Caput 1

"DE iustitia" &c. Philosophorum princeps miro ingenio exacte docuit de omnibus virtutibus moralibus quas secundo libro explicandas nominauit: nunc autem de iustitia virtutum praeclarissima ac cognitu difficillima loquitur. Ipsa autem, vt ait, virtutes omnes in se complectitur: quare convenienter alias ante eam scripsit, & integrum librum huic vni virtuti accommodauit: quem in tres partes principales distrahit. In quarum prima de iustitia proprie dicta commentatur: in secunda de aequo & bono. In tertia de iustitia translatiua. Prima pars duobus tractatibus nodatur: duae posteriores totidem expediuntur. Rursus in quinque capita prima pars seiugatur. In primo de iustitia in communi edocet, describendo & diuidendo ipsam in iustitiam legalem siue legitimam, & in iustitiam particularem. In secundo capite materiam iustitiae particularis explanat, ipsamque in iustitiam commutatiuam ac distributiuam scindit. Tertium caput monstrat quo modo medium in iustitia distributiua est sumendum. Quartum medium inustitiae commutatiuae ostendit. In quinto errorem Pythagoricorum conuellit. Primo hic a quodam confuso & generali auspicatur, postea particulatim procedit. Talis est motus Aristoteli peculiaris. Accedo citra verborum prodigalitatem ad literam. Prima conclusio. Nunc de iustitia & iniustitia est considerandum, circa quales actus existant, & qualis sit inter eas mediocritas: & inter quae iustum sit medium, eundem seruantes modum, scilicet figura & rudi Minerua procedentes, sicut in praecedentibus libris fecimus. Postea ponit diffinitionem iustitiae inquiens. Videmus vtique omnes illum habitum dicere iustitiam velle, quo homines prompti sunt ad res iustas agendas, & qui iusta agunt & volunt efficaciter iusta. Primo habitum iustitiae genus, detegit, iusta agunt propteractum imperatum: res iusta est obiectum iustitiae, & iusta volunt ob actum elicitum. Haec ergo est bona diffinitio iustitiae cum ponatur quidditatiuum eius genus, obiectum actus eius elicitus & imperatus. Parum discrepant ab hac diffinitione. sed minus philosophice lurisconsulti loquuntur, vt. itu. de iustitia & iure. liustitia, dicitur. lustitia est constans & perpetua animi voluntas ius suum cuique tribuens. Quia habitus est difficulter mobilis perpetuitas cum genere quidditatiuo ponitur. Iniustitia est habitus quo iniuriam agunt homines, resque volunt iniustas. Et omnes ita esse consentiunt, Iniustitia capitur hic contrarie & non contradictorie. Puer nec est iustus nec iniustus isto modo: bene autem contradictorie. Diffinitionem quid nominis siue termini acceptionem per communem vsum probat. Quapropter dicit. Et nos hic figura quadam & non aliter probata ita esse (vt par est) supponamus.

¶ Secunda conclusio. lustitia & iniustitia non emergunt ab eodem habitu. Nam in scientiis potentiis & habitibus dissimile est Nam eiusdem scientiae totalis est sanitatis & aegritudinis traditio: similiter eiusdem potentiae vt visus, est videre albedinem & nigredinem. Loquitur hic de potentiis quae sunt corporis partes. Calor qui est potentia calefaciendi est respectu vnius, sed actus contrarii ab eodem habitu non proficiscuntur. Et ponit probationem exemplariter in habitu corporis, quia ille est clarior animae habitu, & in corpore sano sanitatem imaginare, sicut in anima est habitus sic erit habitus currendi in corpore ac prompte ambulandi, dicit a sanitate non emanant illa quae sunt sanitati contraria, sed solum ea quae sanitati conueniunt. A sanitate enim est, quod aliquis bene ambulet. Sane enim ambulat aliquis quando perinde ambulat sicut ille qui est sanus. Igitur iusta & iniusta non ab eodem habitu proficiscuntur. Et cum scientia sit habitus de habitu speculatiuo non loquitur nec practico, sed de habitu appetitiuo. Hae res in praesentia, Primo propter ea quod temperantia est circa voluptates & dolores: fortitudo, circa timores & audacias, quae sunt contraria: itaque habitus est contrariorum. Secundo, scientia est contrariorum, at scientia est habitus, igitur.

¶ Respondetur, quod fortitudo & temperantia est contrariorum obiectiue, quia versantur circa timores & fidutias quae sunt contraria: non tamen actiue & operatiue, quia operationes quas fortitudo producit semper sunt fortes & non contrariae: nunc fortes, nunc metus & non fortes.

¶ Ad secundum dicitur, quod scientia est habitus speculatiuus qui est contrariorum. Aristoteles autem de habitu elicitiuo ac productiuo loquitur. Potentia visiua albedinem, nigredinem, atque colores medios videt. Potentia auditiua sonum grauem atque acutum audit.

¶ Tertia conclusio. Ex iustitia potest deprehendi iniustitia, & iustitia ex subiectis, hoc est obiectis deprehenditur. Qu subiectum valeat obiectum patet per carmina. obiectum verna positum sub cui quod inhaeret. Quod prius est copula proprie logicaliter infra Quod simul ars & habet bis sunt subiecta quaterna. Potest litera etiam exponi pro subiecto non capiendo ipsum pro obiecto, vt si bona corporis habitudo sit nota, protinus & ipsa corporis indispositio innotescit. At bona corporis habitudo ex iis quae ipsam efficiunt cognita est: & non tm illud est verum, sed contra ex bona corporis habitudine cognoscuntur illa quae ipsam efficiunt: si enim bonam corporis habitudinem appellaueris spissitudinem & canis desitatem, notum erit euestigio malam habitudinem esse carnis raritatem. et si cognita sint quae bonam efficiunt habitudinem & ipsa carnis spissitas nota erit. Licet carne molles sint apti mente, secundo de anima, tamen ob pororum raritatem tales sunt passibiles: & suscipiunt facile morbos. ergo habere carnes spissas magis ad corporis incolumitatem conducit. Licet autem exemplorum non requiratur veritas, tamen in exemplis est haec apparentia quam dedimus. Nihil prohibet ita in iustitia esse & in iniustitia vt alterum ex altero & ex rebus subiectis cognoscatur.

¶ Alia conclusio. Iniustitia & iniustum non vno modo dicuntur. Nam vt plurimum sequi videmus si vnum oppositorum multipliciter dicitur, alterum etiam multipliciter dicitur, vt si iustum multipliciter dicatur & iniustum, & contra, sed alterum istorum dicitur multipliciter. Sed multiplicitas latet quia eorum significata habent propinquitatem, propterea eorum multiplicitas non est manifesta, sicut in his quae multum distant: qualia sunt illa quae secundum speciem & similitudinem differunt. Vt clauis aequiuoce significat illud quod est sub collo animalium quod aliqui dicunt anginam hominem strangulantem quam Galenus Synanchen appellat, vulgus Squinantiam vocitat. alii tradunt, quod est instrumentum carneum quo arteria vocalis tempore sumptionis cibi clauditur ne aliud subintret & in vocis formatione aperitur non magnopere refert. Alio modo significat instrumentum ferreum quo ostia clauduntur aperiunturque, sed haecaequiuocatio est valde manifesta, cum sit rerum differentium specie. Sumatur igitur quot iniustus dicatur modis &c. lam probat quod iniustus multipliciter dicatur. Est enim primo aliquis iniustus qui a legibus exorbitat & contra eas committit. Secundo. qui plus quam par sit accipit, & hic appellatur auarus, & iniquus qui inaequaliter diuidit partienda, vnde fit vt iustus bifariam proportionabiliter dieatur. Primo modo qui legitime facit ac secundum leges degit. Secundo, qui aequus est nihil amplius quam par sit accipiens: illud est legitimum hoc vero aequum: & iniustorum similiter illd contra leges atque hoc iniquum.

⁋ Alia conclusio. Cum iniustus plus nimio sit auidus, hoc illi non circa omnia bona contingit. Nam illa habendi sitis est solum circa illa in quibus prospera atque aduersa fortuna consistit, hoc est externa bona, quae simpliciter sunt bona, non sunt autem simpliciter mala, nec indifferentia quantum est ex parte illorum. Probis sunt bonum instrumentum, malis vero praecipitium ex illorum stultitia. Virtutes sunt simpliciter bona & sibiipsis improbis. Virtutibus nemo male vtitur. Quocirca non dicimus opes mala absolute, sed mala abutenti. Multi ob opes vt dictum est primo huius perierunt, secus est de virtutibus quibus non contingit male vti ideo semper & omnibus sunt bonae. Homines autem illa sibi optant scilicet bona fortunae atque persequuntur, at non oportet: sed oportet optare ea quae sunt simpliciter bona, & etiam quae sibi sunt bona. Ac si dicere vellet a deo debemus categorice & sine conditione petere ea quae sunt simpliciter bona & bona nobis hoc est virtutes: non autem alia nisi conditionaliter puta si nobis sunt bona. Et eodem modo de corporis incolumitate aut fratris. Alia conclusio. Iniustus non semper plus sed interdum minus expetit, vt in simpliciter malis, in expensis & laboribus minus appetit. Est dubitatio incidens quod iniustus non semper petit plus: Respondet philosophus minus de malo comparatum maiori malo videtur bonum: sic dicimus melius est perdere digitum quam brachium: & quanto minus de malo appetit, tanto plus appetit de bono: & sic est iniustus quia semper pluris auidus. Dubitatur circa dicta primo. Iniustum dicitur tripliciter, & iu stum solum dupliciter: ergo pluribus modis dicitur vnum oppositorum quam reliquum. Secundo quo modo se habeant illa tria, illegale auarum & iniquum. Ad priorem haesitationem respondetur quod illa regula primi topicorum intelligitur quando vnum oppositorum alteri extremo in omni acceptione aduersatur. Secundo dicitur quod iustum, cum suo contrario etiam bifariam dicitur. Vno modo iustus est animus aut homo qui legibus paret. Secundo modo qui est aequus tam in accipiendo quam in diuidendo. Itidem iniu stus bifariam deducitur scilicet in iniustum illegalem ac in iniustum inaequalem. Iniustus illegalis est sanctionis spretor. Illegalis vlterius distrahitur in habendo plus de bonis minus de malis. lustus est aequi obseruantissimus, aequalitatem tam in bonis quam in malis quaerit. Quoties ergo dicitur vnum oppositorum, toties reliquum dicitur: loquendo de oppositione primaria ac immediata. Subdiuisione neglecta. Etiam di citur iniustum non trifatiam, sed solum bifariam capitur. Illud quod tertium membrum videtur, secundum membrum speciatim solum enucleat. Ad secundam dubitationem respondetur quod omnis auarus est inaequalis & non contra. Auarus semper appetit plus debito in bonis, & minus in malis, vtpote laboribus & impensis quas mala reputat: sed iudex innocentem condemnans sui odio aut alterius partis amore, non est auarus: est tamen iniquus.

Alia conclusio. "Cum autem legis transgressor sit iniustus, qui legitime facit est iustus: omnia legitima sunt quodam modo iusta". Dicit quodammodo quia omnis lex positiua datur in ordine ad aliquam politiam: sed quod est iustum in politia aristocratica non est iustum in timocratica. In priore est respectus ad optimates & patricios: in posteriore vero ad omnes. Patet tertio politicorum. Ea quae fiunt a facultate, & authoritate ferendarum legum sunt definita & decreta, legitima sunt: & vnumquodque horum dicimus iustum. Ipsae enim leges de omnibus decernunt coniectantes ad omnium vtilitatem aut optimorum in poli tia aristocratica, aut principum in monarchia, vel tyrannorum: vel virtute. hoc est respicit vtilitatem stu¬ diosorum vt in Taprobana vbi praestantissimum senem non habentem liberos in regem eligere solent: cui etiam connubium erat vetitum vel aliquo tali modo nobilium aut opulentorum, sed purissima est ea lex quae omniu commodum metitur. lustitia imperat actus aliarum virtutum, sed homo aliis virtutibus vacuus illud imperium non facile exequitur, quare non sunt inanes: quapropter vno modo dicimus ea iusta quae efficiunt & conseruant felicitatem felicitatisque partes in ciuili societate. Exemplificat quo modo lex praecipit in mul tis virtutibus primo in fortitudine non deserere locum in acie, non fugere, non abiicere timore armanon committere adulterium & non diffluere ad libidinem scortando: non pulsare proximum aut in eum iurgia dicere: & similiter in caeteris virtutibus & vitiis: aliqua in affirmatiuis praecipiens aliqua in negatiuis vetans. Et recte quidem si lex recte posita est quae omnium vtilitatem respicit: deterius autem praecipit & vetat si inconsiderate exarata & posita est. lam Solon Atheniensibus & Lycurgus Lacedaemoniis sanctiones tradidere. Item Socrates, Plato, ac alii scita tulere. Legemn positiuam ad bonam & quodammodo malam extendit, quia tales homines nonnumquam cudunt leges.

¶ Dubitatur quot requirantur ad iustam legem. Respondetur primo eam esse iustam oportet: si enim est iniusta non habet vim legis, & in foro animae non obligaret: quare nullum statutum contra ius naturae aut diuinum est lex. Secum do requiritur eius publicatio. Tertio vt sit ab inferioribus suscepta. Multitudo enim potest tollere legem humanam currentem, si in lege non scribatur non obstante consuetudine: ac illius particulae oppositio totum humana a sanctione haud quaquam adimit. Ergo a fortiore multitudo potest reluctari ne superioris lex imponatur. Quarto requiritur quod sit ob bonum commune, licet hoc in prima conditione intelligi possit: & si ob bonum commune institutum sit & non nunc militat, non videtur quod obligat. vt soluere pedagia ad securitatem & commoditatem itinerum: & viae non custodiuntur integrae & pontes non reficiuntur: nec fures arcentur. Ex quo fit quod capere merces ex naufragio est iniquum. cum sit contra rectam rationem capere bona non derelicta fra tris: secus est quando merces aut thesaurus habetur proderelicto. Et fortasse lex ea est iniqua qua vicecomes capit equum quando iuuenis excussus interimitur. Stat dominum equi ponendo iuuenem super equum non peccasse. Nec video quonam pacto id ad cautelam imposterum valeat. Hoc addo quia quis sine sua culpa sed non sine causa puniri potest.

¶ Alia conclusio. lustitia est perfecta virtus: at non absolute, sed ad alteru & relatiue. Absolutum hic contra relatiuum & non contra connotatiuum distinguitur: & vt Euripides inquit, neque hesperus neque lucifer, vsque adeo admirabilis est. Post haec authoritatem theognidis poetae in adagium conuersam affert inquiens, vt prouerbio dicitur, lustitia in sese virtutes continet omnes, dicit quod iustitia perfectissima virtutum est. Persaepe dabiles sunt actus exiguae laudis iusti, & heroicae in aliis, verum frequentius oppositum euenit. Venus vltra duos gradus a sole non elongatur: sub noctem post solem apparens dicitur hesperus: secundum illud maronianum. Ite domum saturae venit hesperus, ite capellae. Et idem sidus solem praeueniens mane lucifer appellatur. Agesilaus interrogatus, Vtrum fortitudo praestaret an iustitia: scite respondit fortitudine nihil opus esse si iuste viueremus omnes. Istius sententia est ponderanda: fuit bellica virtute suo tempore inter graecos omnium longe princeps, & fortis atque iustus. Sanctam iustitiam sequenti modo Chrysippus discripsit vt. xiiii. libro Gellius commemorat: Imaginem integrae iustitiae fingebat forma virginali, aspectu vehemen ti, luminibus oculorum acrioribus. Ex imaginis autem significatione intelligi voluit iudicem qui iustitiae antistes est esse oportere grauem, sanctum, seuerum, incorruptum, inadulabilem, contraque improbos nocentesque immi sericordem atque inexorabilem. Virgo est incorrupta: sicque virginitas contracta fronte, aspero vultu depingitur. Caeterum Nigidius cognomento figulus astronomiae inter Romanos peritissimus scribit virginem in zodiaco esse iustitiam: & non ab re inter leonem atque libram in signifero collocatam. Haec quondam mortales reliquit & ad superos remeauit. Quarto de ciuitate dei inquit Aug. Tolle iustitiam, regna quid sunt nisi latroci nia? lustitia Caesari quae Caesaris sunt tradit, atque deo quae dei sunt. In alios est beneficus, cuius munus est ar duum. liberalis de suis vicino succurrens est laudandus: nihil tamen collatione iusti. Insuper cuius virtutis perfectissimus vsus est, ipsa quoque perfectissima virtus est: iustitiae autem vsus est perfectissimus igitur. Ma ior patet quia est circa difficile: sunt enim complures qui in propriis virtute vti possunt vt temperantia, man suetudine: sed in his quae sunt ad alios vti nequeunt. Ea propter id Biantis venuste dictum videtur verum. Ma gistratus virum ostendit: quia celebris magistratus ad alium est, & in boni communis administratione geritur. Vnde fit vt sola virtutum iustitia bonum alienum esse videatur: ob idipsum quod ad alterum ea virtus est. Agit enim ea quae alii conducunt, tu principi vel reipublicae.

¶ Alia conclusio sine probatiua conclusionis praecedentis est. Pessimus est qui ad seipsum & ad amicos sibi subditos prauitate vtitur. Nam optimus & perfectissimam virtutem habens (vt dictum est) ille est qui non solum ad seipsum sed etiam ad alium virtute vtitur: quia tale opus est difficile factu. Ergo oppositum est pessimum: optimo autem pessimum & contra opponitur. Alia conclusio. lustitia non est pars virtutis, sed tota in ordine ad alium & imperatiue. & iniustitia illi aduersa non vitii pars sed vniuersum complectitur vitium. Nam iustitia legitima siue legalis de omni bus dictat, vt diximus: & virtutes in se ambit omnes, non est propterea virtus particularis sed tota & vni uersa: & ex opposito iniustitia legitima vniuersum vitium amplexatur. Si roges quid ergo interest inter totam virtutem & legitimam iustitiam: Ex praedictis facilis est vtcumque responsio. Nullum inter illa reipsa est discrimen, bene autem ratione. Nam tota virtus & iustitia legitima reipsa idem sunt, esse autem siue celsa denominatio non est idem: sed quo quidem est ad alium, est iustitia, quo vero ipsa talis est habitus, habentem perficiens, simpliciter virtus dicitur.

¶ Dubitatur quo modo finis huius capitis est intelligendus. Licet enim philosophus dicat, ex praedictis solutio patet, ob varia tamen eius dicta manet tenebrosa aqua in nubibus aeris. Aliqui enim dicunt iustitia legalis est aliarum omnium virtutum aggeries: sed sic non esset virtus sed multae virtutes collectae: sine multiloquio illum modum relinquo. dico ergo aliter quod iustitia est virtus in ordine ad alium & specialis virtus & generalis. Specialis, quia habet propriam materiam scilicet bonum commune quod vult ser uare.. lustus legalis rectitudinem ad alium ob bonum commune custodit: non tamen est vniuersalis per praedicationem & est generalis quia actus aliarum virtutum dirigit in bonum. ldem propterea dicitur generalis er go per causalitatem, sicut sol est causa vniuersalis multorum effectuum ab eo producibilium: sicut secundum theologos dicitur charitas est virtus generalis, pro quanto actus aliarum virtutum ordinat ad suum finem scilicet bonum diuinum. Tunc restat exponere vltima verba literae quae transcurrenter detegimus incipiendo vbi est difficultas. haec ioitur iustitia non est pars virtutis. Hanc distinguo, aut quod non sit pars subiectiua virtutis & sic nego, immo est: aut quod non est via de virtutibus praecedentibus, & hoc est verum. Nec est earum vna aut omnes simul sumptae? sed est omnes per quandam aequiualentiam. Alius sensus sed est tota virtus imperatiue cum lex actus omnium virtutum praecipiat, vt dicitur in litera. & facinora vitiorum vetat: proinde comparatiue est quoddam totum, sicut charitas sed elicitiue est vna virtus. Et quia fortitudini imperat vt fortiter agat ob commune bonum, fortitudo dici potest: ac pari iure temperantia sicut actus aliarum virtutum, & aliae virtutes charitati propter eius imperium applicantur. Dicente Apostolo primae Corinth. xiii. Charitas patiens est, benigna est. &c. Et vocatur bonum alie num iustitia in recto quia eius finitio est maximopere circa alienum bonum desudare: & in hoc iustitia operantis splendescit. Similiter & iniustitia huic contraria non vitii est pars sed cum omnium vitiorum actus imperet totum vitium est Sequitur in litera: Quid autem interest inter hanc iustitiam quae omnibus aliis imperat & virtu tem absolute, quae non est ad alterum, ex dictis innotescit. Quia aliarum virtutum actus imperat & eorum est causa: sunt enim idem hoc est idem actus est elicitus a virtute absoluta. hoc est temperantia aut fortitudine, & imperatus a iustitia. Vel sic & melius iustitia & virtus sunt idem: esse autem non est idem. haec est distinguenda, aut quod esse essentiae puta ipsa res existens non sit eadem, & hoc repugnat nuperrime dicto, & per consequens sensus ille est negandus. Alius sensus est, esse non est idem, alia ratione habet hoc esse scilicet virtutis & denominationem alia ratione scilicet iustitiae: & hoc patet per verba sequentia, quae hunc sensum exponunt. Esse quo est ad alium est iustitia: hoc est pro quanto a iustitia imperantur tales actus dicuntur iustitia, & iustitiae actus imperati, quo vero est talis habitus simpliciter est virtus: & hoc vno modo exponendo simpliciter. i. absolute non in ordine ad alium: sicut cum iustitia praecipit sobrie viuere ob bonum commune, & vetat moechari ob disturbium in republica. Pro quanto hi actus imperantur a iustitia legali denominationem iustitiae merito sibi vendicant: pro quanto a temperantia eliciuntur sunt temperantiae actus. Alio modo: ea ratione qua talis est habitus, est virtus, quia habentem perficit & eius opus bonum reddit: ex diffinitione virtutis, secundo ethicorum. Et ille actus inquantum legalis iustitiae est actus, perfectionem habet super temperantiam inquantum huiusmodi. Alio modo sic intellige. lustitia legalis siue legitima bifariam consideratur. Vno modo pro quanto actus aliarum virtutum imperat: & sic non est vna virtus sed tota: alio modo consideratur in se & sic est vna specialis virtus: & realiter virtus, ratione tamen differens. Virtus dicit habitudinem ad subiectum & ipsius opus perficit: sed iustitia est ad alium. Nec est magnum discrimen inter hasce expositiones. Ista iustitia legalis tamen virtus cardinalis non iudicatur. Ob eius raritatem perpauci suas actiones ad bonum commune referunt. Contra non est idem virtus boni viri & boni ciuis tertio politicorum: ergo idem actus non est ob bonum publicum & bonum priuatum. Respondetur concedendo ante cedens: plerique enim heremicolae bene solitarie viuere sciebant qui non erant assueti cum aliis viuere, sed consequem tia est nulla. Dubitatur quo modo iustitia praeclarissima est virtus: difficilius enim est persistere in acie vbi venitur in apertum discrimen vitae quam exercere actum iustitiae: ergo est nobilior virtus. Respondetur quod tempor pacis & tempore belli necessaria est iustitia: talem sicarii inter se & latrones vtcumque seruant. Tolle iustitiam quid sunt regna nisi latrocinia: dicit Aug. iiii. de ciuitate dei. Nobilitatem ex obiecto iustitia legitima quae & lega lis est, sibi vendicat. Rationem in oppositum non mouet. Capio optimum indiuiduum iustitiae vt nolle deserere actum iustitiae in vitae aperto discrimine. Haeres de sublimitate iustitiae. Respondetur quod de actiua virtute & non specu latiua loquitur. Nam foelicitas est ea praestantior, decimo ethicorum.

¶ Dubitatur quo modo intelligitur illud. Magistratus virum ostendit. Responsio, Plerique in vita monastica & oeconomica sese bene regunt, quia illa vita I paucioribus indiget quam vita politica & regitiua: & cum magistratus constituuntur deficiunt, eorumque vires frequem pe ter ad hanc prouinciam haud sufficiunt. Secundo cum quis est positus in specula & vitia & virtutes illius deprehenduntur: non autem in inferiori subsellio. Regum, antistitum & aliorum authoritatem habentium, & virtutes si quaesunt splendent & vitia sordidiora quam sint censentur. nam in omnium ore sunt. Simia summo loco collocata incaudata ab hominibus cernitur: in afea a paucis conspicitur. Tertio sic. Dantur duo sub modio aequaliter pru I dentes vnus ad dignitatem vtpote cancellariam aut praesulatum euehitur, alter sine sacerdotio delitescit: prior au¬ I thoritatis gratia vbi sua prudentia & virtus emicat omnium horarum vir reputatur: alter autem in humili lo co degens non effertur & ob opum poenuriam tanquam stultus floccipenditur, & sic per hunc maxime modum magistratus virum ostendit.