Table of Contents
Commentarius in Libros Sententiarum
Liber 1
Liber 2
Liber 3
Liber 4
Distinctio 35
Circa textum
Distinctio. 35. huius quarti docet de impedimeto post cotractum matrimo: niu quod fit per adulterium. Oc etiam notan dum est: quod cum dominus concedat vxorem dimitti causa forni cationis viro: eadem etc. S Hic signatur. 35. d. huius quarti saninarum: quae ita continuatur ad praecedentes. Nam postquam in praecedem. dis. actum est de impedimen¬ tis matrimonium contrahendum antecedentibus Nunc agit de impedimentis post contractum matrimonium superuenientibus. Et habet diuidi in tres partes. In prima ostendit / quod propter adulterium licet vnum coniugen alterum dimittere. In secunda inquirit: an liceat dimittenti cum alio vel alia matrimonium contrahere. In tertia: an adulter cum adultera possit post mortem ma riti coniugium facere. Prima in principio. Se cunda ibi: Si gcuis autem causa fornicationis. Tertia ibi: Solet etiam quaeri etc. Haec est diuisio praesentis etc.
Quaestio
Questio haec docet / quomodo adulteri um cum aliqua viuente viro impedi at matrimonium cum eadem post mortem viri. Et cocordat Scotus in praesenti dist. q. vnica Utrum fornican te machinante in adulterae viri mortem: si contrahunt / exeat diuortium / aut stet matrimonium: Et arguitur quod talis possit ducere talem in vxorem tripliciter.
¶ Pri mo sic. Dauid duxit Bethsabee in matrimo nium / cum qua fuit adulteratus / vria proditoris interfecto / qui erat vir eius: ideo licitum est illam ducere in cuius machinatus est mortem viri / aut cuius virum interfecit. Antecedens patet ex li. Regustinus ex quo patet consequentia.
¶ Se cundo arguitur sic. Machinatio in mortem vs ri adulterae non est vnum de duodecim impe dimentis matrimonium impedientibus: igitur matrimoium non impedit. Patet consequentia: quia supponitur inibi esse sufficienter enumerata matrimonii impedimenta: et patet antecedens: quia in illis versibus. Error conditio / votum / cognatio crimen etc. non est enumeratio interfe ctionis viri adulterae / sed interfectio viri pro prii et vxoris.
¶ Tertio arg. auctoritate Augstinus de nuptiis et concupiscentia: et ponitur in listra: potest fieri coniugium cum qua praecessit adulterium.
¶ In ista quaestione sunt tres articuli. Primus est terminorum declaratiuus; Quorum Secundus est quaestionis responsiuus.
¶ Tertius est dubiorum motiuus. Quantum ad primum articulum termini sunt: Fornicatio / machiatio / diuor tium.
¶ Primus terminus est fornicatio / a fornice: quia in fornicibus id est arcubus lapideis antiquitus fiebant fornicationes. vnde Iuuenalis. Lenonum pueri quicumque fornice nati. Secundo dicitur fornicatio a foris: quia tales mulieres ex toto foras emittunt verecundiam: vt merito dicantur meretrices: quasi mere trite ab aliis / et non curant. Unde Praecismus aequiuocationem fornicis ponens / dicit. Fornix leonis domus est pariter meretricis. Ast murus fornixdicitur exterior. Dicitur tertio fornicatio a fornace: quia sicut in fornace ignis est materialis: sic in fornicatione ignis concupiscentiae. Unde quidam dicit. Estque domus fornix: sed fornax saxa perurit. Dicitur autem for nicatio tripliciter. Uno modo dicitur fornicatio omnis actus illicitus contra diuinum praeceptum in tali opere. Et hoc modo dicitur. Fornicatio autem et omnis immundicia aut auaricia nec nominetur in vo bis sicut decet sanctos. Secundo accipitur fornica tio pro negociatione. Unde dicitur. Post septu aginta annos visitabit dominus tyrum: et reducet eam ad mercedes suas: et rursum erit cum fornicabitur cum vniuersis regnis terrae. For nicabitur. glo id est negociabit. Tertio modo di citur fornicatio vna species peccati luxuriae contra alias distincta: de qua dicitur: Fornicata est thamar nurus tua: et videtur vterus illius intumescere. Et hoc modo est prima species specierum luxurie: quae sunt in tribus binariis id est sex: vt notat frater hugo de no uo castro. q. vnica praesentis di. Prima spe cies est fornicatio et est soluti cum soluta: et est in peccatum mortale: quod probatur tripliciter. Tum priu mo: quia contra bonum prolis necessarium directe: remouet enim prolis certitudinem: et per conse quens sollicitam educationem patris. Tum secundo: quia dicere fornicationem non esse peccatum mor tale est homines ad incestum ducere: vt si aliquis in fornicatione habeat filiam: et post eam cognoscat carnalitur: ignorans eam esse suam filiam: immo quia hoc est inducere / vt pater solutus filiam possit cognoscere solutam. Et si dicatur: quia hoc impedit: quia pater hoc non euadit: quia per ca sum ignorat. Tum tertio: quia reddit personam ab ominabilem: vt patet in meretricibus. Secunda species est adulterium: et dicitur primo quasi adalterium. v. mutata in a. quia ad alterius lectum tendit Uel secundo dicitur adulterium: quasi alterius vterum terens. Uel tertio dicitur adulterium ab adulando: quia adulationibus capiuntur mulieres Est autem adulterium grauius reliquis pec catis carnalibus in tribus. Primum infringit fidem quam vnus coniugum debet alteri. Se cundum / inexcusabilitas minor: quia plus habet de remedio: quia copiam habet vxoris pro priae. Tertium quia ad illud peccatum sequuntur ma xima mala: sicut est exhaeredatio legitia: dis famatio sui et alia multa: ecce primus binarius. Tertia species est incestus / quasi incastus: ab in quod est non / et castus: quasi non castus: cuius signum extat patens: cum propinquas non ve retur: et potest diuidi iuxta propinquitatis gra dus. Quarta species est stuprum: et est defloratio virginis: a stupendo dicitur: ad insuetos enim viri affatus: tales et effectus stuper iuuenis insolita: licet sit et in masculo vir ginitas: en secundus binarius. Quinta spe cies est sacrilegium: quasi legens id est furatus sa crum: iuxta illa metra. Fur aurum / virgo flores / mare nauita / libros Clericus: aequiuoce singula quisque legit. Et sunt tres modi huius peccati. Primus / quando vir et mulier sunt religiosi: vel vir est in sacris / et mulier re ligiosa. Secundus modus quando vir est religio sus aut in sacris / non mulier. Tertius quando mu lier est religiosa / licet vir sit mere secularem. Sexta species est peccatum contra naturam: et fit tri pliciter. Primo in seipso ex tactibus impudi cis / aut confricatione etc. et dicitur mollicies: non intelligo vero de pollutionibus. Secundus mo dus est faeminae in faeminam / aut viri in virum: aut tertio viri in faeminam / aut econuerso / non tamen naturali modo: ita quod iste modus tres habet ma neries: quas quis potest in se cogitare / et distincti us distinguere. Tertius modus huius speciei est cum brutis: en tertius binarius.
¶ Se cundus terminus est machinatio. Machinatio habet triplicem ortum: et secundum hoc tripliciter dicitur. Dicitur primo machina a mache: quod gau de aut gaudium signat: et sic machina est mo litio et qui quaerunt vt proximus in malum ruat contra eum machinari dicuntur: et gaudent de ruina. Di citur secundo machina a machera: et est gladius acutus machera: et sic machina est cogitatio et machinari cogitare in quacumque re: vnde ve nit mentis acuties. Tertio dicitur machina a machos quod est bellum: vnde descendit galli machium: et tunc instrumenta guerrae machi ne dicuntur. Accipitur autem in quaestione hic tripli ci modo.
¶ Tertius terminus est diuortium. Dicitur autem diuortium a viarum diuersitate. i Unde notandum quod ista tria se habent per ordinem: separatio / repudium diuortium. Omne enim repudium separatio est / non econtra. Ubi est enim repudium coniunctio fuit / sed non semper: vbi est separatio fuit coniunctio. Roma enim separata est a morto: et tamen nunquam fuit secum coniuncta: sic et differunt repudium et diuortium: quia omne diuortium est repudium / non tamen econtra: patet quod dicitur exis de diuor. et re. gaudemus. Repudium vxoris dveitas in euangsis. reprobauit. Ex quo patem quod aliquod est repudium quod non est diuortium: quia diuortium approbatur in euans. ex causa fornica tionis. Quoa autem diuortium in euangin. dicatur re pudium: patet dist. 34. Si cuius vxorem. Si in clericatu marito constituto vxor adultera uerit: dato repudio eam dimittere debet Dicit tamen doc. deuotus. q. I. huius dist. quod lo quendo proprie de repudio et diuortio / tri pliciter differunt. Primo: quia repudium fie bat ex indebita causa / sed diuortium ex debita. Secundo: quia post repudium non prohibebantur nubere: post diuortium prohibentur. Ter tio differunt: quia vir repudiabat vxorem / non econtra: vnde non iudicabantur ad paria: in diuortio iudicantur ad paria. Sed vnde hoc: Idem dicit quod propter meritum peccati primi mulier est subdita viro: sed post reconciliationem christi: in quo non est seruus et liber / masculus et faemina: omnes quantum ad legem thori ad paria iudicantur. De huiusmodi diuortio propter fornicationem inter virum et mulierem: dictum est vt oportuit di. 32. huius quarti in multis propositionibus: ideo hic solum agam de diuortio / vt exigit materia praesens seu quaestio. Quo ad secundum arti. sunt tres conclusiones. Prima conclusio de fidei datione singulariter alteri / viuente aut vxore aut marito alterius. Secunda de fidei datione relata adulterio. Tertia conclusio de adulte rio comparato machinationi / aut machina tionis relatae ad fidei dationem. Ubi ante omnia est notandum quod dicit doctor subtilis 1. arti. praesentis distin. Tria sunt inquit quae se¬ parata aut com iuncta videntur difficultatemus operari: quae sunt / adulterium / machinatio in mortem proprii communiugis / seu legitimae fidei da tio ipsi adulterae: et hoc tertium triplici specificat nomine: vnde dicit quod fidei datio / contractui de facto cum ea / promissio cum iuramento: haec tria inquit vltima ad propositum pro eodem repu tantur: vnde verum est quod loquendo proprie multum di stinguuntur: sed in hoc vt dicit differentiam non faciunt vt varient. Et tunc immediate iu xta illa tria suam diuidit quaestionem in triplici dicto / ab vltimo incipiens: vt quod vltimo dictum est primitus sit absolutum: et iuxta suam osiderationem ponam tres meas conclusiones.
¶ Prima conclusio est haec. Fidei promissio etiam cum iuramento / aut contractus / legitino viro viuente: matrimonium non impedit contra hendum. Haec conclusio habetur expresse exiru de eo qui duxit in matrimonium quam polluit per adulterium. c. vltimo. Si quis vxore viuente: fi de data promisit se non aliam ducturum: vel cum ipsa de facto contraxit: si nihil aliud fuerit / non est matrimonium: quod cum ea contraxit post vxo ris obitum / dirimendum: de promissione cum iuramento satis patet: in talibus enim aequiua lent fidei datio / et promissio cum iuramento: non enim impedit matrimonium contrahendum / ni si fuerit adiunctum adulterium: vt dicitur extra de his quae vi metus ve causa fiunt. Ad aures. Et ratio horum omnium est in hac materia: quia iura hoc non prohibent. Et vt dicitur extra de sponsa libus. Cum apud. Cum prohibitorium sit edictum de matrimonio contrahendo: quicumque non pro hibetur / per consequentiam admittitur. Et tantum de prima conclusione.
¶ Secunda conclusio. Am bobus consciis adultero adultere fidem dan te / matrimonium dirimetur. Probatur conclusio extra de eo qui duxit in matrimonium quam polluit per adulterium. c. vltem. Si quis vxore viuente: infra. §. caeterum. Tolerari non debet si prius vel postea dum vxor eius illam adulterio pollu isset: prius autem et postea ad fidei dationem referuntur. Dixi tamen notanter / ambobus consciis: si enim vir esset conscius: et mulier eum nesciret vxorem habere / aut econtra: mulier esset comscientia / sed non vir: quia nesciret mulierem habere virum: tunc enim conscio sic vir aut mulier: quia in hoc ad paria iudicantur: si contrahant / petere non licet diuortium: vt in eodem titulo ha¬ betur. c. praepositum. Si vero persona inscia diuor tium petat: caelebrandum est diuortium: ex. 1. c. et hoc argumento a contrario sensu. Et in te xtu habetur ibidem: quod si mulier diuortium non petat / non sunt separandi. Ex quo sumitur / quod si ipsa petat / separandi sunt. Sed circa hoc triplex oritur dubium. Primum: quia inter tales aut est matrimonium / aut non: si est verum matrimonium / non debet fieri diuortium ad petitionem mulieris: si non est matrimonium: etiam ad petitionem viri debent separari: non enim possunt simul stare / cum non sint vir et vxor. Dicendum non esse matrimonium: mulier enim in eum consensit vt in potentem contrahere: quod ipse facere non poterat: illegitimus enim est ex iure ad istam. Et cum dicitur: non possunt simul stare: conceditur quod ex parte viri fornicatio est / sed non ex parte mulieris / ignorantia inuincibili mu lierem excusaute. Sed tunc est secundum dubium. Pone: mulier in cognitionem venit impedimenti: nec tantum petit diuortium: et textus allegatus dicit: quod si mulier diuortium non petat / non sunt separandi. Ex quo videtur quod ecclesia vult quod non separentur: et tamen sunt sine coniugio: ergo aliqui ex praecepto ecclesie stabunt fornicarie: quod est ablurdum. Dicendum quod si muli er nunc de nouo impedimentum cognoscens / nunc in matrimonium consentiat: vir consentire cogendus est. Equissimum equidem est / vt qui decipit inscian etiam scius non inscius laqueis capiatur debitis: et quod fallaciter promisit / cautus impleat coactus. Surgit tertio tertium dubium in hac parte fortissimum. Pone: mulier inscia huius fraudis actu quomodlibet coniugii in istum consentit vt ma ritum: ex aduerso hic iciens mulieris voluntatem / in eam nouo consensu consentit vt vxorem: non tamen impedimentum indicat / ne hinc odium generetur: an matrimonialiter sic possint stare quaeritur. Scotus triplicem aperit solutio nem: quaelibet grandis. Prima est quod non. Prim enim mulieris consensus non fuit matrimonialis: quia in eum consenserat qui se sibi dare non poterat: et ideo omnes actus consequentes in virtute illius pri mi: non sunt actus coniugii. Ex quo sequitur opor tere / quod mulier de nouo consentiat si communiugium efficiat: nec nouus consensus scientis lus ficit / nisi nouus intersit mulierem. Hoc expresse dicit glo. super illud. c. propositum. 9r. in scientia. In primo consensu qui nullus fuit intelligitur perdurare: loquitur de muliere: dat exemplum. Leberga ticium capit in virum: liberum credit: sed est seruus: constat non fore matrimonium: titius post manumittitur: sed teberga hoc ignorat: nec ex hoc matrimonium constat / nisi nouus consensus adueniat. Secunda solutio ioannis distinguit: quod si vir actu vxorem habens sic contraxit cum inscia: vera est praefata so lutio et in hoc casu glo. loquitur et textius: vnde casus est in textu. Uir quidam vxorem habens: sibi aliam huius rei insciam copulauit: sed prima mortua nititur discedere a secunda: et tunc patet luculenter quod cum secunda contrahere non potuit / iam a prima illigatus. Sed si post mortem vxoris aut mariti inscie si habuerit contraxerunt: ratum matrimonium iudicatur ex alle gato. c. etiam si insciae personae non aperiatur ille defectus: aut post expressionem defectus: et si consentiat non de nouo sed antiquo: et ratio: quia ex isto. c. colligitur quod ecclesia non simpliciter illegitimat personas illas propter adulterium fidei dationi comniunctum: sed si persona decepta reclamet. Tertia solutio est duarum harum comparatiua: quae melior quasi ab eo quaereretur: quae harum duarum melior? Dicit igitur Scotus: prima sententia videtur certior: quia si post sciat impedimen tum / et reclamat: fiet diuortium ex isto capi tulo: igitur prius non fuit verum matrimonium. Et tantum de secunda conclusione.
¶ Ter tia conclusio est haec. Seu adulter in mortem viri adulterae machinetur hac conscieia: seu solum machinetur et fidem det: non stabit coniugium. Ista conclusio probatur extra de com uersione infidelium. Laudabile. immo sola in mortem machinatio si fit vxore conscia: et sequatur effectus: et impedit contrahendum / et dirimit contractum. Probatur ex illo capi tulo: loquitur enim ibi de saracenis: qui dum in captiuitate essent quarundam christiana rum: viros earum insidiis et machinationibus occiderunt: et sententiat quod et si post per ipsas ad fidem christianam accesserint: tamen si sic eis adhaeserint / supple in matri monio / non sunt tolerandi: cum tale damnum tali lucro ecclesia recompensare non velit. Hic nec tangitur de adulterio sarace norum cum christiana / nec de fidei datione sed tantum de machinatione in mortem legiti¬ mi mariti / et ad hoc conscieia vxore. Nec glo la addit ad casum istum fidei dationem aut adulterium. Debet autem intelligi ista ma chinatio cum effectu: vt sit affectus et effectus: sicut dicit glosa super illo verbo / procurauerunt. Sed tunc tria surgunt dubia. Primum: si non vxore conscias hic solus ma ritum interficit: numquid hanc potest duce re? Dicendum capitulo. 1. 5. secundo. Si fiat sine intentione ducendi suam: vtpote in bello iusto occidit / non ad hoc vt ducat: non im pedit. Sed tunc secundum surgit dubium. Occidit in bello vt ducat: quaeritur quid: Non habetur expresse quin possit postea ducere: dum tamen mulier non sit conscia quia in casu iusti belli. Dicit capitulum ibi quod cum tales supple mulieres non procura uerint virorum interitum defunctorum: matrimonium inter huiusmodi personas scilicet interfectores et vxorem interfecti: licite po test contrahi. Et probatur per locum a simili / vel a minori: quia si vir non consentit in mortem viri legitimi: sed vxor eum occidit: potest post ab alio huius criminis inscio duci. 33. q. 2. Interfectores. Sed ecce tunc tertium dubium. Pone. Mulier est ignara: post audita interfectione viri ratum habet: numquid impedit: Quod sic videtur: quia in maleficiis ratihabitio retro trahitur / et ma dato comparatur. f. de vi et vi armata. li. prima. §. Sed et si cum quis. Oppositum tamen tenet glosa in capitulo praedicto. Laudabile. in fine: propter illud capitulum: Cum apud. extra de sponsalibus. Ex quo etiam capitu lo sequitur / quod nuda promissio non aequiualet alicui trium nominatorum in tertio mem bro: vnde nec nuda sponsalia. Ex his sequuntur tria corollaria. Primum / quod tertium illorum trium impedimentorum solum nunquam impedit contrahendum matrimonium: nec primum: vt patet autctoritate Augustini ad ducta in arguendo. Secundum corollarium. Secundum quandoque impedit / quandoque non: quando cum tertio / semper impedit: et quando cum primo: extra de eo qui ducit iu matrimonium quam polluit per adulterium: Significasti. Tertium corollarium. Tertium cum primo semper impedit. Sic distingue subtiliter: et compara ad in¬ uicem partes huius ternarii: et mira surgit armonia. Sed quid est causa huius rei? Dico / ordinatio ecclesiae: hic enim est primus casus adhuc tacitus: vbi impeditur hic con tractus ex praecepto ecclesiae aut statuto il legitimantis personas ad contrahendum coniugium: cuius statuti motiuum est adulterii et homicidii repressio. Et tantum de secundo articulo. quae articuQuantum ad tertilum inm sunt tres difficultates / maxime circa primum ar ticulum.
¶ Prima difficultas est de incestu. Quis carnaliter vxoris sororem cognoscit: quaeritur quid iuris? Dicit doctor deuotus. 34. distinctione huius quarti / ai ticulo tertio / quaestione secunda: tria dicta. Pri mum. Si cognoscat iam contracto matrimo nio: priuat se iure petendi / non reddendi: quia alium nequit priuare iure suo. Secundum dictum. Tali interdicitur ab ecclesia / ne vxore sua mortua aliam accipiat: dispensatur tamen cum eo si de fornicatione timetur: si tamen contrahit non debet separari: poenitentiam tamen agat: quia peccat contrahendo sine ecclesiae licentia. Tertium di ctum. Si cognouit ante contractum matrimonium etiam post sponsalia: de facto nullum est matrimonium contractum ratione affinitatis: vnde separan di sunt iudicio ecclesie: et mulier potest nube re: vir autem quantum est de rigore iuris nubere non potest.
¶ Secunda difficultas: de comparatione adulterii ad sacrilegium: quod est grauius crimen / adulterium an sacrilegium: Dicit frater Rich. de media villa: praesentis dist. q. 5. arti. 1. quod sacrilegium. Unde Augstinus lib. de sanctam viduitate / longe ante medium. Pla ne non dubitauerim dicere lapsas animas a castitate sanctiore qua vouetur deo: adulterius esse peiores. Cuius ratio triplex. Prima: fit praeiudicium et iniusticia collegio. Secunda: vio latur castitas firmata voto / quo erat sponsa dei. Tertia: defloratur vergo: quia solae vergines solent baendici. Ex quo consequenter debono ratur baendictio: verum quod in adulterio fit iniuria viro / sed in primo immediate deo: debemus tamen in talibus moralibus comparare caeteris pa ribus.
¶ Tertia difficultas. Quidam ticius bertha suam coniugem nondum ab eo cognitam: vt religionem ingrediatur tradit inuitam cognoscendam suo consanguineo quam cogno uit: quid iuris sit hic quaeritur: Dicendum quod tum primo iuris naturalis aequitas. Tum secundo viri iniquitas. Tum tertio mulieris confusio quam inuita passa est: tantam mulieri in corpus viri tribuunt potestatem: vt ea inuita religi onem ingredi non valeat. De hoc extra de eo qui cognouit consanguineam vxoris suae: discretionem. Et sic patet ad. q. quod videlicet fornicante machinato in adulterae viri mor tem: si contrahunt: est celebrandum diuortium / non matrimonium. Et tunc ad arg.
¶ Ad primum dicendum / quod peccatum illud non fuit publicum: ideo paena publica puniri non debuit: ideo non fuit im pedimentum quod eam accepit post talia grauia crimina adulterii et homicidii.
Conclusiones
¶ Ex ista autem dist. etc. Pri si ma conclusio. Fornicationis causa dimittitur coniunx: et poitur lex haec talionis. Dicit conclusio quod propter hoc causam fornicationis separantur vir et coniunx quantum eso ad thorum et conuenit haec lex vtrique equaliter. Et ponitur a princio. dist. vsque ad ca. illud. Si quis autem causa fornicationis.
¶ Secunda conclusio. Non est licitum sic separatis / sed probibitum iter disparatis. Dicit conclusio / quod non est licitum separa tis a. thoro separari a communiugio quasi caperent iter ad disparata ex separatione. Et ponitur ab il lo ca. Si quais autem causa fornica. vsque ad illud ca. Solet etiam quaeri.
