ARTJCVLVS I.

CIRCA primum sciendum quod in ista quaestione quidam dixerunt, haec quatuor vocabula, iustitia, pruden⸗ tia, fortitudo, temperantia, aliquando significarequasdam generales condi-tiones, & circumstantias omnis actus virtuosi: De omni namque actu virtuose elecito verum est dicere, quod in eo est ratio debiti & iusti. Nam faciens actum virtutis facit, quod debet: & iterum ratio fortitudinis, quiadifficultatem quandam, quam habet actns virtu⸗ tis, contra quam virtuosus se stabilit: similiter ratio temperantiae, quia in omni actu, virtutis necesse est obseruare temperiem, & modum.

Et rursum bonum rationis, & prudentiae in quolibet actu virtuoso relucet, quo circa ista nomina, vt significant has conditiones generales, nonsunt proprie virtutes, sed omnium virtutum circunstantiae. Aliquando vero appropriantur haec nomina virtutibus, quae sunt circa materias, in quibus praecipue relucent considerationes illae, vt quia tomperies, & modus relucet maxime circa- delectationem tactus, & gustus. Idcirco Temperantia appellatur illa virtus, quae perficit hominem circa istam materiam. Et similiter fortitudo dicitur illa virtus, quae perficit hominem circa timores mortis, vbi difficilius est homini se figere & stabilire.

Et simile est de ratione debiti in actionibus ad alterum, quia ibi magis relucet quam in quacunque alia materia. Bonum etiam rationis maxime relucet in actibus rationis practicae, qui sunt consiliari, iudicare, praecipere & secundum hoc prudentia, iustitia, temperantia fortitudo sunt virtutes specificae consistentes circa determinatas materias.

Dixerunt ergo isti, quod ratio cardinalitatis attribuitur istis quatuor prout sunt virtutes speciales, pro eo quod esse cardinale in virtutibus nil aliud est, quam habere rationem aliquam virtuosam per excellentiam, & principaliter, quae tamen reperiatur in pluribus alijs virtutibus participatiue, & minus principaliter, vt temperies & modus principaliter reperitur iu delectationibus tactus, & gustus. In gaudio vero cirea, quod est euterpelia, & in ira circa quam es mansuetudo minus principaliter, & participatiue. Et quia rationes illae quatuor generales sic, vt praedictum est in quatuor generalibus materijs principaliter reperiuntur, ideo virtutes, quae sunt circa illas materias cardinales dicuntur partes potentiales, quia haec est natura totius potentialis, quod virtus eius per prius reperitur in vno mediante quo deriuatur in alia, vt virtus a se per prius lucet in corde, & ab ipso derinatur in membra alia.

ARTICVLVS II. Cuius est conclusio prima, quod a tribus virtutibus communicantibus in vna ratione generali potest abstrabi vnus conciptus quidditatiuus.

CIrca secundum ponendae sunt tres conclusiones iuxta illud, quod videtur in hac materia dicendum

Prima quidem conclusio est, quod ab omnibus virtutibus, quae communicant in vna ratione generali potest abstrahi vnus conceptus quidditatiuus communis, & per consequens vna ratio generis subalterni; Verbi gratia a sobrietate, castitate-, mansuetudine, clementia & eutrapelia potest accipi vna ratio generalis qua omnes conueniunt in temperie, non sunt enim aliud quam diuersae temperies circa diuersas materias, & idcirco temperantia est genus ad omnes. Similiter a religione, quae reddit Deo quod suum est, & pietate quae hoc reddit parentibus, & sic de omnibus alijs potest abstrahi vna communis quidditatiua ratio, quia omnes sunt quaedam redditiones debiti circa diuersas materias, & ideo iustitia est vnum genus commune omnibus.

Et idem intelligendum, quod ab Eubulia, quae est rectitudo consilij, & Synesi quae est rectitudo iudicij, & praeceptiua prudentia, quae est rectitudo imperij potest abstrahi communis ratio, & quidditatiua, quia omnes sunt rectitudines actuum rationis circa agibilia, & ideo prudentia erit genus ad omnes.

Et pari ratione a patientia, magnanimitate, & longanimitare potest abstrahi ratio fictionis, & sta bilimenti, quia omnes istae sunt quaedam firmitates animi circa diuersas materias, propter quod fortitudo genus erit ad eas. Hanc autem acceptionem horum quatuor nominum pro quatuor nominibus subalternis omnium virtutum omiserunt positores praedicti, cum tamen sit principalis. haec igitur Conclusio potest multiplicari declarari

Primo sic: Quandocumque aliqua ratio inuentiru in pluribus speciebus sub genere contentis, si ratio illa essentialis fuerit vni ex istis speciebus sub genere contentis, erit subalternalijs, quia quod est essentiale vni speciei sub aliquo genere non potest in esse accidentaliter alicui eiusdem generis; nam, vel est genus, vel differentia illius, cui essentiale est. Jmposbile est autem differentiam alicuius speciei, si fuerit illi propria, reperiri accidentaliter aut essentialiter in alia specie eiusdem generis; si verb sit differentia communis tunc non inerit accidentaliter speciebus alijs quibus communis est, sed potius essentialiter, & ita poterit accipi communis conceptus generis, genus vero illarum specierum erit, quibus ponuntur esse communis.

Et exemplum ad hoc est de animali, & leone nihil enim est essentiale leoni si reperiatur in boue quin sit houi essentiale. Sed ratio temperiei reperitur in pluribus virtutibus, mansuerudo namque est quaedam temperies, & moderatio irae; similiter clementia est quaedam temperies respectu poenae quam affectat crudelis.

Castitas autem est quaedam moderatio respectu delectabilium sensus tactus, sicut est sobrietas respectu delectabilium gustus. Constat autem, quod ratio temperiei, & moderaminis essentialis est insobrietate & castitate: ergo ipsa erit essentialis om nibus alijs, & per consequens poterit abstrahi conceptus generis subalterni quem exprimit hoc nomen temperantia. Et idem potest concludi de ratione firmitatis, & fictionis, quae communis est multis virtutibus. Et similiter de ratione redditionis debiti quam exprimit nomen iustitiae, & de rectitud me racionis, quam exprimit nomen Pru dentiae.

Secundo sic. Quod praedicatur in quid de pluribus differentibus specie, habet generis rationem, vt patet 1. Topic. sed interroganti quid sunt mansuetudo, & castitas, competenter respondetur, quod sunt temperantia, haec quidem concupiscentiae, illa irae.

Similiter intetroganti, quid sit patientia, & longanimitas, congruenter respondetur, quod sunt quaedam firmitates, & fortitudines animi, illa quidem in tolerando tristitias illatas, haec vero in expectando promissa secundum longitudinem tem poris, & diuturnitatem, igitur temperantia, & fortitudo erunt quaedam genera contenta sub virtute continentia multas species specialissimas, & idem est de prudentia & iustitia.

Tertio sic: Omnis differentia per se est diuisiua generis, & sub genere constitutiua speciei, vt Porphyrius dicit, sed bonum rationis prout consistit in quadam fictione, & bonum rationis prout consistit in debiti redditione, & bonum rationis prout consistit essentialiter in rectitudine cognitionis practicae hae vtique inter se sunt differentiae alterius rationis, & constat, quod diuidunt per se bonum rationis circa materiam agibilem generali. ter sumptam in quo essentialiter consistit ratio vir. tutis moralis, vt patet a. Ethic. ex definitione virtutis: ergo quatuor istae differentiae sub virtute constituent quatuor genera subalterna continentia specialissimas species totius generis virtutis.

Quatuor sic: Omnis differentia est essentialis in virtutibus & habitibus, quae sumitur ex omnibus, cum habitus & virtutes penes obiectam distinguan tur, vt patet ex a. de anima de actibus, & potenrijs: & in tertio dicitur, quod secantur scientiae, sicut & res: sed obiectorum quantum ad inateriam agibilem, quam coniecturant virtutes morales, quaedam sunt, quae se habent ad homines per modum attrahentis, in quibus difficile est animum moderari secundam rectam rationem.

Quaedam vero habent se per modum repellentis & obruentis, contra, quae difficile est animum figere & firmare, quando ratio dictat. Quaedam vero sunt, quae nec obruuntur quantum est ex se, nec alliciunt, quia respiciunt tantum alterum, & ideo totum rationis bonum attenditur in bene se habere ad alterum.

Omnia autem agibilia in hoc conueniunt, quod sub ea cadit & consilium, & iudicium, & sic de alijs actibus rationis practicae, in quibus potest esse obli quitas, & rectitudo. Igitur hae quatuor differentiae generales, quae accipiuntur ex omnibus, vt patet, distinguent essentialiter virtutem in quatuor species generales omnes alias continentes.

Confirmatur autem praesens conclusio ex intentione Tullij in 2. Reth. & Senec. in lib. de copia verb. qui diuidunt totam virtutem in istas quatuor species, & deinde quamlibet illarum in alias specificas, & singulares virtutes.

Quod virtutes athomae non respiciunt cardinales quasi cardinalium partes potentiales.

SEcunda conclusio est, quod virtutes specificae, & athomae non respiciunt virtutes Cardinales tanquam potentiales partes, sicut posuerunt praedicti: quod patet.

Primo sic. Pars potentialis est subiectiue in toto, sicut patet quod potentiae animae sunt in ipsa subiectiue: sed manifestum est, quod virtutes athomae non sunt subiectiue in Cardinalibus: igitur se non habent ad eas sicut partes potentiales ad totum.

Praeterea: Totum operatur per partem putentialem, sicut anima per vegetatiuum, & sensitiuum sed virtus principalis, vtpote temperantia non ope ratur per alias virtutes annexas: ergo illae non debent dici annecti: sicut partes potentiales suo toti.

Praeterea: Partes potentiales non sunt nobiliores suo toto: sed religio, & latria, est nobilior quam par ticularis iustitia, illa enim est erga Deum, & ista erga proximum: ergo latria, & religio non est pars potentialis particularis iustitiae, sicut isti ponunt.

Praeterea: Species sub eodem genere contentae non respiciunt nobiliorem speciem infra illud genus, sicut partes potentialestotum, quantumcunq. enim homo sit nobilior caeteris animalibus, & vtatur omnibus, & omnia sint facta propter hominem, nullus tamen dicit, quod animalia sint partes essen tiales ipsius hominis: sed magnanimitas, patientia, magnificentia sunt distinctae virtutes specificae, & sic de multis alijs virtutibus: igitur dicere, quod quaedam ex istis sunt partes potentiales iustitiae, quaedam fortitudinis, & sic de alijs, non est rationaliter dictum.

Quod Cardinalitus noo auribuitur uiemul, propter participare principalitr a quam specillem uirtutem.

TErtia conclusio est, quod cardipalitas, vel else Cardinale in virtutibus non attribuitur eis propter participare principaliter aliquam rationem, quae modo minus principali participatur ab alijs. constat enim, quod difficilius est pugnare contra iram, quam contra concupiscentiam, vt patet a. & 7. Ethic. & per consequens mansuetudo, quae moderatur iram, & temperat, videtur rationem temperiqi, & modi principalius participare quam castitas, quae moderatur concupiscentiam venereorum, aut parsimonia, quae temperat concupiscentiam gustus: sed mansuetudo non proprie virtus Cardinalis, imo secundum istos temperantia dicitur Cardinalis: participare ergo principaliter aliquam rationem, non facit virtutem esse Cardinalem.

Praeterea: Temperantia est virtus Cardinalis secundum istos, aut ergo illa temperantia est virtus castitatis, quae respicit delectabilia secundum tactum, aut parsimonia, quae respicit cibum, & sobrietas, quae respicit vinum, aut forte genus temperantiae, quae est communis.

Sed non potest dari, quod genus commune, tum quia secundum istos virtus Cardina lis est quadam virtus specialis, cui aliae annectuntur; tum quia infra illud genus necesse est, quod in aliqua specierum principalius, & perfectius reperiatur ratio temperiei, quia differentiarum diuidentium genus semper subalterna est nobilior, & per consequens illa virtus est Cardinalis iuxta regulam istorum. Nec potest dici quod vel castitas praecise, nec sobrietas praecise, nec parsimonia sit illa virtus temperantiae, quae est Car dinalis, nec etiam isti hoc dicunt, sed solum illa temperantia communis, de qua Phyl. loquitur in 3. Ethic. igitur esse Cardinale non competit virtuti per rationem principalitatis.

Praeterea: Virtus latriae & religionis est nobilior inter omnes virtutes, quae reddunt alteri, quod suum est & ideo reddere debitum nobiliori modo compe tit sibi quam iustitiae particulari, quia reddit debitum Deo: igitur secundum hoc latuia erit virtus Cardinalis, & non particularis iustitia, cuius oppositum isti dicunt.

Si dicatur, quod reddere debitum Deo non possumus aequiualens, & aequale, & ideo ratio debitum reddendi perfectius saluatur in iustitia particulari per quam redditur alteri quicquid est debitum: non valet, quia in iustitia non accipiatur medium, siue iustum per modum contrapassi proportionalis; licet ergo per latriam non reddatur Deo aequiualens per modum proportionalis, quia quantum est possibile creaturam rependere, nec amplius exigit Deus, nec ad amplius tenetur creatura, & ideo ratio reddendi debitum secundum, quod exigit aequitas & iustitia in religione, & latria maxime saluatur.

Praeterea: Fortitudo, & patientia, vtraque est cir ca pericula mortis, fortitudo quidem in aggredien do, & non resiliendo a virtute propter pericula, patientia vero in non commoueri, nec obrui tristtitia in tolerando pericula, sed constat difficilius e non commoueri, nec affici tristitia in experientia periculorum, quam non resilire tantum, & propter hoc 3. Ethic. dicit Phylosophus, quod in tali- bus sufficit non tristari, quando super extendun. tur pericula. hinc & Laurentius, qui non solum non resiliebat a virtute in craticula existens, quod pertinebat ad fortitudinem, sed cum hoc in tormentis gaudebat, & carbones refrigerium sibi praestabant, quod pertinebat ad patientiam, habuit martyrium excellentius alijs, qui non resilierant a virtute, sed tamen similem patientiam & gaudium de tormentis non habebant: igitur secundum hoc patientia magis est virtus Cardinalis, quam fortitudo, cuius oppositum isti dicunt.

ARTJCVLVS III. Vbi mouentur quaedam dubia.

NVnc tertio mouenda sunt tria dubia. d Primum quidem quod omnis diuisio debet esse bimembris secundum Boetium in libro diuisi onum. Vnde cum differentiarum diuidentium genus, vna sit habitus, reliqua priuatio, necesse est quod euacuent totum ambitum generis: Sed virtutes Cardinales quatuor ponuntur: ergo prima diuisio virtutis non potest esse in eas tanquam in primas species & genera subalterna.

Secundum vero, quod species sunt ex Arist. sub genere, vt praedicatur secundum magis, & minus de suis speciebus: sed ratio formalis iustitiae, quae consistit in redditione debiti, per prius & perfectius dicitur de iustitia commutatiua & distributiua, per posterius autem & secundum minus perfecte dicitur de liberalitate aut affabilitate aut veritate, quae ponuntur partes iustitiae. In his enim non est ratio debiti simpliciter, quod est debitum necessitatis & aequitatis, sed est magis debitum secundum quid, quia debitum honestatis: ergo non videtur quod iustitia se habeat ad commutatiuam, & distributiuam, liberalitatem, & affabilitatem sicut genus & species. Et idem posset argui de temperantia, & fortitudine, & prudentia quantum ad virtutes, quae ponuntur eis annexae.

Tertium quia negari non potest secundum Sanctos, & Phyl. quin sint ponendae virtutes Cardina les, nec apparet, quid facit virtutem esse cardinalem nisi illud, quod supra secundum alios dictum est, videlicet habere aliquam rationem principaliter, quam plures aliae virtutes participent diminutae.

Ad primum istorum dicendum, quod diuisio vir tutis in genere semper est bimembris, vel reducitur ad bimembrem.

Sciendum, quod ratio virtutis moralis essentialiter in bono rationis consistit, prout patet ex definitione virtutis, quam ponit Phyl. 2. Ethic. sic dicens virtus est habitus electiuus in mente consistens determinata recta ratione, & prout sapiens determinabit: aut igitur bonum rationis est tale per essentiam, & respectu huius accipitur virtus prudentiae, cuius ratio formalis consistit in bono rationis practicae vel participatiue per essentiam: aut est solum bonum rationis per participationem vel obedientiam. Et hoc potes esse dupliciter. Quia vel in ordine ad alterum, & respectu talis boni sumitur virtus iustitiae, cuius formalis ratio consistit in ratione debiti, quod est ad alterum. Vel est tale bonum scili cet per participationem vel obedientiam in ordine ad scipsum, & hoc potest esse dupliciter.

Vel in ordine ad illa, quae propter sui excessum habent hominem obruere, & respectu talium est virtus fortitudinis, cuius ratio formalis consistit in fixione contra obedientiam, vel in ordine ad illa quae propter sui complacentiam habent hominem nimis allicere, & respectu talium est virtus temperantiae, cuius ratio formalis consistit in moderatione contra sic allicientia, & sic patet quomodo virtutis diuisio in quatuor Cardinales, etsi non sit bimembris, tamen eo modo quo dictum est, reducitur ad bimembrem, & hoc sufficit.

Ad secundum dicendum secundum Phylosophum 7. Ethic. quod analogiae latent in generibus. Vnde & in 3. meth. dicit, quod licet inter indiuidua: sub speciem non sit prius & posterius, est tamen inter species sub genere, & ideo vna species nobi lior potest esse mensura omnium aliarum, sicut albedo omnium colorum sicut patet 9. imetaph. vbi etiam dicitur, quod differentiarum constituentium speciem altera est habitus, & ideo nobilior, & ideo nobiliorem speciem constituit: non est igitur inconueniens, quod sub iustitia reperiantur diuersae species virtutum, quarum vna plus participat de ratione debiti quam alia, sicut etiam rationem sensibilitatis nobiliori modo participat homo, cum sensitiua hominis fit nobilior, & homo species nobilior sub animali, quam equus, vel aliud.

Vnde debitum honestatis & necessitatis vtrumque est debitum, quamuis sit ibi quaedam analogia, perfectum & imperfectum, prius & post. Quomodo autem species sint coaeuae sub genere: Intelligendum est in recipiendo praedicationem generis, licet enim albedo sit nobilior color, vel maior color in perfectione, non est tamen magis color, dehoc tamen diffusius dictum est in primo quaestione de vnit. Dei dist. 2.

Ad tertium dicendum, quod procedit ab insufficienti, est enim alia ratio, vnde attribuitur virtuti, vt sit Cardinalis: Cardinale namque dictum est a Cardine, in quo vertitur ostium: quia ergo humana conuersatio vertitur in materias illas generales virtutes, respectu quarum sunt praedictae, quatuor generales virtutes. Idcirco virtutes istae sumptae in genere dicuntur Cardinales: quicquid enim agit virtuosus virtuose, reduci habet, vel ad iustiriam, vel temperantiam, fortitudinem, seu pru dentiam sumpta in genere, nec sunt Cardinales vir tutes aliquae speciales virtutes, vt patet secundum Tullium 2. Reth. diuidentem totam rationem honesti quam vocat virtutem moralem in quatuor partes tanquam in species famosiores & primas, & deinde quamlibet illarum diuidit in virtutes specificas, & idem facit Seneca de cop. verb.

ARTICVLVS IV. Qualiter quatuor virtutes Cardinales descendant in virtutes speciales, quae sunt octo. Et primo ponitur sufficientia decem & octo virtutum, quae sub prudentia continentur.

NVnc quarto videndum est, per quem moVdum virtutes Cardinales quatuor in virtutes speciales descendant, quae possent reduci ad 18. virtutes, contentas sub quatuor Cardinalibus tanquam sub generibus subalternis, ponendo sufficien tiam virtutum quarumlibet, prout continentur sub genere sibi proprio.

Et primo videnda est sufficientia 18. virtutum quae sub prudentia continentur, quae sunt monastica prudentia, oeconomica, regalis, seu legis positiua, militaris, politica, seu ciuilis, Eubulia Synesis, gnomia, prudentia praeceptiua, discretio, seu sollicitudo, rationabilitas, prouidentia, circunspectio, cautio, seu cautela. vt igitur harum virtutum, quae continentur sub prudentia in communi habeatur sufficientia commemorando vitia eis opposita & alia.

Sciendum est, quod cum ratio formalis pruden tiae consistat in bono rationis per essentiam, hoc po test accipi dupliciter, quia vel quantum ad materiam, quam ratio practica transit, vel quantum ad actus proprios, per quos transit, non sit nisi bonum agibile. hoc potest esse dupliciter.

Quia vel est agibile ab vno, & respectu talis est prudentia monastica, vel est agibile a communitate, vel a principalibus.

Et hoc potest esse etiam dupliciter, quia vel a com munitate domestica, & respectu huius est prudentia oeconomica; vel est agibile a communitate politica, & istud pertinet ad virtutem, quae dicitur prudentia regalis, vel legislatiua ordinatiue, & praeceptiue, sed executiue propter victoriam qui-

dem pertinet ad prudentiam militarem, sed per sufficientiam pertinet ad prudentiam politicam, seu ciuilem.

Si vero sumatur bonum rationis, quantum ad actus, per quos super debitam materiam practica ratio transit, hoc etiam potest esle dupliciter.

Vno modo quantum ad actus principales, alio modo quantum ad ea, quae adminiculantur ad huiusmodi habitus.

Si primo modo hoc potest esse tripliciter, quia vel ille actus est inuenire per consilium, vel est iudicare de inuentis, vel perficere iudicata, vt sic fiat appli catio ad opus.

Primus igitur actus, qui est inuenire debito modo per consilium, & debitis circumstantijs obseruatis, pertinet ad virtutem Eubuliae, cui diuersa vitia secundum diuersas circumstantias opponuntur, scilicet astutia, quae sibi opponitur, quo ad finem intentum, quia per astutiam inueniùntur accomoda media ad malum aerem; opponitur enim ei praecipitatio, quo ad procedendi modum consilio intrinsecum, qui est procedere cum tarditate, secundum illud Philosophi, consiliari autem tarde.

Opponitur etiam eidem fraus, & dolus, quo ad inuentum medium. Pertinet enim ad hoc inuenire media sophistica, & apparentia, & magis ad hominem, quam ad rem. & ideo semper sunt circa materiam, quae se habet ad alterum. Et siquidem fuerit in materia iuslitiae, alteri nocendo: tunc dicitur fraus: si vero in materia alia, tunc dicitur dolus. Potest tamen contingere, quod quamuis media sint apparentia, & ad hominem, non tamen nocet homini decipi, immo prodest, & tunc est dolus bonus, iuxta illud Apostoli, dolo vos coepi.

Secundus autem actus, qui est iudicare de inuentis, pertinet ad virtutem synesis, & gnomiae. Sed disferunt, quia si feratur iudicium secundum communia practica, pertinet ad virtutem synesis, cui opponitur contrarie stultitia, a qua quis dicitur stultus, sicut Nabal Carmeli. Priuatiue vero fatuitas, vel asynesia, a qua dicuntur asyneti secundum Philosophum 6. Ethic.

Si vero seratur iudicium secundum altiora prin- cipia, & quasi transcendentia modum humanum hoc pertinet ad virtutem gnomiae, cui possent eadem opposita assignari, sicut & synesi, tamen circa principia altiora.

Tertius autem actus, qui est praecipere iudicata, pertinet ad prudentiam praeceptiuam, & ad discretionem, sed differenter; nam ad prudentiam praeceptiuam, quae propter excellentiam actus praeceptiui super alios actus rationis particularis nomem prudentiae sibi specialiter vindicauit, cuius oppositum dicitur imprudentia in non exequendo praeceptiuae, & applicando ad opus, quod iudicatum est. Ad hanc inquantum prudentiam addit discre tio segregationem omnium incommodorum, quae occurrunt etiam circa iudicata, & huius oppositum dicitur indiscretio.

Si vero sumatur bonum rationis quantum ad ea, quae adminiculantur ad actus principales practicae rationis, hoc potest esse dupliciter, quia vel adminiculantur ad omnes actus communiter, & hoc pertinet ad virtutem sollicitudinis, vel diligentiae, cuius oppositum in plus potest dici cura superflua; contra quam dicebat Christus Matth. 6. Nolite solliciti esse, & c. In minus vero eidem opponitur negligentia.

Vel adminiculantur ad aliquos actus rationis singulariter, & hoc potest esse tripliciter secundum numerum principalium actuum iam dictorum.

Si ergo sit adminiculans ad actum inueniendi per deliberationem, vel consilium, hoc potest esse vel quasi actiue & comparatiue, & hoc pertinet ad vir tutem, quae dicitur rationabilitas, a qua dicitur quis rationabilis, cuius oppositum dicitur irrationabilitas, & est vitium illorum, qui non communicant cum alijs in principijs practicis, quibus consiliamur in materia agibili.

Vel hoc potest quasi obtemperatiue, & obeditiue, & hoc pertinet ad virtutem, quae dicitur persua dibilitas cui opponitur capitositas, vel pertina cia, a qua dicitur quis capitosus, & pertinax, quod est impersuadibilem esse, & nimis immanere propriae rationi, vel sententiae.

Opponitur etiam eidem virtuti leuitas cordis per contrarium ad pertinaciam, de qua leuitatedicit Sapiens: qui cito credit, leuis est corde.

Si vero sit ad actum iudicandi adminiculans, ad hoc multum valet recordatio de praeteritis, primo aduertentia praesentium. Secundo coniectura de futuris.

Primum igitur istorum pertinet ad virtutem memoriae, & ad virtutem visus, sed differenter, quamuis ista duo raro contra se videantur ponere in numerum, quia cum iudicatur per vnum particulare visum adminiculatur memoria, a cuius opposito dicitur quis immemor, vel obliuiosus; qui licet multa viderit, vnde se posset dirigere in agendis, non apponit tamen cordi. Cum vero iudicatur per vniuersale practicum principium ex experientijs, & multis memorijs acceptum adminiculatur visus, vel intellectus, de quo loquitur ipse Phi losophus 6. Ethic. cuius oppositum mentis caecitas dici potest, vel inertia, a qua potest dici iners, quasi sine arte videndi.

Secundum autem istorum, quod est aduertentia praesentium, pertinet ad virtutem, quae dicitur intelligentia, a cuius opposito dicitur, quis obtusus, qui non plene intelligit, quae occurrunt, nec praesen tia aduertit. Tertium autem istorum, quod est coniecturatio de futuris pertinet ad virtutem prouidentiae, a cuius opposito quis appellatur improuidus.

Si vero sit adminiculans ad actum procedendi ad hoc praecipue duo valent scilicet consideratio omnium circunstantiarum quae debent obseruari & hoc pertinet ad circumspectionem, a cuius opposito quis dicitur incircunspectus.

Valet etiam multum consideratio omnium impedimentorum, per quae posset frustrari praecepti executio, & hoc pertinet ad virtutem quae potest dici Cautio vel cautela, a cuius opposito dicitur quis incauuus.

Notandum tamen circa praesentem materiam, quod quinque primae virtutes congrue sumi possent per omnes sequentes quam actus iudicij concilij & pra cepti &c. possent cadere vel circa materiam pertinentem ad prudentiam monasticam, vel circa materiam pertinentem ad oeconomicam, & ita de alijs; vnde quia materia communis est istis, & alijs, non assignantur eius vitia opposita, nisi illa quae caeteris dictis virtutibus opponuntur.

Notandum etiam, quod ex parte materiae omnibus speciebus prudentiae tria vitia opponuntur, quae sunt prudentia carnis, prudentia mundi, & prudentia di aboli, vel vtendo verbis Jacobi in sua canonica cap. 3. prudentia animalis, diabolica, & terrena, nam circa vitia carnis exercere actus praedictos, scilicet consiliari, ludicare &c. pertinet ad prudentiam carnis vel animalem. Circa vitia vero quae committuntur in temporalibus, cuiusmo di est auaritia & vsura, & huiusmodi actus praedictos exercere pertinet ad prudentiam mundi, vel terrenam; sed circa vitia spiritualia, cuiusmodi sunt inuidia, & superbia, & huiusmodi, pertinet ad prudentiam diabolicam.

Sufficientia 22. virtutum, quae sub iusttitia continentur.

QEcundo Videnda est sufficientia 22. virtutum D quae sub iustitia continentur, quae sunt latria pietas, dulia, hiperdulia, legalis iustitia, Epicheia beneuolentia, affabilitas, beneficientia, veritas seu am citia, liberalitas, poenitentia, reuerentia, obseruantia, misericordia, iudicatio, gratitudo, punitiua iustitia, restitutiua iustitia, distributiua iustitia. Vt igitur harum virtutum quae continentur sub iustitia in communi habeatur sufficientia, commemorando etiam vitia eis opposita.

Sciendum est quod cum ratio formalis iustitiae consistat in ratione debiti reddendi secundum rectam rationem homini potest contingere vt sit debitor quadrupliciter quia vel hoc potest contingere secundum habitudinem effectus ad causam vel conditionem propriam, & naturam, vel quantum ad perfectionem secundam, & superadditam, vel quantum ad actionem voluntariam. Comparatur ergo homo vt effectus ad causam tripliciter.

Primo quidem ad Deum secum esse suum totale Secundo vero ad parentes secundum esse naturales: Et tertio ad quemlibet superiorem vel legem secun dum esse perfectum. Deo igitur reddit debitum per virtutem latriae, quod quidem facere potest triplici ratione, vel inquantum considerat eum sub ratione principij producentis vel prouidentis, vel omnia praescientis, & iutuentis.

Sed ratione principij producentis, cum sit obli- gatus homo se toto ipsi Deo, ideo reddit ei debitum multis modis. reddit si quidem ei debitum, & obsequium quantum ad animam per deuotionem, cuius oppositum dicitur indeuotio, sed quantum ad labium per laudem, cuius oppositum est blasphemia. Sed ad corporis gestum per adorationem, sed quantum ad sacrorum ritum, & aliorum pertinentium ad habitum, seu ad quemcumque corporis or natum, reddit debitum per sanctitatem seu religionem. Oppositum vero adorationis, & religionis ver gens ad excessum, dicitur superstitio, vergens vero in irreuerentiam Sacrosanctorum, vel in defectu aestimationis eorum dicitur simonia quia Simoniacus peraequat sacramenta, & alia dona Dei spiritua lia pecuniae vel alteri rei temporali. Quantum vero ad temporale a Deo acceptum, debitum reddit oblatio vel decimarum vel primitiarum, vel quorumlibet sacrificiorum cuius oppo situm est directe Idolatria, quamuis extendat se ad omnia praedicta, inquantum exhibentur alteri quam Deo.

Sub ratione vero principij omnia prouidentis, homo Deum considerans reddit illi debitum, vt iam prouidenti, de preterito vel praesenti per gratiarum actionem, cuius oppositum est, obliuio beneficiorum, Dei, sed vt inducatur ad prouidendum de futuro, vel pro futuro impendit sibi obsequium indirectum quandoque per petitionem, quae dicitur oratio seu deprecatio, vel inuoc atio, quandoque per superero gationem, & gratuitam obligationem, quae dicitur votum, seu deuotio, cuius oppositum est voti transgressio. Recursus vero pro prouidentia in futurum ad stellas, vel diuinos, vel sortes vel creaturam aliam non habet nomen aliud, quam superstitio, quam-

uis sit vitium distinctum ab illo quod opponebatur sanctitati siue religioni.

Sub ratione vero omnia praescientis, homo Deum considerans reddit Deo, quod suum est per drplicem actum protestandi diuinam notitiam, & veritatem qui sunt adiuratio, & iuramentum. Sed differenter, quia iuramentum reddit diuinae veritati, quod suum est attestatiue, cuius oppositum est periurium, adiuratio vero reddit debitum magis inductiue.

Comparatur autem homo ad parentes vt debitor sub ratione effectus ad causam secundum essenaturale, & ipsis reddit debitum per virtutem, qua potest dici Jus paternum, sine pietas, cuius oppositum dicitur impietas, quamuis ista duo sub aliafignificatione quandoque sumantur.

Comparatur quoque ad quemlibet superiorem vel legem secundum esse perfectionale, ad quod inducitur tripliciter. Quandoque quidem per mo dum exempli vt ab illis qui sunt sibi superiores. quantum ad imitationem perfectionis, & status, & istis debitum per virtutem hiperduliae, reddit exhibendo eis debitum cultum, & obsequium. Quandoque vero inducitur per modum praecepti, vt ab illis quorum subditus est, & qui ex officio praesident sibi, quibus reddit debitum per virtutem duliae.

Quandoque vero in inducitur quasi per modum eruditionis, & docrinae practicae, per quem modum legibus bene ordinatis expedit hominem inducere ad virtualem perfectionem, & istis reddit debitum per virtutem legalis institiae, & epycheiae. sed differunt, quia legalis iustitia est obeditiua respiciendo maxime ad legis verbum, & eius actus est iudicium, oppositum vero ipsius est communiter omne ritium, quia lex bene ordinatata prohibet omne vitium, singulariter tamen sibro nitur, & in speciali inobedientia ad legem, Epycheia vero est obedientia respiciendo maxime ad intellectum, quem habuisset legistator, vnde est obseruatiua legis non. secundum verbum sicut legalis iustitia, sed secundum intellectum alium consequens verbum, & proptor hoc, quod est legis interpretatina.

Si vero consideretur homo secundum conditionem propriam, tripliciter inuenitur debitor, secun dum quod triplicem conditionem naturaliter reporitur habere.

Est enim animal sociabile vel ciuile, & est animal rationale, est & animal, quod sibi non sufficit si solitarium velit esse, ex prima conditione tripliciter efficitur debitor aliorum, scilicet quantum ad ani mum, quod reddit per beneuolentiam, cuius oppositum est inuidia, quantum ad verbum, quod reddit per affabilitatem a cuius opposito per exces sum in contristando, & defectum in delectando, dicitur quis discolus, & inuidus. Sed per ex cessum in delectando: dicitur adulator. quod si vult de lectationem per modum proprium quis intendat appellatur blanditor, est enim debitor quantum ad auxilium, & beneficium, quod reddit per beneficentiam.

Ex secunda quoque conditione efficitur debitor eius, quod exigit natura inquantum rationalis. Et haec est veritas, quod debitum reddit per virtutem veracitatis vel veritatis cui virtuti opponitur mul tiplex vitium scilicet, quantum ad verbum, mendacium absolute. Quod si dicatur respectu propriae excellentiae, opponitur Ironia, sed quantum ad factum vel signum veritati opponitur fimulatio quidem respectu omnis perfectionis, hypocrisis vero in speciali respectu sanctitatis.

Ex tertia vero conditione obligatur homo vt alijs societur, quod fit per virtutem amicitiae, cuius oppositum est oddium vel inimicitia.

Si autem consideretur homo quantum ad persectionem secundam vel superadditam, & eius oppositum, hoc potest esse, vel ratione eius, quod habet in se, vel ratione eius, quod reperit in alio.

Si ratione eius, quod reperit in se, vel illud est bonum, vel defectus boni, quod est ipsum malumsi illud sit bonum, vel est bonum animae, & respectu huius est superius assignata virtus duliae, hiperdulia legalis iustitiae, & epichaeiae, vel est bonum fortunae qualia sunt bona temporalia, propter quae obliga tus est ad distribuendum, & hoc pertinet ad liberalitatem, cuius oppositum per excellum dicitur. prodigalitas, per desectum illiberalitas. Sed quando communicatur istud vitium excessus qui dicitur tenacitas, d qua dicitur quis cymini venditor. Quandoque vero excessus turpiter acquirendi, vt vt ab aleis, vel meretricio. si vero in se reperiat defectum boni, quod est malum culpae tenetur ad emendandum, quod fanit per virtutem paenitentiae, cuius oppositum est inpoenitentia.

Si vero surgat obligatio ratione eius, quod reperit homo in alio aut illud est bonum maxime bonum moris, vel illud est malum, si sit bonum moris obligatur ad honorem tribuendum, quod redditur per virtutem reuerentiae respectu meliorum, cu ius oppositum est irreuerentia. Sed per virtutem obsetuantiae redditur respectu aequalium, vel inforiorum, cuius oppositum est inobseruantia, vel initunitio dici potest.

Si autem, quod reperitur in alio, sit malum tenbtur ad subueniendum, si sit malum poenae, ad quod inclipat virtus misericordiae, cuius oppositum est incompassio, seu immisericordia.

Vel tenetur ad tollendum, & persequendum si sit malum culpae, & ad hoc inclinat virtus vindicationis, seu vindictae.

Si vero consideretur homo quantum ad obligationem, quae surgit per actionem voluntariam, aut factum, il la actio voluntaria praesupponit, si praesupponat & illud sit sibi bonum, obligatur ad reconpensandum secundum possibilitatem, quod reddit per virtutem gratitudinis, & huius oppositum dicitur ingratitudo ex qua procedunt isti tres actus scilicet beneficium obliuisci in animo, detrahere, & minuere verbo, & vicem non rependere facto. Si vero sit malum obligatur quis ex officio ad corrigendum, ad quod inclinat iustitia priuatiua. Et hoc est verum generaliter respectu omnis mali quantum ad illum cuius est ex officio malum punire, sicut est iudex vel superior, sed specialiter obligatur qui malum gessit, si sit laesiuum proximi, ad fatisfactionem, ad quod inclinat iustitia restituica

Si vero actio voluntaria non praesupponat factum, Sed sit de pari, potest oriri duplex obligatio, scilicet vel ad aequalitatem secundum proportionem geometricam, & hanc exercet iustitia distributiua cui opponitur multiplex vitium faciens exorbitare a debita proportione conditionis alicnius, quae non facit ad rem cuiusmodi est no bilitas vel diuitiae, sicut est carnalitas etiam ratione parentelae, sicut est etiam partialitas ratione priua tae amicitiae.

Vel obligatio est ad aequalitatem secundum proportionem arithmeticam, & hanc exercet iustitia commutatiua cui etiam diuersa vitia opponuntur: fraus enim sibi opponitur, quae tunc conuertitur, cum vendibile plus venditur, quam valet; quamuis enim etiam opponi possit eubuliae inquantum fraus est in exteriori apparentia mediorum sicut dictum est supra: Opponitur etiam eidem iustitiae communitatiuae vsura, & simonia in uendendo seu commutando, quod non est commutabile, sed differenter, quoniam vsura consistit in vendendo vsum rei, quae non habet vsum distinctum a re: Simonia vero in vendendo effectum rei, quae non subest potestati hominis, sed Dei, quamuis ex alia ratione dici possit, quod opponatur san ctitati, seu religioni sicut dictum est supra. Notandum vero, quod iustitia restitutiua, ideo non potest dici commutatiua, quoniam potest esse respectu cuiuscunque dempti, quod cedat inquantum demptum in nocumentum alterius, siue supra tale cade re possit commutatio siue non, sic respectu famae, sicut vitae, & similium, quae in tot partes diuidi potest, quot vitia praesupponit, quorum est reductiua ad aequalitatem. Haec autem vitia sic possunt distingui. Potest enim quis alteri iniuriam inferre, & eum damnare vel subtrahendo vitam, & si fiat publice tunc homicidium, si vero occulte, vel machinetur ad hoc, sic est veneficium. Vel subtrahendo ea, quae spectant ad personae consistentiam, Vnde auferendo membrum est Mutilatio: auferendo neruitatem membri est vulneratio: auserendo vero valetudinem, & sanitatem est percussio.

Vel potest quis damnificare subtrahendo famam, quae quidem subtracio potest dici demagnatio, quantum ad boni minorationem vel detractionem quantum ad totalem ablationem. Vel criminatio quantum ad criminis vel falsi impositionem, vel infa matio, quantum ad veram vel falsam diuulgationem.

Sufficientia 15. virtutum, quae sub fortitudine continentur.

TErtio videnda est sufficientia 15. virtutum, quae sub fortitudine continentur, quae sunt sunt magnanimitas. fiducia, fortitudo particularis, securitas, magnificentia, Munificentia, comminatio, hospitalitas, patientia, constantia, longanimitas, aequanimitas, stabilitas, perseuerantia, strenuitas. Vt igitur harum virtutum, quae sub fortitudine continentur, in communi habeatur sufficientia commemorando etiam vitia eis opposita. Sciendum est, quod cum ratio formalis fortitudinis consistat in fixione contra obruentia propter sui excessum vel arduitatem, talia vel com parantur homini tanquam futura, vel tanquam praesentia; Praeterita enim postquam praeterierunt, nullam videntur habere arduitatem. Si ergo com parantur homini vt sutura, aut illa sunt bona, aut illa sunt mala. Si bona sunt, aut ergo propter sui arduitatem sunt qua si improportionabilia homini, & respectu talium sequitur virtus magnanimitatis. cuius oppositum per defectum dicitur pusillanimitas.

Per excessum vero respectu honorabilis alicucuius vel virtuosi, vel cuiuscunque, cui debeatur ex cellentia, dicitur praesumptio. Sed si cum hoc sit impulius ad arduum, & maximae dignitatis, neglecto actu cui debetur, & merito habendi dicitur am bitio, a qua dicitur quis ambitiosus.

Aut illa ardua sunt homini satis proportionabilia & respectu talium agit virtus fiducia, cuius oppositum est diffidentia de omni actu arduo. Si vero illa sunt de maximis malis, qualia sunt pericula mortis, & c. respectu talium est virtus fortitudinis particularis, quae propter difficultatem circa talia mala, nomen sibi generis vindicauit, cui etiam opponitur excessiue audacia, sed per defectum timor: aut sunt illa de communibus malis, & respectu talium est virtus Securitatis, a cuius opposito dicitur quis trepidus in rebus minimis, vt qui timet muscas volantes, vel folia mota.

Si vero sunt ea, quae comparantur homini per modum habentium arduitatem competenter tãquam praesen tia, talia non possunt bona esse, quoniam inquantum sunt adepta nullam includunt arduitatem, sunt ergo mala praesentia, quae possunt esse in triplici dif ferentia, aut enim sunt voluntarie assumpta, aut sub alio inflicta, aut aliunde, & quasi causaliter inducta.

Si ergo sunt voluntarie assumpta talia non consueuerunt esse nisi priuando se bonis temporalibus propter multam erogationem, quod quia includit difficultatem, requirit virtutem, quae respectu magnorum sumptuum in communi dicitur magnificentia, cuius oppositum per defectum dicitur paruificentia. Per excessum vero potest dici con- sumptio resplendens sine melodia, sicut habetur 4. Ethic. sed in speciali, quia singularem includit de corem sacere magna in muneribus, & conuiuijs seu communicationibus idcirco respectu talium sunt speciales virtutes, & Munificentia respectu munerũ; conuiuatio vero respectu communicationis cibi, & potus in communi, cuius oppositum est proprie commessatio. Sed specialiter communicationis ad peregrinos, & extraneos dicitur hospitalitas, dequa prima Pet. 4. dicitur: hospitantes inuicem sine murmuratione.

Si vero mala sunt ab alio inflicta, consueuerunt. consequi duo contra rectitudinem rationis, scilicet deordinata commotio consequens malum con sequens, quod figitur homo per patientiam, cuius oppositum est impatientia.

Consequitur quandoque etiam desertio boni, contra quam figitur homo per constantiam, cuius oppositum est inconstantia.

Si vero sint mala aliunde, & quasi causaliter inducta vt homo ex hoc a bono resiliat, hoc potest contingere quinque modis, quandoque enim quis resilit a bono propter temporis longiturnitatem contra quod figit longanimitas, cuius oppositum est tedium expectandi. quandoque vero propter fortitudinem aduersitatum, contra, quod figit aequanimitas, cuius opposita sunt erectio inprosperis, & deiectio in aduersis.

Quandoque vero propter fortunae vertibilitatem contra quam sigit iabilitas, cuius oppositum est instabilitas, quod solet esse quam maxime vitium mulierum.

Quandoque vero propter actionis assiduitatis consequens, quod figit perseuerantia, cuius oppositum imperseuerantia dici potest.

Quandoque etiam propter operis difficultatem contra quod figit strenuitas, cui multa vitia opponuntur, scilicet mollicies ratione cessionis. ociositas & pigritia ratione cessationis. sed etiam accidia ratione tristitiae, & amaricationis.

Sufficientia 25. uir tutum, quae sub Temperantia continentur.

QVarto videnda est sufficientia 25. virtutum, quae sub temperantia continentur, quae sunt. parsimonia, sobrietas, abstinentia, casti, tas, pudicitia. Virginitas, viduitas continentia; ma, suetudo, clementia, eutrapelia, foedus, timoratus, p dor, studiositas, sufficientia, paupertas, honestas hmilitas, concordia, tranquillitas, splendor faciei, tꝰ citurnitas, ornatus, & compositio.

Vt virtutum harum, quae continentur sub temperamtia habeatur sufficientia, commemorando etia m vitia, quae sibi opponuntur.

Sciendum est, quod cum ratio formalis temperantiae consistat in quadam moderatione contra nimis allicientia, hoc potest contingere quadrupliciter. homo enim potest deordinate allici in appetitu sensitiuo exteriori, vel in apperitu rationali etiam interiori, vel in illis, quae sunt in conuictu exteriori.

In appetitu vero sensitiuo exteriori potest quis allici deordinate, quandoque quidem per ea, quae respiciunt sensum gustus, quandoque vero per ea, quae respiciunt sensum tactus, videlicet per ea, quae pertinent ad venerea. Quantum igitur ad illa, quae respiciunt sensum Tactus, vide licet per ea, quae respiciunt sensum gustus, potest quis allici per cibum vel potum. Virtus ergo modificans circa cibum dicitur Parsimonia, cui opponitur per defectum Miserabilitas; quamuis hoc possit esse nomen com mune ad omne vitium per defectum circa materiam temperantiae, per excessum vero habet multa opposita.

Opponitur enim sibi per excessum in prauenire horam vel tempus manducandi, vel fractio ieiunij. In quanto vero gastrimargia vel ingurgitatio. In quali vero respectu ciborum, qui sunt lauti vel illiberales vel inhonesti. Vitium a quo dicitur quis lurcator, vel gluto.

In sumendo vero seu in sumendi modo opponitur ei voracitas. Virtus quoque modificans circa potum dicitur sobrietas, cui potest assignari per de fectum miserabilitas, sicut dictum est, sed per exces sum ei opponitur ebrietas seu vinolentia.

Cum autem hae duae virtutes modificent circapraedicta modo humano, vel secundum communes, & humanas, tamen virtus Abstinentia modificat circa vtrumque secundum leges aliquas altiores, cui opponuntur praedicta vitia circa materiam altiorem, singulariter tamen fractio ieiunij.

Quantum ad illa vero, quae respiciunt sensum ta ctus, Potest quis modificari quantum ad venereum actum, vel quantum ad vencrea signa, & circa vtra que dupliciter scilicet vel secundum leges commu nes, & humanas, vel secundum modum, & legem aliquam transcendentem, & secundum haec accipiun tur quat uor virtutes.

Virtus enim modificans circa venereum actum modo humano dicitur Castiras, cuius oppositum nomine generali dicitur Luxuria mu tas sub se spe aeies comprehendens, quae sunt simplex Fornicatio respectu personae solutae.

Adulterium vel moechia respectu personae alteri ligatae. Stuprum respectu virginum. Incestus respectu parentum. Sacrilegium respectu sanc ificatarum, & Deo dedicatarum. Vitium contra naturam generaliter quidem Sodomia; singulariter vero contra naturam indiuidui, mollicies seu concubitus masculorum. Contra naturam speciei vsus quarum libet bestiarum.

Virtus vero modificans circa venerea signa dicitur Pudicitia, cuius oppositum dicitur impudicitia, a qua dicitur quis esse impudicus.

Virtus vero modificans circa praedicta tum secun dum modum, & leges aliquas transcendentes, pro toto quidem tempore vitae humanae modificat Virginitas, cui opponitur quaecunque experientia actus carnalis. Sed quantum ad aliquem corporis portionem modificat Viduitas, cui omnia praedicta vitia suo modo possunt opponi, cum sit circa mate riam dictarum virtutum, nec addat nisi supererogationem.

In appetitu etiam animali, & interiori, in quo conuenit homo cum bestijs, potest homo sex modis deordinate, & inordinate moueri, scilicet per motum irae, quem frenat virtus Mansuetudinis, cuius oppositum est lracundia.

lracundiae vero species sunt tres, a quibus dicuntur quidam acuti a facilitate irascendi, quidam dif ficiles a tenacitate irae: quidam vero amari, qui non quiescunt sine gr.ui poena, & adepta vindicta.

Potest etiam quis moueri immoderate per motum concupiscentiae, quem fraenat virtus Continentiae, en ius oppositum elt incontinentia vel bestialitas, si ex cedat modum humanum, sicut patet. 7. Ethic-

Quandoque etiam poteit quis deordinate moueri per appetitum vindictae, quem frenat virtus Clementiae, cui opponitur per defectum remito, quia vero hoc forte non est sibi propriem oppositum, ideo,

Sciendum, quod omniam vitia, quae raro contin gunt, vel ipsa sunt innominata, vel a talibus vitijs dicuntur insensibiles: potest tamen dici oppositum huius nimis mitescere. Per excessum vero eidem Cruditas opponitur, quae consistit in defectu compassionis non proprie in excessu, ascendens ad puniendum. Ex quo patet, quod mansuetudo, & clementia non differunt, sicut aliqui dicunt penes passionem irae modificatam, & paenam remitti, sed passionem aliam, ad quam sequitur alia poena. Inueniuntur enin crudeles aliqui sine ira.

Quandoque etiam potest quis deordinate moue ri per motum ludi vel gaudij, qui motus modificatur per virtutem Eutrapeliae, cuius oppositum per excesium est multiplex.

Scilicet vitium, a quo dicitur quis homo iocus, qui omnia conuertit in ludum, & contumeliosus quantum ad modum pungitiuum. Sed scurrilitas, & turpiloquium sibi opponuntur quantum ad illibera le verbum.

Per defectum vero sibi opponitur vitium, a quo dicitur quis agros, vel agrestis.

Potest etiam quandoque quis deordinari per superfluum amorem sui, quem habet moderari virtus Faederis, cui opponitur vitium, a quo dicitur quis sine federe, vel superfluus amator sui, vel qui non diligit nisi recurue.

Potest esse qui deordinari per motum etiam ausus temerarij, quem modificat virtus timorationis, a cuius opposito dicitur quis temerarius. Quem admodum autem timoratio compescit motu. temerarium circa quaecunque generaliter, ita Pudor seu pudoratio circa erubiscilia significatur, cuius oppositum inuerecundia seu frontositas dici potest.

In appetitu quoque rationali, & interiori contingit hominem sex modis deordinate moueri, videlicet per appetitum sciendi, & hunc motum modificat virtus Studiositatis, cui opponitur Curiositas. & quandoque per appetitum habendi cir ca quod modificat virtus Sutcientiae. Per secundum modum communem cui opponitur Cupiditas vel auaritia, sed virtus Paupertatis circa idem modificat per quandam supererogationem ex intentione fiuis alicuius supremi.

Cum vero contingit deordinate moueri per appe titum honoris, quem frenat virtus Hone statis, quasi honoris debitus itatus, cuius oppositum per excessum est innominatum nomine proprio, sed vocatur Philotomia, quod etiam est nomen huius virtutis.

Per defectum vero opponitur Aphilotimia. Quandoque vero contingit deordinari per modum erectionis cuiusdam prouenientis, quammaxime ex appetitu honori,, quem habet frenare virtus Humilitatis. Cuius oppositum est per defectum iunominatum, sed per excellum multiplex ei vitium opponitur.

Scilicet superbia per excessum erectionis. Vana gloria ꝑ excessum delectationis in honore habito, Ar rogantia per excessum attributionis rei dignae honore honore, si fiat facto, vel verbo, vel signo.

Hipocrisis vero, si maxime consistat in exteriori signo excessus simulationis.

Praesumptio per excessum aestimationis, vel reputationis, vel potius agnitionis rei honorabilis existentis super vnam facultatem. Iactantia vero per excessum diuulgationis. Singularitas per excessum distinctionis. Ambitio per excessum ostentationis. Vel potest dici, quod pompa pertinet ad ingrossationem sufficientiarum per signa & gestus. Ostentatio vero ad delectationem quamcumque etiam in parua.

Quandoque etiam contingit deordinate moueri per appetitum triumphandi, qui modificatur per virtutem Pacis & concordiae, Cui opponitur Discordia quo ad animum. Rixa quo ad verbum, & Bellum quantum ad factum.

Quandoque etiam contingit deordinate moueri per appetitum, vel curam se superflue occupandi, quem modificat virtus Tranquillitatis, cuius oppo situm est mentis Euagatio, & Inquietudo. In his autem, quae praetendi solent in conuictu exteriori, potest homo immoderate se habere quo ad vultum, & circa hoc modificat virtus, quae potest dici Splendor faciei, & eius oppositum Turbulentia

Quandoque quo ad verbum, circa quod modificat virtus Taciturnitatis, cui opponuntur plurima per excessum, scilicet Loquacitas quo ad verborum multitudinem, Garrulatio quo ad loquendi acutiem, vnde ratione modi sumit motum a garritu auium. Stultiloquium quo ad transgressionem rationis, ad quam pertinet regulare. Vaniloquium vero quo ad assequutionem finis, ad quem debet loquutio ordinari.

Per defectum vero sibi opponitur obmutescere, quando esset necessarium, vel conueniens loqui. Quandoque etiam contigit deordinari quo ad habitum, vel vestitum circa quod modificat virtus Ornatus. Cuius oppositum est innominatum, vel circa istam materiam dici potest Curiositas, vel Exquisitio, vel magis proprie Singularitas.

Quandoque autem contingit deordinari circa incessum, vel gestum, circa quod habet modificare virtus, quae potest dici Compositio, per excessum vero Dissolutio, vel superflua compositio.

Sic igitur patet, quomodo virtus descendat in quatuor Cardinales tanquam in genera subalterna comprehendendo multas virtutum species. Quarum positae sunt multae cum vitijs eis oppositis, secundum quod in dictis Phylosophorum, & Sanctorum scripturae sacrae maxime de ipsis contingit fieri mentionem.

Ad argumenta principalia dicendum

Ad primum quidem; quod temperantia, & fortitudo, quas condiuidit Phylosophus 2. Ethio. contra virtutes alias speciales, non sunt proprie virtutes Cardinales, imo nec de esse Cardinali in virtutibus Phylosophus mentionem facit.

Ad secundum dicendum, quod modus tractandi in scientia practica non oportet, quod sit adeo arti ficialis in diuidendo, & definiendo, sicut in scientia speculatiua, cauendum est enim ne dum de operibus est sermo, operibus plura fiant, vt r. Ethic. dicit Phylosophus, qui propter hoc in principio secundi volens definire virtutem, excusans seia mo do dofiniendi exquisito, dicit, quod non vt sciamus scrutamur, quid est virtus, sed vt boni efficiamur, non curauit ergo Phylosophus de subtilissima diuisione virtutis in primas differentias, sed neque deenumeratione virtutum omnium, sed procedebat figuraliter, & modo exemplari, vt ipsemet dicit in 1. & 2. Ethic.

Ad tertium dicendum, quod non est verum speciales virtutes ad inuicem connecti per modum partium potentialium, & totius, vt declaratum est in corpore quaestionis.

Et si dicatur, quod partes potentiales sunt illae, in quibus est aliqua ratio secundum prius, & posterius, vt quia virtus animae per prius ostenditur in corde, & inde deriuatur in alia organa, & in membra: dicendum, quod ista non est ratio totius potentialis ad partes, neque enim dicimus, quod caetera organa sint partes potentiales cordis, Sed nec partes potentiales animae. & dato, quod essent, non esset simile, quoniam anima secundum diuersas potentias diuersa organa perficit, quod non est verum de ratione virtutis Cardinalis; vnde patet, quod ratio, ista, per quam aliqui mouentur ad ponendum, quod virtutes aliquae sint partes poten tia les aliarum, efficaciter non concludit.

Ad quartum dicendum, quod temperantia generalis respicit vnam materiam generalem; ita quod virtutes sub temperantia contentae respiciunt speciales materias contentas sub illa generali: Tem. perantia vero, quae est circa delectationes gustus, & tactus obtinuit nomen generale. Et idem tenendum est de fortitudine, prudentia, & iustitia, quod ex superioribus patet.