Quaestio 8

CAPVT I. Enore de bat ne¬

Eum vbique esse, ita compertum est, vt teste Athanasio in oratione contra idola post medium, ratio, & fama id apud omnes obtinuerit. Qua vero ratione S. Thomas id confirmet, sequenti disput. videbimus. Caeterum non defuerunt, qui in te adeo nota, & peruulgata turpiter errauerint. Mitto Anthropomorphitas, contra quos ex pro fesso disputaui supra disp. 21. qui affirmantes Deum corporatum esse, ipsum quoque finito, ac determinato aliquo loco contineri, cogebantur assere re: quamuis hic error de ipsis expresse non referatur: neque enim corpore suo posset totam rerum visibilium molem penetrare, vt vbique esset. Quo circa optime Nazianz. orat. 34. quae est secunda de Theologia probat, Deum non esse corpus, quia secundum diuinam Scripturam vbique est. Id quod fieri (inquit) non posset, si corporatus esset.

Sed ex ijs, qui Deum spiritum esse dixerunt, fuerunt aliqui, primum Philosophi, deinde haere tici, postremo viri alias Catholici, qui Deum in omnibus rebus non esse affirmarunt. In primis Aristoteles lib. de Mundo ad Alexandrum asseruit, ipsum non esse alibi, quam in coelo: sicut Rex Per sarum non in omnibus ciuitatibus, sed in regia vrbe Ecbatanis, aut Sufis esse solet. Nec solum in eo libro, quem multi Aristot. esse negant, sed primum etiam de coelo cap. 9. circa finem, Deum, omnesque intelligentias, & spiritus non intra, sed extra coelum esse contendit. Post Arist. in eodem errore videntur fuisse Manichaei, contra quos disputat August. in libro contra epistolam fundamenti c. 16. quod Deum in aliquo loco conclude re viderentur.

Postremo ex Catholicis Augustinus Eugubinus in ea verba Psal. 138. Si ascendero in coelum, tu illi es, &c. asseruit, Deum essentia, ac praesentia sua in coelo tantum esse, sicut Solsitu, & corpore suo in coelo tantum est. Sed quemadmodum Sol omnia haec inferiora loca illuminatione sua peruadit, nec sordidis rebus, quas illustrat inquinatur, sic Deus (inquit Eugubinus) omnibus rebus, & locis inferis cognitione sua adest, omniaque perlustrat, ac proinde nec locis inferis perturbatur, nec laeditur: quod non substantia sua, & praesentia, sed sola notitia, & cognitione in eis sit.

CAPVT II. Veritas Catholica.

Atholica vero doctrina philosophis etiam probatissima est, quam tradit S. Thomas in hoc art. nempe Deum substantia sua in omnibus rebus esse. Supponimus autem exqu 3. ipsum esse spiritum, & omni etiam subtilissimo corpore carere. Hanc autem inprimis esse Peripateticorum, & Platonicorum opinionem docet Tullius in prima Academica: refert quoque Arist. I. lib. de Animac. vit. text. 86. & de Coelo ad Alexandrum, Taletem Milesium dixisse, omnia esse Deorum plena. Idem Aristot.1. de partibus animalium cap. vlt. narrat Heraclitum dixisse eis, qui ad ipsum visendi gratia veniebant, nec ad ipsum ingredi volebant. quod in casa furnaria esset, Ingredimini, quia nec huis loco Dij desunt immortales. Exstat etiam praeclacum Orphei testimonium apud Clementem, Alexandrinum, & Cyrillum, quod paulo post subijciemus Deinde haec est communis sententia Patrum inter quos praeter Athanasium, & Nazianzenum iam commemoratos, & alios plures, quos seq. art. enumerabimus. Chrysostom. homil. 5. in c. 2. ad Colos. Deum vbique esse, certa fide credendum affirmat. Ex professo etiam id docuit Augusti. lib. 7. de ciuit. cap. 30. vbi inter alia de Deo inqquit. Implens coelum, & terram praesente potentia, non absenit natura.

Ad haec in Scriptura sacra sunt manifesta huius veritatis testimonia. Hierem. 23. Coelum & terram ego impleo, & Psal. 138. Quo ibo a spiritu tuo? & quo a sacie tua fugiam: Si ascendero in coeluui, tu illic es. Si descende ro in infernum, ades, &c. vbi dum allignat extrem mundi loca, in quibus dicit esse Deum, in reliquis quoque omnibus partibus ipsum esse, plane indicat. Nec fas est haec, & plura alia Scripturae testimonia alio modo, quam de praesentia secundum substantiam interpretari. Nisi enim hoc modo essent intelligenda, non diceret Scriptura Hieremiae illo 23. Coelum, & terram ego impleo, & 3. Reg. 8. si enim coelum, & coeli coelorum ie capere non possunt, & Iob. I1. Excelsior coelo est, & quid facies, profundior inferno, & vnde cognosces? longior corra mensura eius, &c. In quem sensum haec & alia complura Scripturae loca Sancti Patres intellexerunt. Quocirca Scholastici Doctores iuter alia Dei attributa immensitatem merito connumerant, quae non solum ab omnipotentia, & aeternitate, sed etiam ab infinitate essentiae ratione differt, vt notauimus disput. 25. cap 5.

Quod vero in confirmationem suae sententia afferebat Eugubinus, friuolum plane est. Quamuis enim Deus substantia sua rebus sordidis intime) adsit, stulte quis suspicaretur ab illis ipsum inquinari posse, cum summe spiritualis sit. Id quod optime explicant Hugo de S. Victore lib. i. de Sa cra. p. 3. cap. 17. & Magister in i. d. 47. c. Solet, exem plo animae rationalis, quae quia spiritus est, a corpote leproso non inficitur. Idem examplo Solis demonstrauit August. lib. de Agone Christianoc 18. & de natura boni cap. 29. Ob eandem quoque rationem, cum sit Deas spiritus, ac proinde inmutabilis, etiamsi locis inferis tormentorum substantia sua praesens sit, perturbari nequit, sicut neque a corpore inquinari.

CAPVT III.

Quibus modis Dei praesentia in loco describatur.

On solum Deus in Scriptura in loco esse dicitur, sed peculiari quadam ratione praesentia eius in loco significatur. Dicitur enim in coelo esse, tanquam in sede, & throno, terram autem illi esse, tanquam scabellum pedum suorum. Quem modum loquendi varie Doctores intellexerunt Eo autem vtitur Scriptura Ilaiae 66. & alibi saepenumero. Quo pacto Deilocum, & magnitudinem explicauit etiam Orpheus apud Clementem Alexand. lib. 5. Stromat. prope finem, & apud Cyrillum lib. 5. contra Iulianum post medium, Cyrillus ergo in eum locum Isaiae, ita explicat. Cuur Deus sit in rebus omnibus, pretiosiores, quae nomine Coeli significantur, dicitur habere tanquam sedem, & thronum: viliores vero, quae terra denotantur, suppedaneum eius esse dicuntur.

Id ipsum alio modo explicat Damaicenus lib. i de fide cap. 16. vt Coelum Dei sedes dicatur, quod ibi sint Angeli beati, qui ipsius voluntati obe quuntur: ac proinde illud sit veluti sedes, & domi cilium: terra autem appelletur subsellium pedum suorum: quia Deus homo factus in terra cum ho minibus conuersatus est. Ipsa etenim Christi caro, pes Dei dicitur (inquit Damascenus) ac proinde terra scabellum pedum suorum. Quae quamuis vera sint, negari non potest eo modo loquendi Demagnitudinem, & immensitatem more humano in Scriptura significari, quod extrema mundi ita impleat, vt sedens in coelo, terram tanquam scabellum pedum suorum habeat. Cum vero dicitu in Psalm. 113. calum coeli Domino, terram autem dedit fi lijs hominum: non ideo dictum est, quia in terra non sit, sed quia coelum ipsum, non autem terra, tanquam aula regia Deo deseruiat, cum in coelo glo ria ipsius Beatis appareat, in terra vero hominum gloria, & imperium resplendeat: ideoque coelum Deo: terra autem dicitur data filiis hominum. Ea dem quoque ratione Coelum, habitaculum Dei in Scriptura dicitur, vt in Psal. 112

CAPVT I. Ex operatione Dei non probari praesentiam eius, in rebus, sensit Scot.

Ametsi Catholica doctrina, quam paulo an te exposuimus de existentia Dei in omnibus rebus, apud omnes Scholasticos citra controuer siam sit, variant tamen in ratione illius assignandaIlli, qui putant, rationem existendi in rebus Dec esse operationem, eo probant, vbique esse, quod in omnibus rebus operetur. Contra vero qui affirmant, Deum per nudam suam essentiam in re bus esse, monstrare conantur, hoc ei ratione operationis non conuenire. Referemus igitur singulorum rationes, easque more solito examinabimus.

Prior ratio sit Scoti in 1. d. 37. q. vnica, vbi asserit, ex praesentia omnipotentiae Dei in rebus praesentiam ipsius secundum substantiam non probari. Appellat vero praesentiam omnipotentiae, praesentiam operationis ac si diceret, ex operatione non satis colligitur praesentia substantiae Dei in loco, vbi ipse operatur. Quocirca existimat, opera tionem non solum non esse ei rationem existendi, vbi operatur: sed etiam per locum (vt aiunt) intrinsecum, ex vi nempe operationis, & omnipotentiae, nihil repugnare, Deum in distans operari, nisi aliunde ratione suae immensitatis vbique esset. Scotum secuti sunt Okam in 1. eadem d. q. vnica vbi rationem S. Thom. ex professo impugnat; Basso. qui. vnica, & Gab. qui. vnica art. 3. dub. 1. Cum his et iam faciunt, qui putant, Deum secundum suam substantiam praesentem esse infinitis locis imagi narijs extra coelum, quos disp. 26. referemus. Omnes autem vno ore affirmat, attributum hoc im¬ mensitatis, non ratione operationis, sed proxim ex ratione suae substantiae Deo conuenire.

Scotus autem hanc suam sententiam tribus rationibus confirmat. Prima est, quamuis nullum agens corporeum operari possit, nisi in corpus sibi coniunctum, aut virtute deriuata per spatium continuatum, & sibi coniunctum: id tamen spirituali agenti, praesertim vero infinitae virtutis, qua lis est Deus, necessarium non est. Hoc enim corpo rato agenti ob ipsius imperfectam, & limitatam virtutem conuenit. Quare si agens infinitae virtutis sit, loci propinquitate, aut spatij continuatione non indigebit, neque ea limitari poterit: ergo non repugnat intelligere, Deum in distans operari. Secunda ratio, Deus omnipotens operatur nutu sua voluntatis, voluntas autem eius circa absens, & distans versari potest, ergo & illius etiam operatio. Tertia ratio, vt Deus ciearet vniuersum initio durationis opus non fuit, prius fuisse praesentem interuallo, & spatio imaginario, in quo mundus creatus esse videtur: ergo ad operationem non in diget praesentia secundum substantiam. His tribus rationibus non modo directe probat Scotus prae sentiam secundum substantiam nulla ratione esse priorem operatione Dei in rebus, sed etiam eisdem, praesertim vero secunda probare videtur, nec ex vi operationis Dei in rebus ipsis secundum substantiam praesentem esse, siquidem in id, quod ab eo distat, recte intelligi potest operari.

CAPVT II.

Quid S. Thomas, & alii sentiant.

POsterior ratio, qua eandem Catholicam sententiam alii colligere contendunt, desumpta est ex operatione Dei transeunti in res ipsas, quas creat, & continuo conseruat: atque ita ex attributo omnipotentiae, qua Deus omnia operatur, pro bant attributum immensitatis, qua Deus per substantiam suam omnia replet. Hac ratione vtuntur cum S. Thom. Caiet. & recentiores aliqui in hunc art. Alber. in 1. d. 37. art. 1. Bonauen. 1. p. d. art. 1. q. 1. Aegidius 1. p. d. art. 1. q. 1. & 2. Duran. q. 1. Capreol q. 1. art. 1. concl. I. & art. 3. in solut. argumenti con tra illam. Ricard. art.1. q. 1. Thomas de Argent. q1. a.1. atque Ferrariens. 3. contragent. c. 68: & consentire videtur Henricus in summa, art. 30. q. 5. Antisiód. lib. 1. Summae c. as. q. 1. ad I.qui cum paulo ante docuisset, sola fide constare nobis existentiam Dein rebus. tandem ex earum conseruatione infert Deum in ipsis esse Deinde recentiores Thomistae, qui hac vtuntur ratione, cum Caietano asserunt operationem transeuntem Deo esse rationem, & fundamentum existendi in rebus: sicut corporibus est quantitas ratio replendi locum,

Rationem vero, & fuudamentum existendi in rebus Deo esse operationem tribus modis recentiores confirmare nituntur, primo ex Scripturadeinde ex Patribus, postremo ratione, primo loco ex Scriptura Psalm. 138. Si ascendero in coelum, tu illes: si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas diluculo, & habitauero in extremis maris: supple, etiam illic es. Subiungit deinde causam, Etenim illuc manu tua deducit me, & tenebit me dextera tua Non me latet quod ait Eugubinus in eum locum, nimirum illis verbis non assignari causam, eo quod in Graeco habeatur καὶ γὰρ, & in Hebraeo QJ Gam, & sensus sit, vt ipse exponit, tantum abest, vt tuam praesentiam effugiam; vt etiam illuc manus tua deducat. Caeterum quamuis illius interpretationem admittamus, non possumus non sub illis verbis causam intelligere. Nam si illuc me posset deducere dextera Dei, etiamsi ipse sua substantia ibi praesens non esset, frustra diceret Psalmista, tantum abest, vt effugiam praesentiam tuam, vt illuc etiam manus tua, & potentia deducat me. Idipsum expressisse videtur Paulus Actorum 17. cum de Deo dixit: Non longe abest ab vnoquoque nostrum, & subdit causam, In ipso enim viuimus, & mouemur, & sumus Sicut & quidam vestrorum poetarum dixerunt. Quotum sane sententiam ita probare videtur Paulus, vt ex illa optima ratione suam confirmet.

Secundo loco ex Patribus hoc ipsum non obscure colligi putant. Philo enim lib. de confusione linguarum satis post medium, inquit: Deus autem omnia implet non contentus, sed continens. Dicit Deum non contineri, quod non circumscribatur, aut hi niatur loco: dicit autem omnia implere ea continendo, quod omnia conseruet, & operatione sua foueat. Ideo ergo censet omnia Dei maiestate impleri, quod ab eo omnia conseruentur. Quocirca tanquam fundamentum, & ratio existendi in rebus, Dei operatio recte assignatur.

Modus hic loquendi Philonis familiaris est sanctis Patribus. Ita loquitur Hilar. in illud Psal. 124 Montes in circuitu eius, & 1. de Trin. parum a prin August 1 confess. cap. 3. & de essentia diuinitatis non longe ab initio, Bernard. serm. 6. in dedic. Ecclesiae: Anselmus in Prosologio c. 19. In eundem modum Theophilus Antiochenus, lib. 2. ad Antholycum, in 5. tom. Biblio. sacrae, parum post ini tium inquit, Deum non capi loco, quia iam locus maior esset Deo; Verum (inquit) ipse est omnium locus Acsi dicat, ita in loco est. vt ipse omnia, in quibus est, virtute sua contineat, & conseruet, ac proinde quasi eorum sit locus. Res enim omnis loco sue naturali conseruari dicitur.

Clarius hanc sententiam videntur tradidisse primum Isidorus de summo bono, lib. I. cap. 2. his verbis; Immensitas diuinae magnitudinis ista est, vt intelli gamus eum intra omnia, sed non inclusum; extra omnia, sed non exclusum: & ideo interiorem vt omnia contineat. ideo exteriorem vt incircumscripta magnitudinis suae immensitate omnia concludat. Per id ergo quod exterior est ostenditur esse creator: per id quod interior, gubernare omnia demonstratur. Ac si dicat, ideo intra omnem est creaturam secundum substantiam, quia omnia ita gubernat, vt esse eorum ab ipso pendeat. Deinde Damasc.1. de fide, cap. 16. locum Dei vniuerse definiens, asserit, eum esse, vbi perspicua eius operatio existit. Ipse enim, inquit, circa vllam permixtionem omnia permeat, rebusque omnibus efficacitatem impertit. Po stremo Anselmus in Monologio, c. 21. prope finem post multa in eodem e. & praecedenti, qua hanc videntur confirmare sententiam, concludit his verbis: Sed quia aliquid sine ea (scilicet essentia Dei) neque vsquam, neque vnquam est. necesse est illam esse vbique & semper. In quem sensum dixerat cap. 20. Quando est in vno loco, nullum bonum & nulla essentia es interim in allis locis, quia sine ea prorsus aliquid non exi stit, ac si diceret: si Deum in vno loco concludamus, caetera omnia prorsus interire, necesse est: id quod verum non esset, si Dei operatio sine illius praesentia in tebus posset intelligi, vt Scotus contendit.

Tertio loco haec sententia ratione in hunc moLum probatur. Causa necessario coniuncta est cum suo effectu, vt tradit Arist. 7. Phys. a rextu lovsque ad 13. Deus autem est causa rerum omnium imo & proptia causa ipsius esse, sicut ignis est propria causa alterius ignis, & calor caloris, non tan tum initio, cum res incipiunt, sed quandiu illarum esse manet, quia omnia continuo fouet, & conseruat: ergo rebus omnibus secundum suam substantiam coniunctus esse debet.

Hanc rationem ita explicant Caiet. & Ferrar. vi maior illius propositio intelligenda sit de causa quae operatur (vt aiunt) immediatione virtutis, & suppositi. Qua re secundum Caietanum idem est Deum esse praesentem secundum potentiam pro xime operantem, atque secundum essentiam, & substantiam. Asserunt autem, illud agens operari immediatione virtutis, quod virtute propria, nec aliunde mendicata; immediatione vero suppositi, quod sine alia causa sibi supposita, & interiecta, in aliquid operatur. Sic vero intellecta propositione optime sequitur Deum vbique esse: ipse enim ita est propria causa ipsius esse in rebus omnibus, vt illud efficiat, & propria virtute absque vlla alia causa intermedia continuo conseruet: operatur ergo in tebus omnibus immediatione virtutis, & suppositi, ac proinde ipsis coniunctus secundum substantiam esse debet: appellant vero esse rerum non solam existentiam, sed totum esse ipsarum quod continua quadam creatione a Deo conseruatur: Amplius autem explicans Caietanus hanc sententiam, inquit, hanc praesentiam Dei in rebus bifariam capi posse: tum pro contactu Dei cum illis, qui quidem nihil est aliud, quam ipsius Dei operatio: tum etiam pro relatione praesentiae, quae inDeo est aliquid rationis, cuius veluti fundamentum est operatio. Ex quo infert, operationem esse Deo rationem existendi in loco, sicut est quantitas corporibus. In quem sensum Aegidius d. illa 37. a. 2 q 1. dixit, Deum esse in loco non propter quantita tem molis, sicut corpora, sed propter quantitatem virtutis, quae est sua ipsius operatio.

Praeterea recentiores aliqui praedictam senten tiam ita confirmant. Impossibile est, aliquid moueri etiam a Deo de extremo ad extremum sine transitu per medium: ergo impossibile est, Deum in locum distantem operari. Sed quemadmodum mobile debet continuo per spatium moueri, ita quodcunque agens, etiam Deus, debet continuo per medium operari, ac proinde esse in toto medio, vbi operatur; sicut mobile est in toto spatio per quod mouetur. Postremo alij probant, quia cum potentia Dei sit infinita, recte sequitur ex vi suae operationis Deum vbique esse. Nam si potentia Dei peculiari loco concluderetur, finita esset.

CAPVT III.

Obseruationes quadam ad huiui controuersiae explicatlonem.

Ntequam meam in hac difficultate sententia proferam, duo praemittam notatione digna Vnum est, tametsi omne agens necessario deber esse coniunctum secundum substantiam cum suo effectu, hoc ipso quod operatur, id tamen non ea dem prorsus ratione Deo, & agentibus creati conuenire posse: nam agentia creata, praesertim !i corporea sint, de quibus agit Aristot. 7. Physic. tex illo 10. iam citato, ad hoc vt operentur, indigent loci propinquitate. Quafe tanquam aliquid prae uium, & ad agendum tequisitum, propinquitas in ipsis praecedit. De agentibus vero creatis spiritualibus eandem esse rationem, ostendemus infra disp. 189. cap. 2. Deus autem etiam in sententia re centiorum Thomistarum, quos in 2. cap. comme moraui, non ideo praesens est rebus, vt in ipsas operetur: nec propinquitatem loci, vt aliquid necessarium ad operationem exposcit; alioqui non potuisset facere vniuersum ex nihilo, cum antea non fuisset praesens rebus ipsis, quas initio ex nihilo produxit. Tum etiam, vt disp. 29. monstrabimus, Deus priusquam mundum produceret, non fuit in illa vacuitate imaginaria, in qua quidam arbitrantur vniuersum fuisse creatum: & quamuis Deus in illo spatio inani ante mundi creationem fuisset, in ipsis tamen rebus creatis, quas initio produxit, tunc incepit esse, quando eas de nihilo ad esse vocauit. Ad earum igitur productionem necessarium non fuit, prius in ipsis existere. Et qui dem in omni opinione fatendum est, praesentiam Dei siue in rebus. siue in loco imaginario, necessariam non esse ad rerum creationem; eo quod potentia Dei infinita cum sit, propinquitate loci arctari non debet.

Deinde si Deus, sicut alia agentia, indigeret propinquitate ad agendum, sufficeret ei, sicut omnibus alijs agentibus esse iuxta, non intra res ipsas, in quibus operatur. Nunc vero contendimus ex operatione, vel aliunde probare, Deum esse non solum propinquum, sed intimum rebus omnibus. Ex doctrina igitur Aristotelis de propinquitate agentium, praesentia Dei in rebus non satis ostenditur. Respondet Durandus, spiritualia agentia hoc praestare corporibus, quod haec cum habeant extrema suae quantitatis, qua nequeunt realias penetrare, satis est, si rebus, in quas operantur, coniuncta sint: spiritualia vero, cum quantita te careant, optime possunt res corporeas penetrare. Caeterum hoc friuolum est: nam quamuis spi ritus natura sua intra molem corporis esse possit, corpus autem intra aliud corpus esse nequeat; ex vi tamen operationis non sequitur spiritum intra rem, in qua operatur, esse debere, vt in eam agere valeat, si corpori, quod est agens minus perfectum satis est, iuxta rem esse, vt in eam operetur: ad malorem enim perfectionem agentis pertinere videtur, minus indigere propinquitate loci ad operandum: ac proinde perfectius est in id, quod magis distat, etiam per interiectum spatium, operari. Quod autem dixi de creatione omnium re rum, videlicet propinquitatem loci Deo necessa riam non esse ad creandum, verum est etiam de conseruatione, quae est quaedam continuata creatio. Quamuis enim prius dutatione, saltem momento temporis, Deus sit in rebus creatis, quam ipsas conseruet, ea tamen praesentia non est quio praeuium, & necessarium ad conseruationem, & sicut initio Deus non prius existens in rebus, eas creauit, sic etiam continuando eandem operationem, nec ad hoc propinquitate loci requisita, ipsas conseruare potest. Quocirca praesentia Dei conseruationem rerum ita comitatur, vt ad illam nihil prorsus conducat.

Hoc ipsum manifeste confirmant rationes Scoti, quas I. cap. huius disputationis retulimus. Quare non recte ait Durandus quaest. citata Deum in rerum conseruatione se habere instar sigilli imprimentis figuram in aqua, quod necessario prae sens est aquae, quandiu figura in ea conseruatur haec enim sigilli praesentia ex parte causae conseruantis tanquam aliquid praeuium, necessarium est ad figurae conseruationem. Dei autem praesentia, quamuis cum sua operatione, qua res conseruat, connexa sit, non est aliquid necessarium ad operationem, sed vel ipsam necessario consequens, vt contendit posterior opinio, vel aliquid necessario ipsam comitans, vt Scotus, & alij affirmant.

Alterum quod est obseruandum, ex dictis con sequitur, nimirum ita in opinione recentiorum Thomistarum praesentiam connexam esse cum operatione Dei, vt operatio sit quasi fundamentum praesentiae, ac proinde ad operandum minime necessaria: propterea dixi, in ipsorum opinione praesentiam non esse in Deo quid praeuium, & requisitum ad operandum; sed totam quaestio nem esse, vtrum ita sit praesentia cum operatione coniuncta, vt eam consequatur velut fundamentum, sicut contendunt Thomistae, an aliunde nempe ab essentia Dei solum proueniat, & ope rationem necessario comitetur, vt affirmat Sco tus. Neque enim Scotus ait alicubi Deum operari, vbi non sit eius substantia: sed asserit, Deum esse secundum substantiam praesentem, vbicunque operatur, praesentiam tamen non ex operatione, sed ex essentiae immensitate tanquam ex propria causa prouenire

Quocirca inepte satis Dionysius Carthusianus d. illa 37. q. 1. Scotum reprehendit, quod asserat, non repugnare, Deum esse loco singulari conclusum, & in distans operari; quasi ille existimet, hoc simpliciter non repugnare. Neque enim putaui Scotus, simpliciter fieri posse, vt Deus sit alique loco peculiari definitus: sed solum docuit, ex vi solius operationis non necessario sequi, ipsum esse, vbi operatur, ac proinde per locum intrinsecum non repugnare, si aliunde id fieri posset, vt Deus in loco peculiari existens in distantem materiam operaretur: quinimo haec duo ita secum constare, vt ex vivnius contradictorium alterius non sequatur: simpliciter tamen concedit Scotus, & qui eius sententiam sequuntur, fieri non posse, vt Deus sit loco peculiari circumscriptus, & in distans operetur, non quod ex vi operationis id fit impossibile, sed quia immensitati substantiae ipsius alicubi non esse, repugnat.

Antiqui vero Scholastici superius allegati prae ter Aegidium non satis explicant, vtrum praesentia Dei sit quid praeuium requisitum ad operandum; an vero ipsa operatio sit fundamentum Deo, vt existat in rebus. Ex illis tamen S. Thomas asserere videtur, esse non fundamentum, sed aliquid praeuium.

CAPVT IV.

Media opinio, solutione testimoniorum posterioris sententiae probatur.

VVm apud Scholasticos omnes indubitatum sit, Deum immensum in omnibus rebus existere; tota huius rei controuersia, & opinionum varietas in assignanda solum ratione husus Catholicae veritatis posita est. Quare, quid de allatis ra tionibus mihivideatur, ex iactis fundamentis probabili etiam ratione ductus in hoc capite subijciam. Duo igitur mihi videntur, vnum est, non sola fide, & Scriptura sacra nobis constare, Deum vbique esse, sed etiam optima ratione philosophica id demonstrari. Alterum est, tametsi non se¬ quantur absurda ex eo, quod dicamus, Deum in rebus esse ratione operationis, quae inferuntur contra asserentes spiritualem creaturam ratione quoque operationis in loco constitui; tamen doctores posterioris sententiae efficaciter non probant, Deum ratione operationis in loco esse; quinimo ea ratione difficulter id suaderi potest. Circa priorem partem huius sententiae suppono, id quod superius notaui, videlicet immensitatem Dei in rebus omnibus satis expresse in Scriptura contineri, cuius testimonia disp. 27. c. 2. citauimus: imo vero quamuis Chrysostomus homil. 5. in c. 2. epist. ad Colossen. & homil. 2. in epist ad Hebraeos, non multum de ratione sollicitus dicat, hanc veritatem sola fide esse credendam, etiamsi rationi absurda videatur; hac tamen naturali ratione existimo optime demonstrari.

Si Deus non est in rebus ratione operationis, de quo nunc est controuersia, aut est ratione sua substantiae, aut ratione suae voluntatis, nempe aut secundum quod est, aut secundum quod vult: non potest esse ratione suae voluntatis: alioqui posset optime vnam tem deserere, & in alia se constituere; ac proinde, sicut spiritus creatus loco moueri; quod est absurdum. Nam vt ostendemus disp. 81 quicunque effectus, quem Deus exterius voluntate sua operatur, ita libere ab eo pendet, vt possi ab eo non fieri: quare si Deus in aliquo loco pro voluntate est, posset eum deserere, & alio se conferre. Caeterum, quamuis Deus voluntate sua absque alia exteriori operatione in loco esset, negari non deberet, ipsum vbique hoc est, in omnibus rebus esse posse. Nam infinita virtus suae volunta tis determinato aliquo loco, & praesentia non limitaretur: superest igitur, vt dicamus, Deum ra tione suae essentiae rebus, aut locis esse praesentem cumque non sit maior ratio, cur potius in vno sit, quam in alio, in omnibus aeque necessario erit Dixi necessario, supposita tamen rerum creatarum existentia, id enim, quod oritur ex ipsa essen tia Dei, inquantum est, non libere, sed necessario procedit. Quare liberum non erit Deo, in vna potius creatura quam in alia esse, quamuis simpli citer possit rebus non esse praesens, si res ipsas, quas conseruat libere, destruere velit.

Posterior pars huius sententiae confirmata ma nebit, si inductione constiterit fundamenta posterioris opinionis firma non esse: id quod sigillatim paucis ostendam. Primo loco adducta sunt Scripturae testimonia, quae si consuetam ipsius phrasim attendamus, non multum probant. Cum enim Psaltes, & Paulus causam assignant, ob quam Deus vbique, & in vnoquoque nostrum est, quod in ipso moueamur, & simus, & virtute eius quocunque feramur, & vbique sustentemur, non cau sam rei, sed cognitionis ostendunt, & more humano nobis se accommodant, vt ex Dei virtute qua in omni loco conseruamur, intelligamus ipsum vbique esse; & vt ait Chrysost. homil. 38. in Acta Apostolorum, quem sequitur Theophyl. in illud Actor. 17. quasi exemplo corporali, Dei in nobis praesentiam declarent, vt, sicut ignorare non licet, aerem vbique diffusum esse, cum ipso viuamus, ita etiam & Deum vbique esse, non: gnore mus; quia non tantum per ipsum, sed etiam in ipso viuimus: atqui ratio, & fundamentum, quo aeponitur in loco, non est operatio, imo ad hoc vt operetur, opus est, vt ipse prius ratione suae quan¬ titatis prope nos sit: ergo inde non satis ostenditur, Deum esse in nobis ratione suae operationis. Accedit, quod Hierem. 23. inquit in haec verba Putasne Deus e vicino ego sum, dicit Dominus, & non Deu de longe? si occultabitur vir in absconditis, & ego non vide bo eum, dicit Dominus. Quem locum in eundem sensum paucis solum verbis mutatis Septuaginta transtulerunt. Dicit ergo Dominus omnia, siue quae prope sunt, siue quae longius distant, sibi esse manifesta. ac proinde nihil in absconditis ipsum celari posse. Addit subinde causam vulgo magis manifestam, vt id, quod dixerat, demonstret. Nunquid non coelum, & terram ego impleo? dicit Dominus. Ac si dicat, si coelum, & terram ego impleo, nullus me latere poterit, aut propter longinquitatem, aut lo ci obscuritatem: cum tamen ratio, ob quam omnia sint Deo manifesta non sit sua immensitas, & praesentia, aut loci propinquitas, sicut est in oculo corporeo, vt aliquid intueamur, sed Scriptura exemplo, & more humano perfectam Dei notitiam nobis suadet. Eodem igitur modo, cum de illius immensitate loquitur, non curat, an operatio sit ratio, & fundamentum praesentiae, vt auctores posterioris sententiae contendunt, sed praesentiam Dei in rebus facili ratione, & humano ingenio ac commodata demonstrat. Neque aliud puto Patres docere voluisse; cum locis allegatis pro posteriori opinione operationem pro ratione praesentiae Der in rebus tradere videntur.

Verum enimuero non debemus existimare, Scripturam vulgari solum ratione, & exemplo rerum corporearum ingenijs hominum accommodato, aut Dei immensitatem in rebus ex operatione, aut rerum omnium notitiam ex praesentia probare voluisse; sed optima, & efficaci ratione vtramque demoustrasse. Quamuis enim operatio non sit Deo fundamentum praesentiae, nec prae sentia ratio cognoscendi omnia; recte tamen in fertur, Deum esse in omnibus rebus, si in omnibus operatur; & omnia cognoscere, si omnibus praesens est. Nam si Deus potentia sua infinitus est, vt res omnes attingat, neque ipsis limitetur. non minus praesentia sua infinitus erit, vt in omnibus sit, neque ipsis finiatur. Tum etiam, si Deus ita immensus est, vt omnia penetret substantia sua, non minus infinitus erit cognitione, quod nihil ipsum latere possit; siquidem eius essentia aeque perfecta, & infinita in omnibus esse debet. Ex hoc tamen non sequitur potentiae operationem esse fundamentum ipsi Deo existendi in rebus, sed solum ex potentia, & operatione immensitatem Der in rebus recte probari.

Adde, quod illo versu Psalmi! Quo ibo a spiritu tuo, & quo a facie tua fugiam? Propheta ostendere voluit scientiae Dei immensitatem, quam nihil celari potest: eamque significauit nomine spiritus, & faciei: de qua multa dixerat in eo Psal. Cum igitur respondit, Si ascendero in coelum, tu illic es, &c cau sam expressit, ob quam Dei conspectum fugere non posset, quod videlicet Deus vbique sit. Quam rationem Ieremias quoque reddidit; cum tamen ea causa non sit, vt Deus omnia cognoscat, ve supra monstratum est. Cum vero subdit: Etenim illuc manus tua deducet me, causam propriam assignat, cui Dei faciem fugere nequeat. si primo diluculo assumptis alis ad mare vsque confugiat. Cum enim Deus omnia operetur, & dirigat scientia sua, quam ibi dexteram appellat, eadem quoque deduceret, & teneret Dauidem, si ad mare vsque confugeret, Postremo denique probabile satis existimo, Actor. 17. Paulum non de immensitate Dei, qua vbique praesens est, fuisse locutum; sed ostendere voluisse, quam facile ab vnoquoque nostrum verus Deus cognosci possit, & adorari. Quem sensum ex ipso contextu capitis perspicue mihi colligere videor. Cum enim Athenis vidisset Paulus aram, vbi titulus erat, Ignoto Deo, vt eorum stultitiam argueret, qui Deum ignotum esse putabant, & colebant, dixit in haec verba: Quod ergo ignorantes colitis, hoc ego annuntio vobis. Deus qui fecit mundum, & omnia, quae in eo sunt, hic coeli, & terrae cum sit Dominus. non in manufactis templis habitat, neque manibus humanis colitur, indigens aliquo, cum ipse det vitam, & inspirationem, & omnia. Hoc est, cum Deus sit auctor omnium, non indiget templis manibus hominum factis, vt adoretur quod omnibus viuentibus dat vitam, atque omnia conseruat. Subdit: Fecitque ex vne omne genus hominum inhabitare super vniuersam faciem terrae, definiens statuta tempora, & terminos habitationis eorum, quaerere Deum, si forte attrectent eum. Quasi dicat, cum omne genus hominum produxerit, vniuersam terram in eius habitaculum praeparauit. definiens, & distinguens tempora in dies, & noctes, menses, & annos ad hunc finem, vt Deum auctotem suum quaerat, & inueniat non situ, & praesentia loci, sed vera cognitione, & cultu religioso Hoc enim est attrectare, sumpta metaphora ex tactu corporeo, quo res, quas quaerimus, inuentas apprehendimus. Quia vero dixerat, Si forte, qua particula est dubitantis, & facientis rem difficiliorem, quasi corrigens se ipsum, addidit. Quamuis non longe sit ab vnoquoque nostrum. Ac si diceret, non est difficile ipsum attrectare eo modo. quem dixicum non sit longe a nobis, non situ, & loco tantum, sed etiam cognitione. In ipso enim viuimus, c mouemur, & sumus: sicut & quidam vestrorum poetarum dixerunt. Ipsius enim, & genus sumus. Hoc est, non lon ge abest a nobis, vt cognoscatur. siquidem, vt vestr etiam poetae dixerunt, ipsius factura sumus, ipso sustentamur, & conseruamur. Ex nobis igitur ipsis non erit difficile eum cognoscere. Colligit deinde, Genus ergo cum simus Dei, hoc est factura, & creatura ipsius, Non debemus aestimare auro, aut argento, au lapidi sculpturae artis diuinum esse simile. Hoc est, Deum his rebus similem esse, & illis indigere, vt colatur Si enim nos, qui sumus Dei factura, his rebus inanimis superiores sumus, neque ipsis vlla ratione comparari possumus, multo minus Deus eis indigebit. Cum ergo illud, Quamuis non longe sit ab vno quoque nostrum, referatur ad illud, Si forte attrectent cum, vt ex dictis patet, neque contingat, Deum attrectare manibus, sed cogitatione, & affectu nostro; sequitur non de loci praesentia, quae ad attrectationem manuum requiritur, sed de propinquitate secundum cognitionem, per quam Deus quaerendus est, & attrectandus, Paulum fuisse locucum: haec autem ex loci praesentia non pendet.

CAPVT V. Eadem sententia solutione rationum posterioris opinionis confirmatur.

OStendimus hactenus, non satis auctoritate probari, vt posterior sententia contendebat, rationem, & fundamentum existendi in rebus Deo esse operationem: superest, vt in hoc cap monstremus, rationem allatam pro eadem opinione satis efficacem non esse. Ea autem innititur propositioni Aristotelis 7 Physicor. textu io. quam cap. 2. retulimus, nempe causam necessario coniunctam esse cum effectu. lam vero 3. cap. huius disputationis ostendimus, eam propositionem intelligendam tantum esse de agente corporeo, imos etiam omnia agentia corporata ratione longe diuersa coniuncta esse secundum situm cum effectu, quam Deus sit praesens rebus, in quas operatur: quare vel hac sola de causa ratio illa non multum roboris habet. Verum concedamus, necessariam esse cuicunque agenti coniunctionem cum effectu: hoc tamen intelligendum est, non de quocunque agente etiam creato, & corporeo, sed de eo, quod vulgo dicitur operari immediatione virtutis, & suppositi, vt ex Caietano cap. 4. huius disputationis explicaui. Sic enim ipse colligit, Si agens hoc modo immediatum est, situ etiam & loco cum effectu debet esse coniunctum: verum hac etiam ratione nihil probatur. Ex eo namque quod aliquod agens vtroque modo proximum sit, non sequitur, loco coniunctum esse cum effectu: ergo ex illa propositione intellecta, vt vult Caietanus, O praesentia Dei secundum locum non probatur. Porro non sequi, esse loco coniunctum cum effectu, hac ratione demonstro. Immediatum agens in sententia illius immediatione virtutis illud est, quod propria virtute: immediatum vero imme diatione suppositi, quod sine alia interiecta & supposita sibi causa operatur. Hoc autem sine loci propinquitate optime saluari potest, & intelligi; aliud enim est immediate, hoc est, nulla distantia interposita, aliud vero, nullo alio intermedio agente operari: posset ergo aliquod agens immediatione suppositi, hoc est, nulla interiecta secunda causa operari, & tamen longe a materia, in quam operatur, dissitum esse. Quod si dicant Thomistae, idem esse operari immediate immediatione suppositi, quod nullo corpore, & distantia interiecta operaI1, de quo solet esse verborum, non rerum controuersia, vt videbimus qui 23. artic. 5. tunc sane maior illa propositio vera est, omne immediatum agens debet esse coniunctum cum effectu: sed cum sub hac maiori sumitur, Deus est immediatum agens, supponit certe, quod probandum erat, ac proinde facile negari potest: quod si concedatur, solum sequitur, vt 3. cap. huius disputationis notaui, Deum esse iuxta, non autem intra res ipsas. Id quod ad explicandam Dei praeseutiam in rebus non satis est.

Caeterum alij hoc modo vrgent. Omne agens hoc ipso, quod operatur, immediate immediatione suppositi, non potest effectum a se remouere, s & separare: ergo ipsi necessario coniunctum esse debet: imo ex vi operationis consequitur loci propinquitas. Verum hoc etiam modo ratio allata non magis efficax est. Cum enim dicunt tale agens non posse a se effectum remouere, si de loci distantia intelligant, facile negari potest, & iterum assumunt quod ipsis probandum erat: Si vero intelligant effectum cum causa ita esse connexum, vt ab ea non pendere non possit, id negari nequit: inde tamen non sequitur, simul secundum locum esse debere. Quare si aliunde id non repugnaret, posset Deus res omnes producere, & conseruare, & eas a se longe temouere: hoc est, exvi creationis, & conseruationis id non repugnat. Posset aliquis in confirmationem eius, quod diximus, asserere sententiam Aristotelis de coniunctione agentis cum effectu non esse in vniuersum intelligendam, vt Deum ipsum comprehendat, ac proinde ex sententia illius nihil probari Nam cum ipse asserat, Deum esse in peculiari loco, non in omnibus rebus, vt 1. cap. notauimus. docet nihilominus, in res alias virtutem ipsius deriuari. Ait enim 1. de Coelo, cap. 9. sub finem aeternitatem quandam diuinam esse in extima regione coeli, vbi neque vacuum est, neque tempus, qua ita dicta est a semper essendo; ex qua caeteris alijs omnibus vita, & esse proueniat. Id quod libro de Mundo, post medium, clarius dixerat. Vbi de Deo inquit, eum viribus vti indefessis, quantum beneficium assequitur, quae procul amandata vi deantur, eumque residere in summo vertice coeliCaeterum cum in eodem libro de Mundo ad Alexandrum ille dixerit, non omnia a Deo proxime gubernari, & conseruari, nec tamen multis medijs, instrumentis, & machinis, vt reges regna sua gubernant, sed vno simplici motu coeli, sicut artifices magni vnius chordae ductu diuersas rerum imagines ob oculos ponunt; ideo non multum de auctoritate illius in hac parte curandum est. Existimo tamen, ex eius sententia Deum non esse in omnibus rebus, quas proxime conseruat. Caeteras namque intelligentias ab ipso Deo habere esse. ex doctrina Aristotelis perspicuum est: at in ipsis existere nusquam docuit: solum enim in extima parte coeli Deum esse asserit.

Ad rationem vero recentiorum quarto loco adductam respondeo, inprimis non repugnare Deo, mouere aliquid de extremo ad extremum, sine eo quod transeat per medium, nam si Christus non maneret in coelo, sed ad hostiam descenderet, vere moueretur, & tamen non per medium sicut modo per medium non transitt ideo autem nunc non dicitur moueri, quia non deserit locum, in quo prius erat: & nunc Angeli possunt propria virtute hoc modo moueri, vt disputatione 196 cap. 2. videbimus. Sed licet id verum esset, quod assumunt aduersarij, non recte inferri posset, quod contendunt. Quia, vt aliquod agens etiam creatum operetur, non opus est, esse intrarem, in qua operatur: satis est, si effectus eius continuo per spatium diffundatur, etiamsi substantia eius iux ta medium in aliquo peculiari loco maneat: id quod in Angelis, & corporibus contingit. Nam Sol illuminat, vbi substantia eius non est, continuo tamen quodam effectu: sic ergo Deus posset in aliquo peculiari loco manere, & virtus eius continuo quodam effectu diffundi, si alias immensitati ipsius id non repugnaret: quare ex o perationis virtute non colligitur, Deum vbique esse.

Adde etiam discrimen inter motum corporis vt non possit non esse continuus per medium, & virtutem infinitam Dei, vt possit in distans operari. Motus enim est in ipso mobili, & ita continuo in ipso debet esse: at vero effectus non est in operante, ac proinde non videtur eadem necessitas, vt sit illi coniunctus ex vi operationis, nis aliunde id esset necessarium. Imo vero infinitas potentiae formaliter, vt talis est, non obstante distantia operaretur, quia infinitas haec ad omnia se extendit, & omnia complectitur. Est autem sem per coniuncta effectui, imo intra illum ratione immensitatis, cul coniungitur, quae non est de conceptu formali ipsius.

Ad rationem quinto loco allatam respondeo infinitatem potentiae Dei non consistere in eo, v repleat omnem locum, & nulli peculiari sit alligata: sed id prouenire ex immensitate, quae est aliud attributum, de quo in hac quaestione disserit S. Thomas: infinitas autem potentiae alterius rationis est, sine ordine videlicet ad locum: solum enim dicitur infinita per respectum ad effectum, vt disput. 103. dicemus: immensitas vero per respectum ad locum dicitur infinita. Praeterea infinitas secundum esse nisi coniuncta esset immensitati formaliter, ex se intelligi posset etiam in loco peculiari; quia haec in alio consistit, quam in respectu ad locum, vt in ea disput. & 25. explicatum est. Im merito ergo aduersarij has infinitatis rationes confundunt, vt ex operatione deducant rationem immensitatis.

Patet igitur ex praedictis, praesentiam realem Der in omnibus rebus, ex operatione transeunti non satis demonstrari: id quod in praecedenti cap. posteriori loco probandum proposuimus. Ob id tamen non existimo sententiam Scoti ratione aliqua efficaci ex proprijs principiis petita probari posse: sed ex eo solum quod vt Deum in loco constituamus, sine vrgenti aliqua ratione non debemus ad operationem recurrere, sed essentiae ipsius secundum se immensitatem tribuere.

Vna mihi videbatur subesse ratio, qua proba biliter saltem ratio posterioris sententiae confirmari posset hoc modo. Si Deus alias non esset in omnibus rebus ratione suae immensitatis, nihilominus ratione vnionis hypostaticae esset in natu ra humana: neque enim intelligi potest persona aliqua vnita substantialiter alienae naturae, si ab ea loco dissita sit: cumque ad vnionem substantialem praesentia illa secundum locum non sit necessaria tanquam praeuia dispositio, sequitur ipsam vnionem hypostaticam esse rationem, & fundamentum talis praesentiae. Eodem igitur modo quamuis Deus substantia sua in rebus non esset. ratione tamen operationis, ipsis coniungeretur. Verum in hac ratione illud est difficile, quod vnio? agentis cum effectu in proprio genere non videtur ita intime rebus conuenire, sicut vnio personae cum natura, cum haec sit multo maior, & arctior coniunctio, quam agentis cum effectu. Quare mirum non est, si vnio hypostatica sit ratio sufficiens praesentiae secundum locum, operatio vero non sit.

CAPVT I.

Deum esse extra coelum, & in vacuo esse posse, docuerum Maior & Caietanus.

QUia quae in controuersiam reuocata videntur, eandem prorsus quaestionem habent. Nam si Deus in vacuo intra coelum esse potest, extra coelum quoque in spatio illo imaginario & infinito erit, & ante mundi creationem in eodem, atque in ea parte fuisset in qua mundus creatus esse videtur. Hac igitur vnica disputatione omnia haec simul expendemus.

In ea vero prior sententia sit, quam tradunt Ioannes Maior in I. d. 37. q. 1. Caietan. in illud Ioan. 12 Ego lux veni in mundum, nempe Deum in toto spatio imaginario ante creationem mundi fuisse, & post illam extra coeli regionem, vbi antea erat permansisse, ac proinde in vacuo, si intra coelum daretur, destructa aliqua substantia manere posse. Pro hac sententia referuntur Durandus, Gabriel, imo S. Thom. & Hugo de Sancto Victore, qui plane oppositum asserunt. Ea vero Theologorum vulgo adeo facilis intellectu visa est, vt multo magis plausibilis sit, quam opposita. Conantur vero auctores illius sic eam persuadere.

Primum quidem auctoritate Philosophorum Arist. enim 1. de Coelo cap. 9. sub finem, Deum extra Coelum esse asserit. Eamque fuisse sententian Stoicorum, affirmat Tertullianus lib. aduersus Gent. c. 40. num. 593. vt figuli modo hanc molem coelorum conuertat.

Deinde confirmari potest testimonijs Patrum, & Scripturae. Inter quos primo August. diserte videatur eam tradidisse, I1. namque de Ciuit. c. 5. arguens contra eos, qui dicebant Deum ab aeterno mundum condidisse, sic ait: Nam si infinita spatia temporis ante mundum cogitant, in quibus eis non videtur Deus ob opere cessare potuisse: Similiter ergo cogitant extra mundum infinita spatia locorum, in quibus si quis dicat non potuisse vacare omnipotentem, nonne consequens erit, vt innumerabiles mundos cum Epicuro somniare cogantur? Quasi dicat hoc concedi non debet: ergo fatendum est, Deum per infinitam durationem, & in in¬ finita spatij vastitate sine opere externo fuisse.

Secundo Nazlanzenus in oratione 34. quae est secunda de Theologia post duo folia, vt ostendat, Deum non esse loco definitum, inquit: Nusquamne ille est, an alicubi? Si enim nusquam; quaeret fortasse aliquis ex ijs, qui inquirendi ac disputandi subtilitate impensius gaudent, quomódo esse quoque possit? Nam si id quod non est, nusquam est, id quoque quod nusquam est, nec quid quam fortasse est. Quodsi alicubi esse dixeris, procul dubie quandoquidem est, vel in vniuerso est, vel supra vniuersum. Si in vniuerso, vel in quadam eius parte est, vel vbique, si quadam in parte, ergo a minori hac parte circumscribitur. Sin vbique, ergo ab alio multo maiori continebitur, siqui dem futurum est, vt Deus totus vniuersi complexu tenea tur, nec vlla ex parte circumscriptionis expers sit. In has absurditates incidant necesse est, qui eum in vniuerso esse dixerunt, Haec Nazianzen. Docet ergo necessario fatendum esse, ipsum supra & extra vniuersum manere: ne si solum in vniuerso esse dicamus, ipsum circumscriptum esse cogamur asserere. Aduertendum etiam est id, quod in suo argumento assumit Nazianzenus, nempe illud; quod nusquam est, nihil esse: sicut contra, quod nihil est, nusquam esse potest. Ex quo sequitur, ante mundi creationem Deum alicubi fuisse, ne si asseramus, nusquam extitisse, nihil eum esse dicamus. Ex quo fit, vt nulla substantia spiritualis siue creata, siue increata possit nusquam esse, sed alicubi necessario sit, quod, vt inferius patebit, nostrae sententiae non parum aduersari videtur.

Tertio Basilius in Homil. 16. in illud: In principio erat verbum, ita scribit: Totum quodcunque noueris, & quocunque spiritu tuo penetraueris, Deo plenum est, si mul & coniunctam hypostasim Filii inuenies. Deus igitur erit in spatio illo imaginario supra coelum, quo spiritus nostrae cogitationis penetrare potest Quarto Philo. in lib. i. Allegoriarum satis ante medium. Nam Deo, inquit, Nec totus quidem mundu dignum esset domicilium, qui sibi ipse locus est, & ipse seipse plenus sibique sufficiens, Subiungit vero causam, cum Deas alienam indigentiam, solitudinem, inanitatemque impleat, & contineat. Ac si dicat, eo totus mundus non est Deo sufficiens domicilium, quod totam inanitatem spatij infiniti supra hoc vniuersum sua praesentia repleat

Postremo accedit communis modus loquendi Patrum, qui asserunt, Deum non intra mundum inclusum, sed supra & extra mundum esse. Sic Athanasius in epistola Synodi Nicenae long. ab initio inquit. Deus in omnibus est secundum suam bo nitatem & potestatem, idemque extra omnia est secundum suam propriam naturam. Eodem modo loquuntu Hilarius lib. 1. de Trinitate parum a principio explicans illa verba Isaiae 66. Qui tenet coelum palmo & 2. de Trinitate post primum folium Hierony mus in eadem Isaiae verba 66. August. 8. de Genes. ad literam cap. 26. & lib. de essentia diuinita tis, Isidorus lib. I. de summo bono cap. 2. dicunt enim, Deum esse in omnibus, sed non inclusum extra omnia, sed non exclusum, vt ita sit & forinsecus, & intrinsecus, & infusus, & circumfusus, sic ut ait Hieronymus. Quamobrem August. 7. con fess. cap. 5 docet, Deum cum hoc vniuerso compatatum esse veluri mare infinitum, quod in se spon giam contineret, & penetraret, atque extra illam esset: &, quod caput est, Scriptura id ipsum satis aperte testatur 3. Reg. 8. Si enim coelum & caeli coelorum te capere non possunt. Iob. 11. Excelsior coelo est: e quid facies? profundior inferno, & vnde cognosces? & simile quid habet Baruch 3. Rationibus etiam confir matur haec sententia: prima est, extra coelum vere est spatium inane, in quo corpus, & spiritus esse possunt: quid enim prohibet extra coelum corpus, aut spiritum produci, siquidem nouum coelum supra Empyreum, & aliud vniuersum extra hunc orbem creari potest; Tum etiam homo in extima parte coeli positus brachium posset extendere: denique totum hoc vniuersum per illud spatium inane simul moueri, & locum mutare; Deus ergo in illo spatio esse poterit: quare & actu etiam ibi erit: eius namque immensitas necessario repler spatium quod ab eo repleri potest, vt disp. 28. c. 4. dictum est. Secunda ratio. Si totum vniuersum si mul mutari potest per inanem illam vastitarem, & Deus solum in ipso vniuerso esset, sequeretur cum ipso quoque moueri, quod est absurdum: quia simul cum ipso vniuerso mutaret distantiam a punctis imaginarij quod satis esset, vt moueretur. Vt ergo dicamus, Deum ita non moueri, asserendum est, simul esse in tota illa vastitate extra coelum. Tertia ratio. Deus fuit extra omne tempus: ergo fuit semper extra omnem locum; sed extra locum? nihil est aliud, quam spatium imaginarium, ergo Deus in eo semper fuit. Quare necesse est, vt in illo quoque post mundi creationem permaneat.

CAPVT II.

Deum non esse extra coelum, communis opinio Scholasticorum, & Patrum affirmat.

EGo vero existimo, non solum oppositam sententiam, quae communis est, multo probabiliorem esse: verum etiam auctores prioris, de rebus spiritualibus, & de Deo, ac si corpora essent, philosophari. Communis itaque sententia est, Deum non esse in illo spatio imaginario extra coelum: quare neque ante vniuersi creationem alibi, quam in seipso fuisse, neque intra vacuum manere posse; horum enim eadem est omnino ratioTradiderunt hanc sententiam expresse Antisiodorensis lib. I. summae cap. 15. quaest. 1. ad primam re plicam 2. ordinis §. Item Deus est in mundo. Bonauenin 1. dist. 37. art. 2. q. 3. in corpore & ad I. Ricard a.1. quaest. 4. Scotus qu. vnica, in 2. ratione pro sualententia, Durand. q. 2. imo etiam q. 1. n. 13. vniuersim. affirmat, Deum in eo, quod nihil est, existere non posse. Adde Capreolum qu vn, art. 3. ad 4. Scoti contra 1. concl. 3. & Dionysium Carthusianum q. 1. qui sub finem illius refert Thomam de Argentina, & addit rudium esse quaestionem, interrogare, vbinam Deus erat, antequam mundum crearet. Recitat quoque ibidem hos versus: Dic vbi tunc esset, cum praeter eum nihil esset: Tunc, vbi nunc, in se, quoniam sibi sufficit ipse.

Faciunt cum praedictis Doctoribus Alex. 1.p. q. 9. m. 4. Alber. d. 37. art. 4. in corp. & ad vltimum Bonau. I.p. d. art. 2. q. 2. Aegidius 1. p. d. quaest. 3. prae

sertim ad 3. Thomas de Argent. quaest. 1. a. r. ad 4. Gabriel que vnic. art. 3. dub. 3. cum asserunt, Deo ab aeterno minime conuenire vbique esse, quatenus hoc modo loquendi significatur alibi esse, quam in se; ei tamen conuenire, vbique esse, si capiatur pro eo, quod est, in se ipso esse: & in vniuersum censent, necessariam esse alicuius rei existentiam praeter Deum, vt ipse alibi, quam in seipso dicatur existere. Consentit etiam S. Thomas in ea. 5. dem d q. 2. a. 3. dicens. Deo non conuenire ab ae terno vbique esse, non defectu sui, sed defectu re rum, quae ab aeterno non fuerunt, vt alicubi Deus esset. Neque obstat quod Gabriel in 2. d. 2. quaest. 2. art.1. notab. 3. inquit, Deum ita esse in om ni loco, vt nullo contineatur, eo quod excelsior coelo sit, hoc enim modo & Patres, & Scripturae loquuntur; nostrae tamen sententiae non aduersantur, vt infra ostendemus. Demum haec senten tia colligitur ex doctrina S. Thomae in a. 1. vbi colligit Deum esse in loco ex operatione, quae in vacuo esse non potest.

Hanc sententiam & Patrum testimonijs & ratione confirmare, simulque priorem refellere non erit difficile. Ex Patribus autem primo videtur eam expressisse Tertul. in lib. contra Praxeam c. 5. his verbis: Ante omnia Deus erat solus, & ipse sibi, c mundus, & locus & omnia. Quod si Deus fuisset in illo interuallo imaginario, ficet solus fuisset, sibi ta men non fuisset locus si quidem in alio esset tanquam in loco. Secundo August. libr. de fide contra Manichaeos, cap. 37. cum argueret contra Manichaeos vetus testamentum impugnantes, quod multa in eo falsa, & inepta continerentur; contra vero Euangelium tanquam diuinam Scripturam suspicerent; contendit, eodem modo contra Euangelium, atque contra vetus testamentum argui posse, ac proinde vtrumque eodem modo explicandum esse: mox subiungit, Quia si aliquis itcaecus sit, vt reprehendere velit illud Domini, quod in Euangelio dictum est, Non iurabis per coelum, quoniam sedes De est: neque per terram quoniam scabellum est pedum eius, & hoc dicat, quod vos mira dementia dicere soletis, vbi erat Deus, antequam esset coelum & terra? &c. Tandem post alia, quae aliqui contra Euangelium possent obij cere, subdit: Nonne ignorant vbi caput habeant, & tamen aliquid sibi videntur dicere: vbi August. stultam esse dixit Manichaeorum interrogationem, vbi esset Deus ante mundi creationem, nulla sane alia de causa, nisi quia alibi quam in se ipso esse non poterat.

Idem in illaverba Psalm. 112. Qui habitas in coelo Vt ostendat, coelos spirituales, id est, sanctos viros in aeternum mansuros, non autem coelos corporeos esse Dei habitaculum, sic ait: Nam si coelum istua corporeum, quod oculis videmus, intellexerimus esse habitationem Dei, transitura est habitatio Dei, quia coelum e terra transient.

Deinde antequam faceret Deus coelum & terram, vb. habitabat? sed dicet aliquis, antequam faceret Deus sanctos, vbi habitabat? in se habitabat, Deus apud se habitabat & apud se est Deus. Ecce nullum alium locum praeteseipsum ante mundi creationem Deo concedit Augustinus.

Quo etiam sensu dixerat Tertullianus de DeoSibi erat locus & omnia. Haec verba August. videtur retulisse Magister in 1. d. 37. ex libro 3. contra Maximinum, cum tamen ibi nihil eorum habeatur. Eidem interrogationi eodem modo respondet Bernardus lib. 5. de consideratione longe ante medium. Nam praeterquam quod ostendit ipsum esse in omni loco vniuersi, ita inquit. Alias vero vbt erat antequam mundus fieret, ibi est Non est quod quaeras vltra vbi erat: praeter ipsum nihil erat: ergo in seipse crat.

Denique non parum fauet Theodoretus, qui cum sentiat, angelos omni corpore carere (vt referemus infra disput. 178.) quaest. 3. in Genes. ea ratione probat, ante mundum corporeum non fuisse, quia cum natura sua loco definiantur, & circumscribantur, hoc est, ita in vno sint, vt vbique esse non possint, nequeunt nisi in corpore alique esse. Censet ergo in spatio illo inani, & imaginario illos creari non potuisse: cuius ratio licet non probet id, quod contendit, vt disp. illa patebit, quod tamen ad nostrum attinet institutum, ex eius habemus sententia Angelos in spatio imaginario esse non posse: quocirca neque extra coelum, atque eadem ratione Deus, cum sit spiritus, in spatio illo imaginario esse non poterit, licet non indigeat aliquo loco corporeo, vt existat, sicut Theodoretus putauit Angelum indigere.

CAPVT III. Eadem communis opinio ratione probatur.

Am vero, vt ratione nostram sententiam corroboremus, duo supponenda sunt. Alterum est vt aliquid in alio vere, & proprie existere dicatur duo necessaria esse. Primum debent esse duo realiter distincta, & illud quod est, & id in quo est. Nam in seipso nihil esse dicitur reipsa, nisi latiori quadam significatione. Deinde opus est, ea duo esse entia realia: quia quod est reale quid si cum eo quod reuera nihil est, comparetur, in eo esse aut ab eo contineri, nullo modo dicitur. Qu fit, vt Angelus, vel quid aliud vere, & proprie in nihilo esse, aut ab eo contineri nequeat. Quin imo haec existentia & praesentia ita commentitia est, vt ea potius res nullibi esse dicatur, siquidem nihilum, & nullibi idem prorsus sunt. Alterum est de praesentia Dei vera, & reali, non imaginaria & commentitia, nunc esse quaestionem, an scilicet Deo extracoelum, & ante mundi creationem conuenire potuerit.

His igitur iactis fundamentis Deum non ess extra coelum, nec in vacuo, probatur in hunc modum. Vastitas illa imaginatia quam extra coelum nunc esse, & ante mundi creationem fuisse & inanitas illa, quam intra latera vacui corporis esse di cimus, est omnino nihil: ergo vere, & reipsa in ea Deus, aut Angelus esse non potest: aut si vere in ea esse dicitur, cur etiam in Chimera non erit? neque enim inanitas illa est ens minus fictum & nihil, quam Chimera.

Respondebit aliquis primo, spatium illud non esse purum nihil, sicut est Chimera, sed distantiam quandam interualli, ac proinde in eo aliquid vere esse posse. Caeterum hoc manifeste falsun est. Nam si vastitas illa est aliquid, debet esse aut substantia, aut quantitas, aut aliud accidens, non substantia vt satis constat: non accidens, quia de beret esse in substantias demum non quantitas, tum quia haec quoque in substantia aliqua esse debet, cum sit accidens: tum etiam quia posset intra quantitatem corpus aliquod esse: duae enim quantitates simul se penetrarent. Qua ratione Arist. 4. Physic. cap. 4. refellit sententiam eorum, qui dicebant locum esse interuallum quoddam extensum intra latera superficiei continentis. Impugnat autem, quia adueniente locato duae quantitates se penetrarent, aut quantitas illa, quae est interualli, & loci destrueretur: quare locatum non esset in loco.

Nihil igitur est inanitas illa nisi spatium imaginarium, sicut Doctores quoque prioris senten tiae appellant: ac proinde sola cogitations nostra confictum: quocirca reipsa erit nihil, atque idem omnino, quod nullibi. Perinde ergo erit Deum, aut Angelum in eo spatio imaginario constituere. atque sola cogitatione eosdem ibi considerare cum reuera in nihilo, hoc est, non alibi sint quam in se ipsis. At dicat aliquis secundo, inanitatem illam non esse omnino nihil, sed priuationem, qua est negatio cum aptitudine aliqua, ita vt inane illud sit non repletum, aptum tamen repleri: sicu ergo corpore aliquo creato, aut delato aliunde re pleri potest, cur etiam non poterit spiritu creato, aut Deo repleri? Eodem igitur modo diceturDeus esse in spatio imaginario, & illud replere, quo et iam corpus esse potest. Atque huc spectare vide tur: prima ratio, quam c. 1. pro priori sententia ad duximus. Verum, siue loquamur de spatio imaginario ante mundi creationem, siue de eo, quod extra coelum esse dicitur, siue de vacuo intra superficiem corporis ambientis, haec solutio futilis est, & inanis. Quoniam, vt aliqua negatio sit priuatio quae est cum aptitudine, debet esse in aliquo subiecto: aptitudo enim extra subiectum esse nequit quare nulla negatio extra subiectum potest esse priuatio: atqui ante mundi creationem nullum erat subiectum illius negationis: ergo nulla erat inanitas, quae esset priuatio, sed omnino nihil, & pura negatio.

Tum etiam inanitas extra coelum non erit priuatio, cum ibi nullum subiectum habere possit. Quade causa Aristoteles I. de coeloc. 9. recte dixi. extra coelum, neque esse locum, neque vacuum. S. autem inanitas illa esset priuatio, vere esset vacuum quod est non repletum, aptum tamen repleri.

Ad haec de vacuo intra latera superficiei continentis bifariam loqui possumus, primum de ipsnegatione, quae est intra superficiem, & vocatur spatium imaginarium, & haec non potest esse priuatio, sicut neque intra superficiem aliquid esse priuatum: illa enim negatio subiectum non habet, ac proinde priuatio non est. Deinde possumus loqui de illa negatione, quae est in superficie ambiente, & haec dicitur priuatio. Nam sicut superficies quae intra se corpus continet, dicitur repleta, ita etiam cum nullum corpus intra se habet, dicitur priuata, hoc est non repleta, apta tamen repleri quam priuationem vacuum appellamus. Ex hoc tamen non fit, vt Deus, aut spiritus intra superficiem esse possit, & ipsam replere.

Vacuum enim hoc modo est locus non repletus corpore, aptus tamen corpore repleri: ergo negatio illa in loco, aut superficie ambienti est cum aptitudine, vt corpus, non vt spiritum contineat? quare ratione huius aptitudinis spiritus intraeam esse nequit. Quod si aliunde intra illam esse posset, nihilominus vacua, & cum aptitudine sua maneret.

Ac propterea existimo Aug. lib. 2. de sermone Domini in monte c. 9. de Deo dixisse, Vbique praesem est, non locorum spatijs, sed maiestate potentiae. Si vero aliquis dicat, in superficie esse etiam aptitudinem, vt spiritum contineat, praeterquam quod inferius ostendemus, spiritum suapte natura non replere spatium, & latera loci ambientis; sicut absque fundamento illud diceretur, sic etiam absque alia ratione tefelli posset.

Caeterum obijciet aliquis tertio in hunc modum. Non tantum superficies ambiens repletu corpore, sed etiam spatium, seu interuallum quod intra est. Si enim maneret corpus contentum, vbi erat, destructa superficie continenti, sua quantitate repleret, non superficiem, quae iam non extaret, sed interuallum illud, quod occupare diceretur: eodem modo quo suprema sphaera nunc replere dicitur non superficiem, quam supra se non habet, sed intercapedinem illam suae quantitati aequalem: & sicut corpus, si fieret extra coelum, replere diceretur aliquam partem illius vastitatis imaginariae.

Verum ex iactis fundamentis haec obiectio facile confutatur. Cum enim praeter superficiem ambientem illud interuallum nihil sit, nisi sola cogitatione, vt probatum manet, corpus, quod sine superficie ambiente maneret, aut absque ea produceretur, sua quantitate reuera non repleret aliquid, neque occuparet: ac proinde non in alio quam in seipso esset. Ea vero solum ratione diceretur situm alterius corporis occupare, non quia situs ille a sua ipsius quantitate distingueretur, sed quia simul cum sua quantitate aliud corpus esse non posset. Quare si corpus extra coelum non dicitur esse in aliquo spatio, nec in alio, quam in seipso, nulla ratione dici potestDeus, aut Angelus extra coelum in alio, quam in seipso esse.

Quod si Doctores oppositae sententiae contendant, Deum in seipso existere extra coelum sicut existeret corpus, ita vt dicatur in se habere spatium, & situm, distantiam, & aduerbia loci ei conuenire; concedemus quidem, Deum esse in seipso: at caetera omnia, nempe situm, distantiam, aduerbia loci & extra coelum esse, ei tribui nullo modo posse, vt subinde patebit.

Arguet tamen aliquis quarto loco, hunc in modum: quamuis corpora non repleant sua quanti tate interuallum illud, quod solum est imaginarium, dicuntur tamen, etiamsi sint extra coelum, aut in vacuo, vere esse hic, & non alibi: sicut totum vniuersum est modo hic, & non alibi: ac proinde intra vacuum, vel extra coelum moueri possunt. Sic ergo spiritus, etiamsi extra coelum existens, non sit in alio, quam in se, dicetur esse hic, & non alibi, & sicut corpus moueri poterit, ac proinde non minus erit extra coelum, quam corpus, vt prior contendit opinio.

Hoc argumentum adduximus primo loco pro priori sententia. cuius solutionem noluimus in posteriorem quaestionis partem cum alijs reijcere: sed vt plenius hic doctrinam totam explicemus, ex professo ipsum infirmare placuit. Quamuis igitur concedamus, extra coelum esse corpus; tamen non licet affirmare, corpus esse in aliquo spatio vel interuallo a se distincto, vt ex praedictis satis pro batum est: sed solum ratione quantitatis suapte natura interuallum in se habere atque distantiam, ac proinde situm, & aptitudinem, vt superficie, & loco ambiente, quem replere potest, contineatur, & ei aduerbia loci, Vbi, Ibi, Alicubi, &c. vere & proprie conuenire. Ex quo fit, vt extra coelum, vel etiam in vacuo loco moueri possit, vt ex professo probabi tur disp. 195. c. 3. mutando scilicet non spatium aliquod a se distinctum, aut superficiem continentem, sed modum situs, quem ex natura suae quantitatis in se habet. Hic autem situs variatur mutata distantia, quam ex punctis imaginarijs metimur. Nec enim haec commentitia, & imaginaria solum est, quod puncta fixa sola cogitatione nostra desig nentur: sicut neque locus, qui dicitur esse superfi¬ cies corporis ambientis prima, & immobilis, fi gmentum aliquod est, cum tamen eius immobilitatem, & distantiam, qua variata mutari dicitur lo cus, ex punctis imaginarijs solum metiamur. Ea vero, quae diximus, intelligenda sunt, siue dicamus per modum localem acquiri formam, aut modum intrinsecum, qui dicitur Vbi, Siue solum extrinsecum respectum, de quo erit nobis controuersia, disput. 195. nam licet respectus solum extrinsecus ponatur, ille saltem habebit fundamentum natura sua in quantitate corporis, cui & distantia, & quae cunque alia, quae secundum locum dicuntur, conueniunt.

Sic igitur Deus, aut alius spiritus esse non potest extra coelum in alio quam in se ipso, cum extra coelum nihil prorsus sit, nec spatium, nec interuallum, vt dictum est: quare nec in spatio ima ginario esse dicendus est, in hoc enim existere pe rinde est, atque in nihilo esse. Deinde neque ratione suae naturae, aut substantiae dici potest hic, aut alibi, aut extra coelum esse, sicut corpus: quocirca nec extra illud moueri poterit. Quoniam substantiae spirituali Dei, aut etiam Angeli secundum se nequit conuenire situs distantiae, vel propinquitas, sicut conuenit corpori: huic enim ideo conuenit distantia, vel propinquitas, quia ratione suae quantitatis, inter ipsum, & aliud esse potest aliquod corpus tantae, aut tantae quantitatis, quo re pleatur aptitudo illa duorum corporum, quae alias vacua dicebatur. Dicitur ergo vnum corpus ab alio magis, aut minus distare, quatenus majus, aut minus corpus inter ipsum, & aliud interponi potest Denique quodcunque corpus secundum puncta fixa dicetur magis, aut minus distare, etiamsi aliud non sit a quo distet: nam qua ratione quantum est aptum est, cum alio continere tantum, aut tantum corpus; quare ab hoc vel illo, tantum, aut tantum dicitur distare: quo fit, vt corpus ratione suae quantitatis moueri, elongari, appropinquare, extra coelum, atque hic, aut ibi esse possit. Haec enim omnia in distantia, vel variatione illius consistunt quae corpori ingenita esse videtur. At spiritus suapte natura talis est, vt inter ipsum, & alium nequeat aut corpus, aut alius spiritus contineri. Non spiritus, quoniam ille quantitate caret & ex tremis: vnde non potest esse mensura distantiae in ter vnum & alium Angelum, vel inter vnum, & aliud corpus, nec sua substantia interuallum ali quod constituere, ac proinde neque contineri non corpus, quoniam licet corpus extrema habeat spiritus tamen intra quos debet corpus contineri, extrema non habent, quibus extrema corporis re spondeant, vt adaequate inter ipsos spiritus corpus contineatur.

Verum dicet aliquis, Angelos substantia sua esse in indiuisibili, & inter duo indiuisibilia posse es se mensuram corpoream, qua constituatur distan tia. Sed huic obiectioni obstat ratio, quia Angel non sunt indiuidui eo modo, quo puncta, quae positionem habent in quantitate: sed sunt indiuisibiles spirituali modo: atque adeo, quamuis inter duo puncta, distantia esse possit, inter duos tamen spiritus esse nequit, sicut neque mensura quantita tis: quia indiuidua ratio spiritus positionem non habet in quantitate. Qua etiam ratione disp. 192 cap. 2. probabimus, non recte colligi, Angelum posse in puncto quantitatis collocari, quia ipse in se indiuisibilis sit: quoniam indiuisibile spirituali¬ ter proportionem non habet cum indiuisibil quantitatis, vt ei aequari possit. Superest igitur vt spiritus, & Deus, nisi sint in corpore, non dicantur esse in alio, quam in seipsis: & cum in se non habeant interuallum, neque vastitatem spatij, nec situm, quod eorum substantia spititualiter indiuisibilis sit, non sint hic aut alibi, neque spatia imaginaria repleant.

Quocirca spiritibus non conuenit primarie in loco esse, sed secundarie ratione corporum, qui bus praesentia substantiali primarie coniungun¬

tur, vt paulo ante explicauimus. Deus igitur ante mundi creationem in se erat, sed non replebat aliquid, neque ipse in se extensionem interualli ali quam habebat, neque hic, aut ibi esse dicebatur. creato autem vniuerso, in ipso incepit esse, & ratione illius hic, & ibi secundum corporum distantiam existere.

Caeterum respondent aduersarij: Deus replebat substantiali, non corporali praesentia spatium illud imaginarium, antequam crearet vniuersum. Tamen haec solutio inanis, & friuola est. Si enim spatium illud nihil erat, nihil aliud a se replere po¬

terat. Se autem solum replere dicebatur, quatenus substantia sua sibi sufficiebat: hoc tamen non satis est, vt extra coelum, quod situm, & extensionem indicat, esse dicatur: sed tantum in seipso indiuisibili, & spirituali modo, quod nemo inficiatur.

Quod si in seipso situm haberet, aut distantiam; vel aduerbia loci ei conuenirent, extensus esset, & diuisibilis, sed quoniam indiuisibilis spiritualiter est, nec in aliquo alio, a seipso existit, dici non posset esse totus in toto, & totus in qualibet parte: cum praeter ipsum nihil sit, in quo esse dicatur. in se autem non sit totus in toto, & totus in quauis parte: siquidem in seipso partes non habet, sed totus in toto indiuisio spirituali modo existit. Reijcienda ergo est illorum Doctorum sententia qui Deum ante mundi creationem, & nunc extra coelum ita cogitant, vt sua praesentia repleat spatium aliquod infinitum, ac si ipse quantus, & extensus esset

CAPVT IV.

Respondetur testimonijs pro priori sententia allatis.

Am vero opus est, vt fundamenta prioris sententiae conuellamus. Ex testimonijs autem allatis primum erat Aristotelis in cuius mente explicanda variant interpretes, an scilicet dixerit substantias illas separatas esse intra molem ipsius coe li, vel supra illius extimam superficiem: verba tamen illius plane indicant, supra coeli verticem eas esse. Verum tamen respondeo, aut illud dixisse, non quia putaret Deum, & intelligentias in loco illo imaginario alicubi, aut alibi, quam in seipsis esse sed ne ipsas, sicut corpora intra coeli quantitatem circumscriberet: vel certe de illius sententia nihil curandum est, quando in assignando Dei loco tam turpiter errauit peculiari loco ipsum concludens, vt disp. 27. notauimus. Plato etiam in Phaedro, au de Pulchro, beatos omnes, ac proinde intelligentias extra coelum esse asserit, sedaut eodem modo, quo Aristoteles, interpretandus est, aut illi non est habenda fides, cum multa nimium fabulosa de ipsis ibidem tradat.

Testimonia vera sanctorum Patrum nihil faue re priori sententiae facile ostendemus. Primo qui dem Augustinus contra Philosophos illos, Deum f¬ in spatijs imaginarijs non collocat, sed contra eos recte colligit hoc modo. Si Deus ab aeterno non potuit esse ociosus, vt ab aeterno non conderes vniuersum, eadem etiam ratione non potuit extra hunc mundum in infinitis spatijs non producere infinitos mundos: non dixit, non potuit non existere in spatijs imaginarijs, sed, non potuit non alios infinitos mundos extra hunc mundum pro ducere. Hoc autem recte colligitur, si Deus per infinita tempora non potuit ab opere vacare. Quod si Augustinus loqueretur de existentia Dei in spatijs imaginarijs, sicut aduersarij contendunt, suo argumento probaret, Deum quidem potuisse in illis non esse, sicut potuit per infinitam duratio nem nihil operari. Hoc autem Doctores prioris sententiae non concedent: nam cum asserunt, Deum in ea vastitate imaginaria existere, affirmani non libere, sed necessario ibi esse: cum dicant: id non prouenire ex libera Dei voluntate, sed ex essentia illius, quatenus immensa est. Nihil erge priori opinioni fauet Augustinus.

Secundo Nazianzenus loco allegato solum contendit, Deum non esse alicubi circumscriptum quare ad absurda conatur deducere eos, qui dicebant; Deum esse in toto hoc vniuerso, aut parte illius circumscriptum: & cum sequentibus verbis plane doceat, Deum non esse supra, aut extra vni uersum tanquam in loco, non asserit ibi aliquo modo eum existere. Id vero, quod assumit in argumento, non tanquam certum, sed sub dubio pro ponit, cum dicat Fortasse: posset tamen aliunde facile supponere; Deum esse, aut in toto vniuerso, aut in parte illius; quod nullus negaret. Solum er go inferre voluit, Deum ita esse in vniuerso, vt nec toto, nec parte illius circumscribatur: quod siue intelligat de circumscriptione ad modum corpo ris, siue de particulari, & adaequata loci definitio ne, necessarium, & verissimum est, vt inferius explicabitur.

Tertio Basilius loco allegato solum docere voluit intra ea, quae creata sunt, quocunque aliquis cogitatione peruenerit, illic Deum esse cum hypostasi filij sui necessatio sibi coniuncta. De spatio vero extra mundum quod cogitatione sola constituimus, nihil curauit. Nam paulo ante in ea verba Et verbum erat apud Deum, inquit, Vbi erat verbum; scilicet in principio, respondent, Non in loco: at vbi erat, respondet, Apud Deum, De spatijs vero imaginarij, nihil dixit.

Quarto Philo ideo dixit, totum mundum non esse dignum Dei domicilium, non quia extra ipsum etiam esset, sed quia ipse nullam ex eo vtilitatem accipiat, cum sibi locus esse possit, hoc est, in seipso sine loco non minus perfecte esse. Quinimo ab ipso, inquit, impleri, & contineri alienam indigentiam, & vacuitatem, non quia impleat spatia illa imaginaria, nimis enim rude esset hoc dicere, sed qula omnia, quae sunt, in nihilum redigerentur, & inania essent, si ab ipso non sustentarentur

Quinto loco adducti sunt quamplures Patres, qui modum loquendi Scripturae secuti, varie asse runt, Deum esse extra, & intra, atque supra vniuer sum. Verum ipsi, sicut etiam Scriptura, eo modo loquendi tantum significare voluerunt, Deum ita esse in vniuerso, & intra ipsum, vt non sit toto eo circumscriptus, & definitus; non quia extra in spa tio quoque imaginario sit, sed quia infinita sua po testas, & immensitas in maiori, & minori, & infi¬ nitis alijs esse possit: & huc spectant varij modi, quibus scriptura, & sancti Patres vsi sunt, quos sane interpretari de existentia illa veluti corporea extra coelum, nimis rude esset & absurdum.

Neque vero solum docere volunt, Deum non esse circumscriptum, sicut corpus superficie aliqua ambiente, sed neque definitum, & aliquo modo alligatum huic vniuerso, vt loco sibi adaequato, sic ut Angelis contingit. Ideo autem dicitur Deus palmo continere orbem, vt virtutis suae magnitudo declaretur, qui quasi nihil agens, palmo, id est, non toto conatu sustentat omnia. Nec vero opus est singula, quae quinto loco adduximus, percurrere; ex his enim facile explicantur. Porro cum Sancti Patres dicunt, Deum esse supra omnem creaturam aliquando per particulam Supra, non locorum spatia, etiam imaginaria, sed virtutem, & potentiam significant, vt plane dixit Augustin. lib. de natura boni contra Manichaeum cap. 3. his verbis: Deus ita supra omnem creaturae modum est, super omnem speciem, supra omnem ordinem, nec spatiis locorum supra est: sed ineffabili, & singulari potentia, a quo omnis modus, omni species, omnis ordo. Atque nihil aliud docere voluit

Hugo de Sancto Victore lib. I. de Sacram. p. 3. c. 17. Qui pro. opposita sententia immerito referri solet. Ad quod etiam alludens Trismegistus, qui communiter refertur, Deum sphaerae comparauit, cuius centrum esset vbique & circumferentia nullibi: non quis vastitatem illam imaginariam impleret, sed quia toto vniuerso non definiretur, vt praedictum est, In hunc sensum dixit S. Thomas quodlibet. 11. art. 1 Dei infinitatem eam esse, vt non solum sit in illis rebus, quae sunt, fuerunt, & erunt; sed quas possumus cogitare: non quia actu sit in praeteritis, futuris, & possibilibus, quae non sunt, & imaginatione cogitari possunt; cum in eo, quod nondum est, nunc actu esse nequeat, sed quia Deo conuenit ratione suae infinitatis in omnibus esse, quando sunt, & eius operatio haec omnia suo tempore pertingit. Quare absque fundamento, hunc textum Docto ris Sancti pro sententia opposita recentiores aliqui allegant, vt probent in spatio imaginario, quod cogitatione apprehendi potest Deum esse: alioqui non tantum probaret, Deum esse in spatio smagi. nario, quod nunc esse extra coelum putant, sed in alio vniuerso, quod a nobis cogitatur, & quod ex tra hunc mundum creare posset; quod est absurdum. Nec vero S. Thomas dixit, Deum esse in spatio imaginario nunc extra coelum, sed in ijs rebus, quae cogitari possunt, intelligens res possibiles, nondum existentes.

CAPVT V.

Diluuntur rationes eiusdem sententiae.

DEinde rationes oppositas sigillatim diluamus. Circa quarum primam iam satis in 3. c. dictum est, vbi ostendimus discrimen inter corpus, & spiritum in vniuersum, quare videlicet in vacuo, vel extra coelum corpus moueri, aut esse possit: spiritus autem non item, quo discrimine totavis argumenti infirmatur. Ad secundam ali qui recentiores respondent, totum vniuersum simul motu recto moueri non posse; ne cogantur concedere Deum cum vniuerso loco moueri. quod putant absurdum. Dicunt tamen vniuersum moueri posse, si Deus crearet spatium aliquod reale, per quod, vel ad quod moueretur. Tunc autem non sequeretur (inquiunt) illud absurdum; videli¬ cet Deum cum vniuerso moueri: Deus enim esse antea in spatio illo reali, per quod, vel ad quod vniuersum moueretur, ac proinde non acquireret locum; quem antea non habebat, neque cum vni uerso moueretur.

Ego tamen non video, qua ratione impossibile sit, totum hoc vniuersum simul motu recto moue ri, etiamsi nihil aliud extra ipsum crearetur. Primum quidem, quia si extra hunc mundum esset alius, vt a Deo fieri potest, vterque inuicem posset alteri appropinquare, vt aduersarij quoque concedunt: creato enim termino reali extra hoc vniuersum ad quem moueretur, fatentur recte mouer posse: concedere autem debent ita moueri posse vt vsque ad terminum perueniat, vel in media quasi via consistat. Tunc igitur si moueretur vniuersum & ad terminum creatum non perueniret sequere tur, Deum cum illo moueri; desereret enim situm priorem, & alium acquireret in media via, quem antea non habebat.

Deinde parum interest creari aliquid reale, quo mobile perueniat, vt per inanitatem intermediam moueri possit: nam terminus necessarius motur non est extremum in motu, & quasi vltimum mutatum esse; sed forma, quae continuo acquiritur, quandiu durat motus: qualis est in calefactione, tota caloris latitudo; in motu locali, totum esse alicubi, quod diuisibile est cum ipso motu: sine extremo autem, & vltimo mutato esse, quod dicitur primum mutatum esse in termino ad quem, optime posset esse motus, quando scilicet desineret motus cum ipso mobili, saltem annihilato: tunc enim primum non esse mobilis, est primum non esse omnium, quae sunt in mobili.

Postremo quanuis terminus, hoc est extremum motus esset motui necessarius non deberet esse corpus aliquod, aut superficies continens, ad quam vulgo dicitur mobile moueri, sed deberet esse mutatum esse in ipso mobili existens, quod esset indi uisibile illius formae, & modi, quem mobile per motum acquirit. Motui enim nihil omnino confert superficies ambiens, neque in termino, neque dum mobile mouetur: nam Arist. cum existimaret primam mobilem sphaeram nulla alia contineri putauit etiam moueri circa locum. In vacuo etiam motus corporis esse potest, vt 3. cap. dictum est, & disp. 195. fusius probabitur. Quare omnino accidentarium est, spatium esse plenum, vt mobile moueatur.

Concedamus igitur secundo argumento id quod assumit, nempe vniuersum motu recto moueri posse, quasi corpus per vacuum. Quod vero inde inferebatur Deum scilicet moueri cum toto vniuerso, nonnulli libenter etiam concedunt, ita vt secundarie tantum, & (vt aiunt) per accidens Deus moueri dicatur, non mutatione aliqua in trinseca in ipso Deo facta, sed solum respectu quodam extrinseco distantiae variato, qui ei secunda rie conuenit ratione corporis, cui substantiali prae sentia coniungitur. Vt enim diximus 3.c. & disput. allegata ostendemus, Deo, & cuilibet spiritui secundarie conuenit respectus distantiae, secundum quem fit motus: & sane qui asserunt, Deum non esse in spatiis imaginarijs, negare nequeunt, posse Deum acquirere nouum respectum extrinsecum praesentiae, creando nouum aliud vniuersum: imo etiam posse acquirere nouum respectum extrin secum in nouo vniuerso, amittendo priorem re spectum, si destrueret hoc vniuersum, & extra illud, crearet aliud.

Addunt tamen praedicti Doctores, Deum non posse neque per accidens, neque extrinseco solo respectu variato intra hoc vniuersum moueri quia hon potest non esse in toto vniuerso simul quare respectus ille extrinsecus praesentiae sempe erit idem eisdem rebus permanentibus. Atque hac sola ratione asserunt August. 16. deciuit. c. 5. dixisse, Deum loco non moueri, qui semper vbique totus est, & lib. de essentia diuinitatis in principio Deum esse illocalem, quia nec loco continetur, nec de loco ad locum mouetur. Idem dixit 7. de Ciuit. Dei cap. 30. Et Iustinus in dialogo contra Triphonem pag. 95. Deus (inquit) nec mouetur, neque a loco, totoque mundo separari, comprehendique potest. Ceterum in eorum sententia qui dicunt, Deum esse in spatiis imaginarijs, non extensum, neque tanquam in loco, sed solum in seipso indiuisibili modo, non minus sequi videtur Deum, cum vniuerso posse moueri. Quia si vniuersum moueretur, incipere Deus cum illo habere nouum respectum, quem ante non habebat.

Mihi tamen videtur, neque extrinseca adhuc denominatione, Deum posse moueri, etiamsi vniuersum moueretur secundum locum, quia vt aliquid moueatur secundum locum oportet vt mobile, quod etiam secundarie mouetur, habeat nouum respectum distantiae a punctis, saltem imaginarijs: Deus autem potest quidem habere respectum extrinsecum praesentiae, & illum variare, si varijs corporibus praesens fiat; dum enim incipit vni corpori esse substantialiter praesens, incipit habere extrinsecum respectum, quem antea non habebat: at vero respectum distantiae, etiam a punctis imaginariis, habere non potest, sicut habet corpus quodcunque extra coelum, & totum hoc vniuersum, extra quod nihil est actu.

Ratio vero discriminis est; quia corpus, extra quod nihil actu est, sicut hoc vniuersum, secundum modum, quem habet ex quantitate sua, eatenus solum distare dicitur, quatenus extra ipsum esse potest corpus, in quo imaginatione nostra puncta figamus, a quibus recedere potest, & quanuis aliud corpus extra non sit; nihilominus propter aptitudinem dictam, quam habet, & variat ex modo suae quantitatis, dicitur mutare respectum distantiae: sed quia extra Deum non potest esse corpus, vel punctum imaginatione fixum, a quo Deus distet, quia suapte natura vbicunque figeretur punctum, Deus esset, hec inde distare posset ideo, etiamsi moueretur hoc vniuersum secundum locum, Deus non moueretur. Porro motu circulari moueri nequit spiritus existens in sphaera cum totus sit in toto, & totus in qualibet parte sicut est Deus, quia motus circularis non mutat distantiam, sed diuersum respectum partium: quare, cum spiritus partes non habeat, eodem modo semper in sphaera manet, & ideo non mouetur.

Ad tertiam obiectionem respondeo, Deum fu isse ante omne tempus, sed non in alia duratione quam in aeternitate sibi propria, in qua semper est, quanuis etiam in tempore, aut vt (mauult Anselmus) cum tempore sit, vt in obseruationibus art notatum est. Non fuit autem ante tempus Deus in alia duratione, quam in aeternitate, quia haec fuit ab aeterno, & nulla alia: eodem modo ab aeterno non fuit in alio quam in seipso, quia praeter ipsum ab aeterno nihil fuit. Ipse autem, cum sit indiuisibi lis, nec latitudinem habens, nec profunditatem, non dicebatur replere spatium, aut secum spatium vel situm, aut distantiam habere vt 3. c. demonstratum est: vnde ab aeterno nullibi, nisi in seipse fuit quod sane non est alicubi esse. Quare argu mentum in ipsos aduersarios retorqueri potest in hunc modum: Deus ab aeterno non fuit in dura tione imaginaria, sed in aeternitate, ergo non fuit in spatio imaginario, sed in seipso.

Postremo obiiciunt aliqui in hunc modum. Spiritus sunt in loco per applicationem virtutis antequam operentur: hanc autem applicare potest Deus in vacuo, & spatio imaginario, producende ibi aliquid: ergo prius ibi est, quam producat. Respondeo, varias de hac re esse Doctorum opiniones: ceterum quamuis concedamus, Angelos esse in loco per aliquod genus applicationis virtutis, vt explicabitur disp. 188. in spario tamen imagina rio esse non possent. Aut enim aduersarij applicationem virtutis intelligunt esse operationem ali quam externam, & haec esse non potest in vacuo vel spatio imaginario: praeterea Deus non appli cat exteriori aliqua operatione suam virtutem ad operandum, antequam operetur, quare per illam in spatio imaginario esse non potest: aut est operatio voluntatis, vt de Angelis putauit Caietanus in eo art. quod ibi falsum esse, probabimus; & Deo esse non potest ratio existendi in spatio imaginario, quia non ponitur in loco, decreto voluntatis suae, vt disput. 28. dictum est: tum quia etiamsi hoc modo poneretur in rebus, non sequeretur in spatio imaginario, cum nihil sit: hoc modo collocar, posse. Porro si in spatio imaginario esse, non es aliud, quam in seipso esse, profecto id Deo conueniet, non voluntate, sed natura sua.

CAPVT I. Variae sententiae circa tres priores modos.

DIscrepant Doctores in explicandis tribus prioribus modis, in duobus vero non item eferamus ergo in hoc cap. eorum sententias. quae non probantur, vt in sequenti veriotem subijciamus

Prima sententia est Alex 4pq. 10. memb. 2. quam probabilem putat Aegidius. Docet autem Alexander, Deum esse in rebus per essentiam, quod sua essentia attingat vniuersa: per praesentiam vero ratione operationis: per potentiam demum, ratione suae potentiae. Primum, & tertium modum ipse non amplius declaratt possent tamen in bonum sensum explicari. Secundus autem verus esse non potest: primum quia, vt inferius patebit, modus existendi per operationem potius est per potentiam, quam per praesentiam. Tum etiam quia non videtur, qua ratione distinguerentur modus existendi per praesentiam ab eo, qui est per potentiam, quos tamen cogitatione saltem distingu oportet, vt tres enumerentur, nisi ea ratione quam Durandus assignauit: eam vero inferius refutabi mus. Ad haec, vt optime inquit Bonauentura, multa dicuntur esse praesentia, vbi non operantur: ergo modus existendi per praesentiam non est ratio ne operationis

Secunda sententia est Bonau. in 1. dist. 371. p. d. art. 3. q. 2. in solutionibus argumentorum, quam etiam probabilem arbitratur Gabriel nempe idem esse Deum existere per praesentiam in rebus, atque per indistantiam, vt ipsi loquuntur, quasi dicat, idem est, quod a rebus ipsis non distare. In alijs duobus modis non videtur a communi sententia differreVerum in sequentic. ostendemus, hunc modum potius esse per essentiam, quam per praesentiam, cum praesens aliquis esse dicatur aliquando, qui tamen loco dissitus est, ijs nimirum rebus, quas in prospectu suo habet.

Tertia sententia est Durandi, qui omnes tres modos aliter, quam ceteri Scholastici, hoc pacto explicat. Ex parte Dei sunt tria, operatio, virtusa qua est operatio, & essentia, in qua est virtus operationis: ratione primi Deus dicitur esse in rebus per praesentiam, ratione secundi per potentiam, quia operatio exit a potentia: ratione tertij dicitur esse per essentiam, quatenus essentia Dei (vt ipse inquit) coexistit rebus, vt eas conseruet sicut sigillum, vt conseruet figuram in aqua, debet simul cum ea existere. Primum vero, in quo est maior difficultas, sic declarat. Per operationem Deires producitur in rerum natura, ac proinde Deo existenti statim praesens est, & exinde Deus rebus ipsis. Putat enim, ex eo Deum dici praesentem rebus, quod ipsae ei sint praesentes, non contra. Sed hunc modum praesentiae non amplius explicat Durandus. Mea tamen sententia in eo tantum videtur esse. vt res productae virtute operationis, Deo coexistant, hoc est, simul sint in rerum natura cum DeoHanc sententiam non aliunde probat Durandus, nisi quia non possit dici Deus praesens rebus ratione cognitionis, vt S. Thomas, & alij docent idec eo modo, quem diximus, existimat, praesentian Dei commodius explicari.

Haec opinio praeterquam quod primum, & ter tium modum non satis distinguit, cum vtrumque per realem coexistentiam videatur explicare; quod attinet ad primum modum, hac ratione facile impugnatur. Quacumque ratione se habeant duo simul existentia in rerum natura, etiamsi loco ad sita sint, si alterum eorum non est cognoscens neutrum dici potest alteri praesens, vt exemplis perspicuum fiet: nam si duo lapides existant simul tia inmur se¬ nrerum natura, & vnus alteri etiam loco propinquus sit, non dicitur ei praesens neque contra: eodem quoque modo neque arbor arbori, neque vlla res etiam cognoscens non cognoscenti prae sens dicitur, vt homo parieti, aut arbori: quinimo rei animatae, & cognitionis capaci nihil dicitur esse praesens, nisi illa actu attendat, & cognoscat: idem enim est, praesens esse alicui, & in praesentia ipsius aut coram ipso, aut ipso praesente fieri. Atqui non dicitur res fieri coram aliquo, nisi ille aduertat, & cognoscat: etiamsi alias res in ea sit distantia, in qua bene posset cognosci, & in qua dicatur prope ipsum fieri, vt expresse habetur in lege Coram, fi de verborum significationibus, Coram Titio aliquid facere iussus, non videtur praesente eo fecisse, nisi is intelligat Itaque si furiosus, aut infans sit aut dormiat, non videtur coram illo fecisse. Nulla igitur res dicitur praesens al teri, nisi eam cognoscenti, aut intelligenti. Quare non satis est realis coexistentia rerum vt diceba Durandus, vt vna alteri praesens esse dicatur.

Notanda autem sunt verba legis quae non tan tum dicit, illud solum fieri coram alio, quod ab eo cognoscitur, verum etiam idem esse coram aliquo & eo praesente aliquid fieri, sicut in nostra ratione assumpsimus: illa ergo communi modo loquendi dicuntur praesentia, quae cognoscenti se offerunt Hic autem loquendi modus ex visu corporeo desumptus est, qui, vt cognoscat res, debet eas in prospectu habere praesentes. Vnde translatione facta ad spiritualia, per respectum ad cognitionem praesentia quoque desumenda est: Id quod Augu stin. docuit epist n2 c. a. in principio his verbis, Plane forsitan satis est, si praesentia hoc loco intelligamus, qua praesto sunt sensibus siue animi, siue corporis, vnde etiam ducto vocabulo praesentia nominentur. Eodem loquendi modo vtitur Scriptura 2. enim Machab. 12. & vltimo, dicuntur Israelitae praesentia Dei mirifice delectati nimirum quod visione aliqua Deus ipsis apparuerit, & 4. Reg. 5. Eliseus dixit ad Giezi, post. quam munera accepit a Naaman Syro, Nonne co meum in praesenti erat, quando reuersus est homo de curri suo, &c.

Neque obstat, quod in lege Praesens. st. de pro curatoribus, dicitur, ad litem illum haberi praesentem, & qui in hortis, & qui in foro, & in vrbe, & in continentibus aedificijs est: lex enim in his casibus reputat aliquem praesentem, quod attinet ad effectum litis, & procurationis, vt etiam censea tur procurator illius, sicut procurator, qui negotia praesentis gerit, & illius gaudeat priuilegiis. Esenim aliud genus procuratoris, qui tractat negotia absentis. Ceterum secundum consuetum loquendi modum quem hactenus exposuimus dicpotest ille praesens ciuitati, per figuram Synecdochen: nam & horti, & forum, & continentia aedificia, & suburbia dicuntur pars ciuitatis. Ratione ergo vnius partis dicitur praesens toti, non tamen sine respectu ad cognitionem, neque aliis quam cognoscentibus: non quia qui in hortis est, semper ab alio cognoscatur, vt ei tanquam ciui, ac proinde toti ciuitati praesens dicatur; sed quia ille, qui in hortis, aut continentibus aedificiis est, a ciuibus illius vrbis solet videri, & actu cognosci. Est enin vbi facile ab aliis conueniri potest. Cumque facile soleat esse praesens, censetur praesens, & vt procu rator illius dicatur negotia praesentis tractare.

CAPVT. II.

Communis, & verior opinion.

COmmunis, & verior sententia est, quam S Thom. in hoc articulo tradidit, & sequun tur Caietanus & recentiores, albertus in 1. d. 37. art 5. AEgidius q. 2. Ricar. art. 1. q. 1. Capreol. art. 1. conclusi. 3. Gabriel q. vnica art. 1. notab. 3. Qui omnes hoc pacto tres illos modos commemoratos explicant. Primo dicunt, Deum esse per essentiam in omni bus rebus, quia eius substantia non est loco dissi ta, sed rebus coniuncta, siue ratione sui, siue ra tione operationis. Hoc modo Rex non dicitur esse in toto regno, nec in tota domo sua: in quibus tamen alio modo dicitur esse, vt inferius patebit: sed est in ea parte, vbi aut sedet, aut stat, aut cubat tametsi per Synecdochen in tota domo, & regno hoc modo dicatur esse. Deus autem, quae sua est immensitas, absque tropo, & figura Synecdoches in toto vniuerso, & singulis eius partibus intime per essentiam est.

Secundo per praesentiam vbique est, vel omnia ei praesentia sunt, vel ipso praesente fiunt, & conseruantur, quod omnia sciat, & cognoscat: sicut Rex, cum spectaculis publicis adest, praesens esse dicitur ijs, quae fiunt in foro, & ea in ipsius praesentia, vel coram ipso fieri: quo pacto non posset omnibus, quae fiunt in regno, simul praesens esse. Deus autem, quae sua est infinita scientia, omnibus rebus praesens est. Hic modus satis confirmatus, & explicatus manet ex iis, quae contra Durandum superiori c. dicta sunt i distinguitur autem a priori, quia licet Dei substantia non esset intima rebus omnibus, nec circa omnes operaretur, si tamen infinita esset eius scientia, sola cognitione rebus omnibus praesens esse diceretur.

Tertio per potentiam in toto vniuerso est Deus, quia quocumque eius pertingit operatio: sicut Rein toto regno suo esse dicitur, quia per totum operatio ipsius, saltem per ministros suos, diffundituf. Quocirca hoc modo perfectius est Deus in toto vniuerso, quam Rex in regno, cum ipse proxime res omnia sua efficacitate producat, & conseruet. Differt autem hic modus a duobus praecedentibus, quoniam si Deus non esset per suam substantiam in rebus, nec ratione scientiae praesens, si tamen in omnibus operaretur, potentia sua vbique esset, quia operatio illius omnia permearet.

Verùm dicet aliquis, primum, & secundum modum facile confundi, si asseramus, Deum vbique esse ratione operationis, quae sit veluti ratio suae immensitatis: sic enim per eandem operationem Deus dicetur esse per essentiam, & per potentiam in rebus. Respondeo, hoc argumentum solum pugnare contra sententiam eorum, qui docent, Deum esse in rebus ratione operationis, non ratione nudae substantiae, quam diximus disp. 28. c. 4. non satis demonstrari, aut suaderi posse. Sed neque contra eam quidquam momenti habet, vt mox videbimus. Caietanus vero, qui sententiam Sancti Thomae sequitur in hocart. respondet inter illos duos modos, per essentiam nimirum, & potentiam; esse discrimen: hic enim est cum immediatione virturis, ille vero cum immediatione suppositi, quod satis obscure dictum est.

Facilius tamen in sententia S. Thomae vterque modus explicari, & formaliter distingui potest, si operatio potentiae Dei bifariam consideretur. Primum, vt est actus potentiae Dei, etiamsi vim non habeat coniungendi intime eius essentiam rebus ipsis: hac enim sola ratione propter opera tionem Deus dicetetur esse in rebus per potentiam Perinde ergo est, esse in rebus per potentiam, atque in eis operari; nec ad hanc existentiam aliquid aliud formaliter requiritur; & sic modus secum affert solum immediationem virturis, vt inquit Caieta nus, hoc est, tantum denotat subiectum propria virture operari.

Deinde operatio Dei capi potest, vt est veluti contactus quantitatis, & fundamentum, vt substantia Dei sit intime in rebus; & hoc modo ali quid amplius habet, quam esse actum, & operationem virtutis Dei: ideoque nouo modo Deum in rebus constituit, nempe secundum substantiam: qui modus ideo forsan denotat immediationem suppositi in sententia Caietani, quod substantiam causae effectui coniungat, tametsi aliud sit imme diatione suppositi opetari, vt disp. 28. c. 4. explica tum est. Ex his constat, omnibus tribus modis Deum esse in omnibus, & singulis rebus, eosque optima ratione distingui.

Hos vero tres modos existentiae Dei in rebus solum Magister, & Scholastici in 1. dist. 37. enumerarunt: nam ex sanctis Patribus nullus est, qui eos omnes ita distinguat. S. Thomas in argumento, Sed contra, Magister, Alexander, & Bona locis citatis teferunt testimonium Gregorij Magni, qui videtur tres omnes recensere: sed illud apud alium, quam Magistrum inuenire non potui. Auctor autem libri de cognitione vetae vitae, cap. 28. apud August. in 9. tomo duos saltem modos quadam ratione distinguit, vnum secundum essentiam, alterum se cundum potentiam: ibi enim contra eos, qui di cunt Deum essentia sua aliquo peculiari loco, vt coelo, contineri; in mundo vero, & inferioribus rebus sola sua potentia esse, arguit in hunc modum. Si Deus suaessentia in coelo est, in terra autem sua potentia, non erunt idem sua essentia, & potentia, cum vna sit, vbi altera non inuenitur; quod est absurdum.

Haec tamen ratio ex doctrina superius tradita facile refellitur. Si enim diceretur Deus esse alicu bi per potentiam suam, vbi non esset per essentiam, non ideo diceretur, quia substantia suae po tentiae ibi esset, non autem substantia essentiae, hoc enim impossibile est, cum essentia, & potentia omnino sint idem, sed quia effectus potentiae, hoc est, operatio, aliquo pertingeret, vbi substan tia illius non esset. Ex hoc vero non fieret, vt potentia ipsa in se, & substantia essentiae Dei loco dissitae, & separatae essent.

Hunc triplicem modum arbitrantur aliqui exprimi illis verbis Psalm. 138. Quo ibo a spiritu tuo? c quo a facie tua fugiam? & ad Roman. II. Ex ipso, & pe ipsum, & in ipso sunt omnia. Verum hanc expositio nem nullus ex Patribus, aut probatis Scripturae interpretibus sequitur. Illud vero ad Rom. 11. Graeci ita interpretantur, Ex ipso, tanquam auctore omnia sunt, Per ipsum, omnia, quae coeperunt conseruan tut, Et in ipso, eadem perficiuntur, & consummantur. Qui modus loquendi familiaris est Paulo, vt omnipotentem Dei virtutem plene significet. No bis igitur sufficiat, cum Scholasticis hos tres modos existendi in rebus optima ratione distinxisse & exposuisse.

Caeterum contra modum existendi per praesen¬ tiam, vt a nobis explicatus est, arguit Durandus hac ratione. Deus scientia sua aequaliter respicit, quae sunt, quae fuerunt, quae erunt, & quae solum possibilia sunt: his autem omnibus non dicitur Deus esse praesens: ergo sola scientia Dei non est fufficiens tatio praesentiae Respondeo, Deum non dici praesentem rebus, aut res Deo absolute praesentes ratione cuiusque scientiae, sed ratione cognitionis, quae ad res tunc temporis existentes terminatur. Quare scientia possibilium non sufficit, vt Deum rebus praesentem faciat; imo vero neque sufficit scientia futurorum, aut praeteritorum: etiamsi haec scientia visionis appelletur: hoc enim genus existentiae in rebus per praesentiam, a praesentia visus corporei translatum est. Visus autem non nisi rebus existentibus in prospectu, & homo ratione visus eisdem praesens esse dicitur, ita vt ratione nullius alterius sensus praesens esse dicatur. Quamuis igitur omnia, quae Deus cognoscit, latiori significatione dicantur ei praesentia, hempe obiectiue, ipse tamen non dicitur absolute esse in rebus per praesentiam ratione cognitionis, nisi res etiam existant.

CAPVT III.

Duo alij modi existentiae Dei in rebus.

Vperest iam, vt de duobus alijs modis, quibus Deus existit in rebus, aliquid dicamus. Quartus igitur in ordine est; quo Deus dicitur esse in crea tura rationali tanquam cognitum in cognoscente & sicut in templo, in quo colitur. Est autem hoc mo do generali quadam ratione in quocunque cognoscente, & ipsum colente: peculiariter vero dicitur esse per dona gratiae, de quo aliqua dicemus q. 43. art. 3. De hoc modo existendi fere nulla est inter Doctores controuersia: talis autem naturae est vt non sufficeret, Deum in rebus constituere per essentia, si alias ipse immensitate sua in illis non es set: hic enim modus sola cognitione, affectu, operatione, aut habitu hominem cum Deo coniungit. Sunt tamen nonnulli recentiores, qui putant. cum nobis haec dona gtatiae conferuntur, non so lum charismata ipsa, sed etiam personam Spiritus sancti ita donari, eamque cum tota Trinitate ita ad nos venire; vt si Deus alias nec ratione operationis vniuersim, nec ratione substantiae immensus esset, & in omnibus rebus: ratione tamen horum donorum secundum essentiam in nobis existeret; quorum sententia hac ratione refellitur. Quamuis negari non possit personam Spiritus sancti tatione charismatum nobis donari, & ad nos mitti, & totam Trinitatem ad nos venire, vt qui 43. art. 3. etiam dicemus: id tamen non dicitur, quia proptet isolam donorum largitatem secundum substantiam in nobis esset, etiamsi alioqui immensitate sua, non existeret: sed quia cum alias in nobis sit, nouo effectu gratiae in nobis apparere dignatur: cumque Spiritui sancto haec dona approprientur, ipse quoque donari, & ad nos mitti dicitur, & cum eo tota Trinitas venire. Porro autem hunc effectum sais non esse ad constituendam personam Spiritus sancti, aut Deum secundum essentiam in nobis, si alias ille ratione operationis vniuerse, aut substantia sua immensus non esset, facile probatur: quia haec dona praeter communem rationem effectus diuinae potentiae, hoc habent, vt Deo nos conjungant secundum affectum, & tanquam regulae, cui dicimur iusti, vel tanquam amico, cui dicimur dilecti, & ideo fan¬ cti, & immaculati: hic autem effectus, qui totus est in affectu, vel per tespectum ad ipsum inter ab sentes secundum substantiam esse potest, vt ma nifestum est.

Quintus modus existentiae Dei in rebus est, quo verbum in assumpta humanitate existit: ea vero vnio talis est, vt si Deus alias immensitate sua in humanitate non existeret per essentiam, ratione illius in ea esset, vt supra disp. 28. cap. 5. notaui. mus. Optime tamen hic modus distingui potest? caeteris: eo quod aliquid includat peculiare, nimirum naturae humanae sustentationem, ratione cuius in ea verbum diuinum est directe, & per se ex vi vnionis, reliquae vero duae personae comitante ratione necessariae connexionis cum verbo, vt 3.j. q3. art. 4. ostendemus