Quaestio 4

QUAESTIO IV. Utrum substantia creata. possit esse immediatum principium alicuius sui actus.

Deinde circa puras creaturas quaerebantur quaedam pertinentia ad naturam substantialem generaliter, quaedam vero pertinentia ad naturam accidentalem etiam generaliter, et quaedam pertinentia ad naturam substantialem rationalem specialiter. Circa naturam substantialem in generali quaerebatur unum, scilicet utrum substantia aliqua creata possit esse immediatum principium alicuius sui actus vel suae operationis. Et arguitur quod sic, quia esse est actio sive actus qui immediate fluit ab essentia! substantiae. Ergo talis operationis est ipsa substantia immediatum principium.

Praeterea, vivere est quoddam esse; sed intelligere est quoddam vivere et intelligere est operatio intellectualis. Ergo et cetera.

Contra. Posito sufficienti principio alicuius operationis ponitur illa operatio. Si ergo substantia aliqua, utpote anima, esset sufficiens principium suae operationis, utpote operationis quae est intellipere, semper esset in actu secundum talem operationem. Hoc autem est falsum. Ergo et cetera.

Respondeo dicendum quod alicuius operationis principium potest esse aliquid dupliciter secundum quod duplex est potentia, scilicet in ratione activi et passivi.

Si ergo quaeratur de principio activo respectu operationis vel actionis vel perfectionis alicuius, sic dicendum, prout alias dixi, quod nulla substantia creata est immediatum principium suae operationis vel actionis vel perfectionis. Nam huiusmodi operatio vel perfectio aut est transiens extra operantem et est subiective in alio transmutato ab hoc agente, aut est manens in operante subiective in ipso ut eius perfectio existens.

De primo sic videtur. Nam quaedam sunt naturalia agentia sive materialia. Haec autem non agunt immediate per suam substantiam, nam cum non attingunt immediate et per se ad nudam substantiam materiae transmutabilis ut secundum se aliquid est, sed secundum quod existit sub determinatis formis et dispositionibus, — quia ut sic solum est transmutabilis ab agente creato, et huiusmodi dispositiones entis praeexistentis in quod agit agens naturale abiciuntur et contrariae inducuntur actione agentis, hoc autem non potest esse nisi agat etiam per aliquas dispositiones contrarias, — unde quia tale agens primo inducit formam accidentalem convenientem sibi inquantum etiam corrumpit contrariam disconvenientem, ideo etiam immediate agit per aliquam dispositionem accidentalem sive suae substantiae additam. Unde secundum Commentatorem, septimo Metaphysicae: elementa nec agunt nec patiuntur nisi per qualitates, non per formas substantiales. Est tamen forma substantialis id in cuius virtute potentia activa accidentalis operatur, et sic non negatur, sicut aliqui videntur aliis imponere, substantiam creatam esse potentiam activam. Non enim hoc negatur cum dicatur quod ipsa est potentia activa principalis et dispositio quae est accidens est quasi instrumentalis.

Hoc etiam patet in agentibus intellectualibus, scilicet anima et angelo. Nam cum non agunt aliquid extra se nisi modo artis et intellectu practico et sic per intellectum et voluntatem, constat autem quod ars sive actus intelligendi et volendi sunt aliquae dispositiones additae naturae intellectuali, etiam si potentiae animae et angeli non differunt realiter ab ipsis, non nisi per aliquid ab eis differens efficiunt aliquid in rebus extra.

Deinde quantum ad operationem vel actum sive perfectionem intra manentem, etiam videtur dicendum quod substantia nullius talis actus per se ipsam sit principium activum. Nam, aut talis ? actus est naturalis et inseparabilis, vel est adventitius et separabilis. Si primo modo, tunc substantia non potest esse causa efficiens illius sic quod de non esse producat ipsum in esse, nam simul producitur talis actus in esse cum ipsa substantia et ideo ab eo a quo producta est ipsa substantia in esse, est etiam productus huiusmodi actus. Nam generans producens aliquam naturam dat ei etiam et producit simul cum ea omnia accidentia eius propria sive inseparabilia, quia simul sunt et ab eodem generatio simpliciter substantiae et generatio secundum quid omnium suorum accidentium talium.

Unde non videtur bene dictum quod generans aliquod compositum ad quod necessario consequuntur per se accidentia et proprietates quaedam, sic disponat illud quod quantum est de se sit in potentia accidentali ad suum accidens, ex parte materiae quidem sic disponens ipsam ut sit necessitas ad receptionem illius accidentis, et ex parte formae sic disponens ipsam ut sit necessitas ad illius accidentis productionem de potentia materiae. Ut generans ignem disponit materiam ignis ut sit necessitas ad su scipiendum levitatem et caliditatem, et similiter formam ignis ut sit necessitas producendi illam de sua materia ethoc totum procedit ex virtute agentis impressa igni et quoad materiam et quoad formam, ut pro tanto dicatur quod generans rem dat ei accidentia per se et operationem illi propriam. Sed hoc non videtur bene dictum; non enim hic habent produci entia naturalia, sed prout iam dictum est, simul est generatio simpliciter et secundum quid et ab eodem. Sed ordine naturae una est prior altera; et sicut per primam - educitur forma substantialis ab ipso principali agente de potentia nudae materiae, ita per secundam educitur accidens per se de toto composito ab eodem. Sicut enim ignis, ut dicit compositum ex forma substantiali et materia, per se generatur prima generatione, ita calidum et rarum tale, ut dicit compositum ex subiecto vel substantia in actu et accidente, per se generatur in secunda generatione. Et sicut nihil habet rationem agentis in prima generatione nisi agens quod generat ignem, ita nec in secunda. Sicut enim materia non potest considerari uno modo ut recipiens formam substantialem et alio modo ut agens, quia ipsa secundum se non est nisi recipiens eam ut actum ad quem per se est in potentia, ita etiam totum compositum ex materia et forma substantiali non potest considerari uno modo ut recipiens accidens et alio modo ut efficiens, quia totum est per se subiectum et totum ' in potentia per se ? ad huiusmodi accidens. Sicut enim materia sola est quaedam potentia respectu actus substantialis, ita materia 'cum forma substantiali est quaedam potentia respectu formae accidentalis. Nec videtur bene dictum quod ignis generatus secundum esse substantiale a generante sit in potentia accidentali ad huiusmodi sua accidentia, cum id de cuius natura est quod simul est sub aliquo actu non sit in potentia neque essentiali neque accidentali ad illud. Nec etiam proprie dicitur esse in aliquo dispositio quae est necessitas ad aliquid respectu cuius iam realiter est in actu. Materia enim in fine transmutationis, cum tamen nondum est in actu sub forma, dicitur esse disposita dispositione quae est necessitas, sed cum est sub illa nullo modo; simul autem duratione materia est sub dispositione quae est necessitas ad inductionem formae substantialis primo et accidentium consequentium secundario ordine naturae. Accidens ergo connaturale praecipue et inseparabile non efficitur ab ipsa substantia cuius est, sed a causa efficiente ipsam substantiam.

Si autem sit adventitium et variabile, ita quod subiectum sit aliquando ? sub illo actu et aliquando non, cum unum et idem secundum rem non possit esse in potentia et in actu respectu eiusdem, substantia existens in potentia ad aliquem actum secundum se non poterit se educere ad actum 'secundum illum actum. In hoc? enim, ut frequenter dictum est, contra- 'dictoria implicantur secundum quod idem secundum idem esset in potentia et in actu. Et hoc idem satis patet in substantia simplici, scilicet quod in ea idem secundum idem esset in potentia et in actu respectu eiusdem. Item de substantia composita ex materia et forma. Nam per materiam non habet rationem agendi aliquid in seipsum nec etiam per formam substantialem "habet rationem efficiendi accidentia vel in se ipso vel in materia vel in toto 'composito, quia ipsa forma substantialis cum materia est per se subiectum passivum et receptivum omnium actuum posteriorum. Unde non potest dici quod tale compositum ratione suae. materiae sit passivum et receptivum alicuius accidentis, et ratione formae activum; quia materia non est receptivum alicuius accidentis ut per se subiectum eius; sed per se subiectum eius est totum compositum quod est ! in actu per formam substantialem. Unde per hoc quod materia est susceptiva formae substantialis, est etiam susceptiva, mediante illa, formae accidentalis; quare cum forma substantialis per se et secundum quod est in materia sit una cum materia receptivum accidentis, non potest dici activum respectu illius. Unde dicit Commentator super illud in principio quarti Metaphysicae: ens dicitur multis modis, tamen in omnibus dicitur ens quia attribuuntur uni primo enti, scilicet substantiae. Istae attributiones in unoquoque sunt diversae. Praedicamenta enim attributa sunt substantiae, non quia est agens aut finie eorum, sed quia constituuntur per illam et est subiectum eorum. Dicit etiam Philosophus, primo Physicorum, quod subiecta natura cum causa formae est omnium quae fiunt sicut mater. Igitur, cum anima sit quaedam substantia sive forma substantialis, ens in potentia ad operationes et actus cognoscendi et appetendi qui sunt intus manentes, ex praedictis patet quod ipsa per suam nudam substantiam huiusmodi operationes efficere vel elicere non potest, reducendo scilicet se de potentia ad actum secundum illas sine alio agente et movente.

Deinde considerandum circa prin cipium passivum vel receptivum operationum vel actuum sive perfectionum. Et est dicendum quod aliquid in genere substantiae est per se ipsum immediatum principium sui actus sive suae perfectionis substantialis, scilicet substantia prima; alioquin esset processus in infinitum. Oportet etiam in genere substantiae aliquid esse secundum se ipsum proximum principium suae perfectionis accidentalis, sive significetur per modum actus permanentis ut quantitas, albedo, vel habitus vel huiusmodi, sive per modum operationis quasi transeuntis et in fieri, ut dealbari; alioquin etiam esset processus in infinitum. Sed circa illos actus vel perfectiones videtur distinguendum, quia quidam sunt connaturales et invariabiles, quidam autem adventitii et variabiles ac separabiles; et istorum quidam habent esse in actu completo et in facto esse secundum se et non in fieri vel quasi in fieri sic quod habent esse et conservari in subiecto per naturam subiecti et influentiam agentis universalis absque praesentia agentis proximi, ut caliditas et raritas et huiusmodi in aliquo corpore; quaedam autem sunt quorum esse non consistit nisi in fieri vel quasi in fieri quorum quidam sunt actus imperfecti et entis imperfecti secundum quod huiusmodi, ut sunt omnes mutationes secundum formas accidentales de tertia specie qualitatis, quorum esse dependet ! ex praesentia agentis subiectum secundum tales dispositiones transmutantis; quidam autem sunt actus completi et perfecti et entis perfecti quorum esse consistit tamen quasi in fieri in quantum dependent continue ex continua praesentia proximi agentis, sicut patet de esse luminis vel intentionis coloris in medio, et simile est de actibus animae qui sunt videre, intelligere, et cetera. De talibus autem dicit Augustinus, octavo super Genesim, capitulo vigesimo sexto: aer praesente lumine non factus est lucidus, sed fit lucidus, quia si factus esset non autem fieret, absente lumine, lucidus maneret. Huiusmodi autem entia dicuntur habere esse quasi in fieri, non quia in esse eorum sit successio sicut in motu et huiusmodi, sed quia sic dependent in esse suo ab obiecti et agentis praesentialitate, sicut entia vere successiva. Cum ergo sicut est ordo in formis substantialibus respectu materiae, scilicet quod materia non est immediate in potentia ad quamlibet formam, ut scilicet eodem modo sit transmutabilis ad quamlibet formam sed ordine quodam, (ita quod secundum ponentes gradus in formis primo etiam sunt in materia quaedam formae ingenerabiles ut forma substantialitatis et corporeitatis vel huiusmodi, et superveniunt aliae transmutabiles circa eam ordine quodam; secundum alios autem licet in materia numquam sit nisi una forma ? substantialis, tamen est talis gradus in formis quod est dare primam et ultimam; nam formae elementorum sunt primae in processu generationis et ultimae in resolutione corruptionis finalis et formae animalium sunt ultimae in processu generationis; unde quia non quidlibet immediate fit ex quolibet, ultima forma adveniens materiae praesupponit in materia formas alias praeextitisse ? licet non maneat? simul cum illis), — ita videtur esse ordo in accidentibus respectu substantiae subiectae. Nam substantia quae secundum se est in potentia ad aliqua accidentia videtur ordine naturae esse prius in potentia ad accidentia propria et inseparabilia quam ad communia et separabilia sive variabilia et praecipue respectu accidentium quae habent esse in fieri vel quasi in fieri. Non enim potest substantia materialis esse immediatum subiectum alicuius transmutationis, nisi sit in actu secundum aliquod accidens aliquo modo fixum; nec potest substantia aliqua illuminari vel immutari intentionaliter nisi etiam habeat aliquod accidens fixum ut diaphaneitatem vel huiusmodi, mediante quo huiusmodi accidentia suscipiat. Unde cum plura accidentia possunt esse simul in uno subiecto, sicut ponentes plures formas substantiales in eodem ponunt quod in materia non recipitur aliqua forma secundum quam ipsa materia sit transmutabilis quin praesupponatur aliqua alia quasi inseparabilis sive ut magis materialis respectu alterius, ita videtur debere poni in accidentibus quod ubi ponitur circa substantiam aliquis actus accidentalis dicto modo variabilis et praecipue habens esse quasi in fieri, debet poni aliquod accidens aliud permanens, quasi materialis dispositio ad talem actum. Ouamvis enim secundum negantes gradus formarum non sit aliqua forma ' substantialis invariabiliter in materia mediante qua aliae formae substantiales variabiles circa eam recipiantur in ipsa, hoc autem ponitur in genere formarum accidentalium respectu substantiae in qua nata sunt esse accidentia; hoc est quia materia cum sit de se in pura potentia nullum actum sibi determi nat, quia pura potentia secundum se perfectibilis est quocumque ac tu indifferenter. Determinatum enim ad aliquid oportet aliquam actualitatem habere per quam determinet unam rem sibi magis quam aliam. Et ideo, sicut alias fuit determinatum, nulla forma potest invariabiliter esse in materia prima quae dicitur hyle secundum cursum naturae. Unde si in caelo sit vere et proprie materia, et praecipue eadem materia quae est in elementis, caelum est corruptibile per naturam. Sed subiectum accidentis est in actu, et ideo si est in potentia ad accidentia, videtur ex natura sua aliqua sibi secundum suam speciem convenientia determinare.

Secundum praedicta est dicendum quod substantia secundum seipsam bene est principium passivum alicuius sui actus sive perfectionis, non quidem quae sit operatio in fieri vel quasi in fieri existens, sed quae sit accidens aliquod fixum et manens, et praecipue proprium et inseparabile et ipsam secundum rationem suae speciei consequens. Sed respectu posteriorum accidentium et praecipue eorum quae dicto modo habent esse quasi in fieri non est per se immediatum principium etiam passivum.

Et secundum hoc videtur quod operationes animae quae sunt cognoscere et appetere non insunt animae nisi mediantibus aliquibus proprietatibus prioribus ipsam animam fixe et naturaliter perficientibus quae dicuntur potentiae animae. Propter quod videtur quod potentiae animae dicant rem additam ipsi substantiae animae, non quidem relationem vel respectum solum 5 tum quia respectus sive relatio non est principium activum vel passivum sive ratio agendi vel patiendi, sed magis consequitur rem absolutam cui hoc convenit, tum quia in creaturis nihil advenit substantiae in actu per formam substantialem ut res alia quae non sit accidens. j

Relatio ergo realis ut res alia ab essentia ' animae non potest advenire vel inesse ipsi substantiae animae, nisi sit accidens. Sed nulla relatio potest esse accidens nisi fundetur in aliquo accidente absoluto a quo originaliter habet suam realitatem. Propter quod, ut dicit Simplicius super praedicamenta, in capitulo de relatione: si praeordinentur quae in ordine subiectorum praeexistunt his quae ut accidentia superveniunt, palam quod non solum quantum, sed etiam quale praecedit ad aliquid. Nihil ergo potest esse vere relativum ad genus relationis quae constituit unum praedicamentum inter alia praedicamenta accidentium, quin fundetur in aliquo accidente absoluto, quod est quantitas vel qualitas.

Ex quo patet quod non videtur valere instantia quae datur contra hanc positionem de relationibus realibus, quae sunt accidentia variabilia circa substantiam et minimam? entitatem habentia, et tamen fundantur immediate in substantia, ut relatio identitatis et diversitatis inter duas substantias, etiam si in eis non sit aliquod accidens absolutum. Haec enim instantia falsum supponere videtur. Unum enim in qualitate facit similitudinem quae est de genere accidentis; unum vero in substantia facit relationem identitatis quae non est in genere accidentis, nec dicit rem aliquam additam; sed videtur dicendum quod identitas quae causatur ex uno in substantia non potest poni relatio realis, et hoc videtur esse intentio Aristotelis in praedicamentis quod ? nulla substantia sit ad aliquid, et etiam Simplicius in fine capituli de relatione: in substantia secundum se non est relatio, sed omnis relatio quae est in substantia inest ei per aliquod accidens inhaerens. Est ergo identitas relatio rationis de identitate secundum numerum. Hoc satis est manifestum. Similiter etiam cum communitas speciei et generis in qua fundatur identitas secundum genus et speciem sit a ratione et ens rationis, quia res nulla communis est pluribus distinctis et diversis, oportet quod talis identitas est relatio secundum rationem. Praedicta autem positio concordat his qui dicunt potentias animae differre realiter a substantia animae, hac ratione quod potentia et actus ad idem genus referuntur. Quia ergo operatio animae non est in genere substantiae, et potentiam respectu huiusmodi operationis oportet non esse in genere substantiae. Non enim intelligunt, sicut aliqui arguunt contra ipsos, quod nullum accidens imme- diate possit inesse substantiae, sed quod tale accidens non inest subiecto immediate quod intelligitur "nomine operationis, cuius esse est sic variabile et dependens et quasi in fieri existens. Cum argui tur de esse respectu essentiae dicendum est quod licet esse illud quod dicit dicat per modum actus fluentis, essentia vero per modum substantiae quiescentis, tamen ista duo unam et eamdem rem simpliciter dicunt. Et sic non est verum quod esse dicat aliquem actum realiter differentem ab ipsa et cuius ipsa essentia sit principium. Item cum dicitur secundum Augustinum, nono de trinitate, quod intelligere et diligere sunt quaedam vivere sive quaedam vitae, quare oportet quod subiectum istorum immediatum sit vivens, scilicet anima — nullum enim accidens potest esse quid vivens et cetera, — est dicendum quod sicut distinguimus de esse primo et secundo, ita et de vivere. Primus actus vitae est viventis per se quod est substantia animae separatae vel substantia composita per animam tamen, secundus est substantiae mediante sua proprietate. Immo omnia accidentia sunt esse quaedam et sunt entis per se quod est substantia, cuius est esse simpliciter, et ista accidentia sunt principia quarumdam actionum quae etiam sunt esse quaedam et sunt ipsius substantiae ut principalis agentis, aliorum autem ut rationum agendi. Caliditas enim est entitas quaedam, ignis et calere est actus quidam vel esse quoddam eius, sed non substantiale, et ideo licet esse substantiae sit, non est tamen eius secundum se, sed secundum quod calida, et ita de calefacere intelligendum est. Et sic licet intelligere sit vivere et esse quoddam, non est tamen esse nec vivere substantiale animae, cum anima manente hoc circa ipsam varietur; et ideo licet sit actus animae cuius est vivere principaliter, illud tamen non est eius nisi mediante sua aliqua proprietate.