatum imminens expectabit? utique. Item, affectiones irascibilis non videntur aliud dicere nisi aut quasdam robustas erectiones ipsius concupiscibilis aut quadam consternationes, unde quando potentia concupiscibilis cum quadam erectione vadit ad suum amatum, ex sola hac constanti erectione adiungit sibi rationem irascibilis, et ideo earum divisio non est vere divisio in duas potentias, sed solum in rationes seu modos eiusdem potentiae. Item, si irascibilis est altera potentia a concupiscibili, impossibile est ipsam esse liberam (e), quia nunquam poterit moveri nisi mota a concupiscibili et ab actibus eius, quia actus concupiscibilis sunt causa actuum irascibilis, unde amor imperat omnibus affectionibus. Et secundum hoc sequeretur quod voluntas libera in nihil arduum posset ire nec aliquid velle per modum altum et dominativum. Quod est expresse contra rationem libertatis.
Septimo patet hoc ex connexione voluntatis intellectivae ad intellectum. Uni enim potentiae apprehensivae non connectitur directe et immediate nisi una sola potentia voltiva; si igitur unus est intellectus et non plures, ut superius est probatum ergo non erit nisi una voluntas intellectlva. Maior probatur quia ad hoc est apprehensiva, ut praesentet appetitivae suum obiectum, et ideo oportet quod ambae sint eiusdem ambitus respectu suorum obiectorum. Si etiam eadem apprehensiva subservit duabus appetitivis, tunc aut utrique subservit immediate aut uni mediante altera. Si utrique immediate, tunc valde transcenderet utramque illarum, quia neutri cohaereret secundum totum suum ambitum, nec aliqua earum caperet totum ambitum eius, sed una unam partem et alia aliam. Si autem uni mediante altera, tunc postrema primo fertur in actum mediae volitivae quam in actum apprehensivae. Quod est impossibile, quia non potest ferri in aliquid nisi ut per cognitivam sibi praesentatum, non enim possumus velle nisi cognita (a ).
[Solutio Obiectorum]
Ad primum igitur in contrarium dicendum quod non omnis diversitas speciei vel generis obiectorum probat vel includit diversitatem potentiarum nostrarum; alias tot erunt in nobis potentiae intellectivae quot sunt species et genera scibilium Secundum hoc etiam quilibet sensus particularis esset plures potentiae, quia nullus est quin habeat plura obiecta diversorum generum; lux enim et color differunt genere. Multa etiam sunt species et genera sonorum, et multa sunt genera tangibilium et gustabilium. Si dicatur quod non sunt sic diversa quin in aliqua communi ratione alicuius generis generalissimi vel subalterni univocentur: etiam hoc est falsum quia radius seu radiositas lucis igneae vel solaris non habet univocationem cum ipsa, sed solum analogiam, et tamen utraque visu apprehenditur. Sufficit ergo quo in aliqua una ratione analoga conveniant; quae ratio respectu intellectus (a) communiter dicitur esse ratio entis seu quidditatis. Quaecunque autem sint secundum se (b) huiusmodi rationes: nobis tamen in omnibus non sunt notae vel nominatae nisi solum per respectum ad potentiam cuius sunt; ut cum dicimus quod ratio visibilitatis est illud in quo conveniunt omnia visibilia respectu visus, et ratio tangibilitatis est illud in quo respectu tactus omnia tangibilia conveniunt, et consimiliter sufficit quod in ratione intelligibilitatis omnia obiecta intellectus conveniant. - Ad id vero quod ab Aristotele in primi probatione subinducitur dicendum quod cognitio est quidem per assimilationem et determinationem potentiae ad obiectum, sed tamen ilia assimilatio non est essentia ipsius potentiae sicut nec ipsa cognitio, quia tunc per essentiam esset omnium determinata similitudo. Quod non potest competere nisi soli Deo.
Ad secundum dicendum quod non omnis generalis vel specifica diversitas actuum includit diversitatem potentiarum; alias essent in nobis tot potentiae quot sunt vel esse possunt species habituum et actuum. Sufficit ergo quod actus univoce vel analogice participent generalem rationem potentiae eo modo quo accidens participat rationem sui subiecti et actus rationem agentis. Generalis autem ratio intellectus est ratio expressivi cum assensu vel dissensu vel suspensione; et haec ratio quasi (c) differenter participatur in actu intelligendi et sciendi et opinandi seu credendi et dubitandi, in omnibus enim cogitative exprimitur aliquod obiectum.
Ad tertium satis patet ex alibi dictis. Facultas enim rationis et voluntatis non potest esse tertia potentia alia ab intellectu et voluntate, nec una potentia essentialiter composita ex duabus, nec aliquo modo potest esse alia a voluntate libera, quia alias oporteret voluntatem liberam sibi esse naturaliter subiectam, ac per consequens non esse essentialiter liberam. Intelligendum est ergo quod eadem facultas voluntatis est potens movere rationem et voluntatem ad libere discernendum et iudicandum et ad volendum seu eligendum; voluntas enim dominatur tam sibi quam rationi et ideo sua facultas non solum dicitur facultas voluntatis, sed etiam rationis.
Ad quartum etiam patet ex supradictis, et si diligentius vis rationis illius aspiciatur, potius valet ad propositum, quia absolutum et relatum non variant potentiam; alias nulla eadem potentia posset unum suum obiectum conferre ad alterum. Praeterea, ratio ardui includitur sub ratione boni et e contrario, quia ratio arduitatis est quaedam ratio bonitatis, et omnis bonitas, in quantum bonitas, est quid arduum, et quantum habet de bonitate, tantum eo ipso habet de arduitate. Et consimiliter veritas includit bonitatem et e contrario, quia omnis veritas, in quantum talis, est quid bonum et e contrario. Rursus, relatio obiecti intellectus ad actum et ad obiectum voluntatis non diversificat intellectum in duas potentias intellectivas. Ex quo patet quod intellectus practicus non est altera potentia a speculativo, quia practicus ex hoc solo dicitur practicus quod proprias speculationes refert ad actum et obiectum voluntatis et ad ea operabilia quae voluntas vult fieri. Proprias autem ideo dixi, quia speculationes scientiarum practicarum sunt ei propriae, speculationes vero scientiarum mere speculativarum sunt propriae intellectus, in quantum proprie dicitur speculativus.
Notandum aut em quod contra praedeterminata, quod scilicet in mente nostra non sit nisi una potentia intellectiva et altera volitiva, non est illud (a) quod Augustinus, libro XII De Trinitate, distinguit superiorem rationem et inferiorem quasi virum et mulierem; quia ipse non accipit ibi rationem superiorem pro una aliqua sola potentia mentis et consimiliter nec inferiorem, immo sub unaquaque illarum aggregat intellectum et voluntatem. Quod patet: quia utrique earum attribuit non solum actum apprehendendi et discernendi, sed etiam actum comedendi, id est, delectandi et consentiendi. Potentiam igitur intellectivam et volitivam coniunctim sumptas distinguit in duo officia seu aspectus, scilicet, in aspectum aeternorum seu supernorum et in aspectum temporalium seu inferiorum; et quia secundus (b) aspectus subest priori sicut uxor viro et velut subditus suo praelato, idcirco rationem superiorem comparat viro, inferiorem vero uxori.
Verumtamen si contra dicta Augustini ibidem obicias quia ipse ibidem ponit quod plenus consensus plenumque iudicium agendorum spectat ad solam rationem superiorem, cum tamen e contra videatur quod plenus consensus in inferiora agenda vel volenda non spectet nisi ad solum aspectum inferiorum et ita non nisi ad solam rationem inferiorem, et praecipue quando mens plene consentit in illa absque omni aspectu ad aeterna, sicut facit cum per omnimodam aversionem ab aeternis se convertit totaliter ad creata: ad hoc dupliciter respondetur, primo scilicet, quod sub aspectu aeternorum comprehendatur tam aspectus verus quam falsus; nam de quocunque, quamquam falso, mens dicat hoc est summum bonum meum et hoc mihi finaliter est amandum et prosequendum, accipitur a mente tanquam aeternum et tanquam principalis regula volendorum et agendorum. Constat autem quod absque pleno consensu in aliquem ultimum finem vere vel falso acceptum non potest plene consentiri in ea quae sunt ad ilium finem, in quantum talia. Consensus igitur in aliquid tanquam in ultimum finem spectat ad rationem superiorem, consensus vero in id quod ad finem spectat ad inferiorem. Secundo respondetur quod nomine rationis superioris non significa tur primo et principaliter actualis vel habitualis aspectus aeternorum, sed potius ipsa potentia, prout est potentialiter apta aspicere illa. Et quia potentia secundum sui supremum est ad hoc apta, non autem secundum suum infimum, plenitudo autem consensus et iudicii non potest menti inesse, si ibi desit suprema portio seu supremum ipsius -- quando enim secundum solum suum infimum in aliquid consentit, tunc infime (a) et nec semiplene consentit -: hinc est quod plenus vel principalis consensus ad solam superiorem rationem dicitur pertinere.
Ex hoc autem patet quare malus consensus solius rationis inferioris dicitur non esse mortale peccatum. Quamvis enim Augustinus ibidem dicat quod licet Eva sola peccante Adam non damnaretur, quia non erant realiter una persona, sed duae, nihilominus sola inferiori ratione peccante totus homo damnabitur, quia sunt simpliciter unius (b) solius personae: non oportet intelligi de condemnatione mortis aeternae seu infernalis, sed sufficit hoc intelligi de condemnatione ad quamcunque poenam debitam veniali peccato. Sic enim Enchiridion, capitulo 63, idem Augustinus accipit damnationem, ubi de (a) poena purgatoria eorum qui non sunt valde mali dicit quod orationum et eleemosynarum suffrag1a aut ad hoc eis prosunt, ut sit remissio, scilicet totalis, aut certe, ut tolerabilor fiat ipsa damnatio. Quod autem peccatum quod est in sola ratione inferiori nolit esse mortale patet: quia in praefato XII libro De Trinitate, capitulo 12, dicit quod "de talibus cogitationibus quibus ratio inferior obiectatur illicitis venia petenda est pectusque (b) percutiendum et dicendum, "dimitte nobis debita nostra" et cetera." Item, ubi paulo post dicit quod per hoc totus homo damnabitur, subdit: "Nisi haec, quae sine voluntate operandi, sed tamen cum voluntate animum oblectandi solius cogitationis sentiuntur esse peccata, per Mediatoris gratiam remittantur." Ex quo videtur quod de hoc peccato loquitur tanquam de veniali, quia secundum eum et secundum Anselmum principalis causa venialitatis et remissibilitatis venialium est meritum et gratia Christi. Item, libro II Contra Manichaeos, parum ante medium libri, agens de eisdem dicit quod. "si suggestione facta, cupiditas inferioris rationis mota fuerit, quasi iam mulieri persuasum erit; sed aliquando ratio commotam cupiditatem viriliter refrenat; quod cum fit, non labimur in peccatum - supple mortale -; si autem ratio consentiat et faciendum omne decernat, ab omni beata vita tanquam de paradiso expellitur homo" Quod igitur Magister Sententiarum, libro II, distinctione XXIV, agens de ista materia dicit (5 ) quod "quando mulier sine viro gustat, id est, quando ratio inferior sine superiori consentit, est aliquando mortale peccatum:" non est contra hoc, quia sicut ex dictis eius ibidem expresse patet, ipse loquitur in illo casu in quo ratio superior est merito inculpanda, quia cogitationem rationis inferioris nimis morosam compescere neglexit, quae negligentia a magistris consensus (a) interpretativus seu occultus appellatur.
Ad huius tamen evidentiam sciendum quod quamquam aliquando superior ratio nullo modo consentiat ad opus peccati extrinsecum perficiendum: nihilominus aliquando plene et expresse consentit ad cogitandum et ad delectandum se cogitando. Et si tunc secundum quosdam illud opus quod sic cogitatur est de genere suo mortale, praefatus consensus est mortalis. Secundum alios vero quibus magis assentio hoc non est verum, nisi illud praeter hoc quod est de genere suo mortale habeat in vitiosa voluntate et sensualitate cogitantis enormem excessum vitiosae delectationis, quod non de facili invenitur nisi in (b) peccato carnis. Propter quod etiam huiusmodi modus delectandi secundum doctiores aliquando est mortalis, ubi opus exterius de quo cogitatur est ex suo genere veniale cogitanti; quia dato quod vir tota die cum horrenda delectatione cogitet se commisceri suae uxori et absque intentione operis in huiusmodi cum pleno consensu se pascat: nunquid vir sapiens dicet quod mortaliter peccat, quamvis utique in hoc ipso citius et gravius peccaret mortaliter, si de non sua coniuge cogitaret et praecipue si ad virginalem aut regularem castimoniam esset voto vel professione astrictus? Rursus, sciendum quod plenus consensus non sic ascribitur rationi superiori et semiplenus cum primis motibus inferiori quin aliquando primos motus et semiplenos consensus ponamus esse in superiori, ut cum quis aliquo primo motu vel semipleno consensu afficitur in Deum aut in aliquid divinum aut cum primo motu contra Deum turbatur vel cum primo motu haesitat de fide vel veritate ipsius. Haec enim idcirco superiori rationi attribuuntur, quia insunt menti secundum supremum aspectum ipsius, prout scilicet habet aspectum in Deum.
