Quaestio 12

QUAESTIO XII. Utrum bonitas et malitia actuum moralium rationalis creaturae sit magis attribuenda intellectui quam voluntati.

Deinde circa dictas potentias, scilicet intellectum et voluntatem prout ambae ad eosdem actus comparantur, quaerebatur unum: scilicet utrum bonitas et malitia actuum moralium rationalis creaturae sit magis attribuenda intellectui quam voluntati. Et arguitur quod voluntati; quia illi potentiae magis attribuenda est bonitas et malitia actuum quibus quis meretur laudari vel vituperari, per quam homo habet dominium super illos; quia ex hoc est aliquis actus laudabilis vel vituperabilis quod imputatur agenti. Sed per voluntatem dicitur homo habere dominium super actus suos,

Contra: quando una potentia sic se habet ad aliam quod bonitas sua dependet ex potentia alia cui subicitur, bonitas et malitia ex illis procedens magis est attribuenda potentiae principali ad quam alia ordinatur et cui alia subicitur quam alteri. Sed ita se habet voluntas ad rationem. Dicit enim Hilarius, decimo de Trinitate: immoderata est omnis susceptarum voluptatum pertinacia ubi voluntas non subicitur rationi, quare et cetera,

Respondeo dicendum quod voluntas est principium elicitivum vel etiam imperativum moralium actuum humanorum. Sed actus moralis bonus vel malus formaliter et essentialiter, per se et primo, solum est actus voluntatis, a voluntate scilicet elicitus et in voluntate existens subiective. Actus enim exterior a tali actu imperatus moralis etiam est; et ! bonus et malus non tamen nisi quia est effectus causatus ab ipso actu interiori praedicto. Actus etiam rationis vel intellectus moventis voluntatem ad talem actum non est moralis, nec bonus vel malus moraliter, nisi quia est causa effectiva et motiva qua voluntas fit in praedicto actu qui formaliter et essen- tialiter est moralis et bonus vel malus. Unde dicit Anselmus, in libro de Veritate, capitulo duodecimo: iustitia est rectitudo quae servantem se laudabilem facit; hoc autem non est nisi aut in scientia aut in voluntate. Sed si recte quis intelligit aut operatur recte, non autem recte velit, de iustitia non laudatur. Ergo non est ista iustitia rectitudo scientiae aut rectitudo actionis, sed rectitudo voluntatis. Sed quia, ut ibidem dicit !, iustitia sive huiusmodi rectitudo non potest esse in ea natura quae rectitudinem ipsam non agnoscit, quia nec eam velle potest qui nescit eam, ideo rectitudo scientiae ad rectitudinem voluntatis ut causa requiritur. Ouia etiam voluntas non impedita efficit operationem exteriorem, ideo etiam ad rectitudinem voluntatis consequitur rectitudo operationis ut effectus. Sed ipse actus voluntatis est per se et essentialiter rectitudo quae iustitia dicitur. Unde dicitur ibidem: nulla alia rectitudo quam rectitudo voluntatis iustitia per se dicitur. Dicitur enim rectitudo ac tionis iustitia; sed non nisi cum ? iusta voluntate fit actu; rectitudo autem voluntatis, etiam si impossibile sit fieri quod volumus, tamen nequaquam amittit nomen iustitiae.

Cum ergo quaeritur cui sit magis attribuenda bonitas vel malitia actus humani sive moralis, debet intelligi quaestio de actu interiori voluntatis vel de actu exteriori. Et quidem quantum ad actum interiorem qui est actus voluntatis ab ipsa ? elicitus sive in ipsa existens subiective, est dicendum quod hoc nihil aliud est quáerere quam quaerere unde sit bonitas actus voluntatis, vel ex ratione a qua movetur secundum rationem obiecti — nam bonum apprehensum ab intellectu est obiectum voluntatis, — vel ex ipsa voluntate a qua elicitur.

Et circa hoc est intellirendum quod in actu morali, de quo est quaestio, duo sunt consideranda, scilicet et quod bonus est et quod laudabilis est " sive quod eo laudatur homo. Si ergo loquamur de bonitate talis actus secundum se, sic magis, immo totaliter est ex ratione. 5i autem loquamur de bonitate eius ut eo laudamur, sic est non solum ex ratione, sed etiam ex voluntate est. Primum sic patet: quia bonitas et perfectio rei est ex eo quod dat ei formam et speciem; nunc autem sicut motus habet speciem ex obiecto ita etiam actio habet speciem ex obiecto. Et ideo bonitas et perfectio actus moralis interioris dependet ex obiecto convenienti, et similiter etiam malitia ex obiecto disconvenienti. Sicut enim potentiae distinguuntur per actus tanquam per formales perfectiones inhaerentes, ita actus per obiecta tanquam per formales perfectiones non inhaerentes, sed moventes et efficientes, prout in causa efficiente et movente est virtualiter forma qua perficitur motum et a qua habet ipsa perfectio moti formam et speciem. Unde, ex hoc quod actus voluntatis habet rationem formae ! et specie? ab obiecto, patet quod obiectum est per se causa movens, et non solum sine qua non respectu actus voluntatis. Et sicut obiectum perfectionem et actualitatem non habet ab actu, sed potius e converso, sed modo praedicto, ita etiam actus perfectionem et actualitatem non habet a subiecto, sed potius e converso subiectum ab actu, quia ipse actus est qualitas et forma perficiens voluntatem ipsi inhaerendo. Ab obiecto autem habet suam perfectionem actus. Unde actus voluntatis habet perfectionem et bonitatem suam non ab ipsa voluntate sed ab obiecto, — ut includit tamen ^? circumstantias debitas secundum quas ad genus morale pertinet, scilicet quod in obiecto boni actus voluntatis includitur quod illud fiat quando debet et propter quid debet et cetera. Aliter enim voluntas vel voluntatis actus non est bonus, quia scilicet non est boni ut obiecti: velle enim aliquid fieri quando non debet vel propter quod non debet fieri non est velle bonum. Unde dicitur Oseae, nono: facti sunt abominabiles sicut ea quae dilexerunt. Universaliter enim perfectio et bonitas actus alicuius potentiae est ex bonitate et perfectione obiecti. Unde sicut bonitas et perfectio actus intelligendi est ex perfectione obiecti et non subiecti, ita bonitas et perfectio actus voluntatis est ex suo obiecto et non ex voluntate. Etenim speciem habet actus ex suo obiecto, quia secundum distinctionem obiectorum etiam actus distinguuntur. Nunc autem obiectum voluntatis est bonum secundum quod a ratione apprehensum. Ergo videtur quod bonitas formalis et specifica actus voluntatis sit a ratione in quantum est ab obiecto secundum formam apprehensionis rationis. Prout enim alias dictum est, ratio ponit modum, formam et mensuram in actionibus moralibus et appetitivis; nam appetitus finis debiti praesupponit rectam apprehensionem de fine quae est per rationem. In his autem quae sunt ad finem, rectitudo rationis consistit in conformitate ad appetitum finis debiti; et respectu illorum perficitur intellectus per prudentiam.

Sed cum actus voluntatis interior huiusmodi bonitatem: non possit habere, ut dictum est, nisi ex obiecto, non autem ex obiecto nisi secundum quod ab intellectu apprehenditur, et sic tam ' actus voluntatis quam actus intellectus ex illo eodem obiecto bonitatem et perfectionem habent, oportet quod illud obiectum bonitatem et perfectionem hanc in se et ex se habeat et ? includat. Ouamvis ergo huiusmodi obiectum, quod est aliquis actus exterior natus causari et effici a voluntate per suum actum interiorem, habeat suam entitatem et bonitatem realem in existentia, ab ipsa voluntate tamen per hanc suam bonitatem quam natus est habere in existentia ? in se ipso secundum quod cadit in apprehensione intellectus causatur bonitas in actu voluntatis et etiam intellectus. Nec tamen suam bonitatem formalem in existentia reali sic habet talis actus ab ipsa voluntate quae est illius effectiva, sicut ipse actus voluntatis habet suam bonitatem formalem ab illo eodem actu secundum quod cadit in apprehensione intellectus; quia ipse actus exterior movet potentias animae quantum ad determinationem actus; et ideo actualitatem et perfectionem habent actus potentiarum ex bonitate exterioris actus. Sed ipsae potentiae animae per suos actus sunt causa motiva respectu actus exterioris, non quantum ad determinationem ", sed quantum ad exercitium actus, movendo scilicet membra et organa et materiam exteriorem et coniungendo activa passivis et cetera. Hanc enim bonitatem et perfectionem suam formalem habet actus exterior ex debita materia circa quam est, et ex circumstantiis convenientibus.

Et secundum hoc est intelligendum quod dictum est, scilicet quod obiectum actus voluntatis est causa bonitatis actus ipsius voluntatis; et quia non nisi secundum quod ab intellectu apprehenditur, dicitur etiam quod bonitas actus voluntatis a ratione causatur. Quod autem ita sit videtur quod voluntatis bonitas videtur dependere ex lege aeterna tanquam ex regula et mensura quae derivatur et applicatur ad hominem per rationem, cui impressit Deus lumen intellectus agentis, mediante quo, in virtute lucis increatae potest apprehendere regulas recte vivendi secundum quas actus humani regulantur et in tantum boni sunt in quantum dictae regulae conformantur. Dicit enim Augustinus, vigesimo secundo, Contra Faustum, quod peccatum est factum vel concupitum contra legem aeternam. Ergo, cum malitia bonitati opponatur, voluntatis bonitas dependet dicto modo a lege aeterna, et per consequens a recta ratione, secundum illud Psaltis: multi dicunt: quis ostendit nobis bona; signatum est super nos lumen vultus tui Domine; — quasi diceret: lumen rationis, quod in nobis est, in tantum potest nobis bona ostendere et nostram voluntatem regulare in quantum est lumen vultus tui, id est, a vultu tuo derivatum. Et quarto decimo, De Trinitate, capitulo trigesimo quarto: regulae quibus iniustus agnoscit quid sit iustum et cernit habendum quod non habet scriptae sunt in libro lucis iliius qui veritas dicitur, unde omnis lex iusta de scribitur et in cor hominis qui operatur iustitiam transfertur. Regula autem nihil aliud est quam mensura. Ergo oportet quod bonitas voluntatis dependeat ? a ratione, mediante qua regulae aeternae nobis imprimuntur tanquam a mensura sua.

Item, sicut scientia realiter refertur ad scibile ut mensuratum ad mensuram, ita etiam videtur quod actus et habitus voluntatis referuntur realiter ad appetibile sicut mensuratum ad mensuram. Sicut ergo bonitas et perfectio actus intellectus est ex bonitate et perfectione obiecti, sive scibilis, ita etiam in proposito, bonitas voluntatis est ab appetibili, quod est bonum apprehensum tanquam a regula et mensura sua.

Item, cum omnis voluntas discordans a ratione sive recta sive erronea semper sit mala, videtur quod forma et regula actus voluntatis sit ex obiecto, non secundum se et secundum naturam suam in se, sed secundum modum et formam qua a ratione apprehenditur; quia obiectum voluntatis est illud quod a ratione apprehenditur sub ratione convenientis vel disconvenientis. Unde si aliquid quod secundum se est bonum, puta dare eleemosynam, apprehendatur ut malum, si feratur voluntas in illud, accipit rationem mali, non autem nisi quia fertur in illud quod, licet sit secundum se bonum, habet tamen rationem mali? per accidens, scilicet ^ ex apprehersione rationis.

Quia ergo regula humanorum actuum est ratio humana dirigens in virtute regulae supremae, quae est lex aeterna, tunc autem est aliquid bonum cum actio regulatur secundum regulam secundum quam debet esse, malum autem cum ab ea recedit, ideo quando actus humanus fit secundum ordinem rationis et legis aeternae, tunc est actus rectus et bonus; quando autem ab hac rectitudine obliquatur, tunc dicitur esse peccatum et malus. Patet igitur quod a ratione est bonitas vel malitia actus moralis, non autem a voluntate. Bonitas enim et perfectio formae vel actus effective nullo modo potest esse a subiecto quod est quasi materia actus.

Sed tamen secundum diversitatem subiecti et secundum diversitatem dispositionum subiecti bene diversificantur " actus. Secundum diversitatem enim essentialem et specificam subiectorum sive potentiarum subiecti ! diversificantur actus etiam ? essentialiter et. secundum speciem; quia etiam oportet obiecta formalia diversificari et etiam modos operandi talium potentiarum; aliud est enim obiectum visus et aliud intellectus, et alio modo operatur iste et ille. Sed secundum diversitatem dispositionum subiecti eiusdem speciei actus diversificantur, non per se et formaliter et essentialiter, sed quasi accidentaliter, secundum quod secundum diversitatem huius subiecti perfectior est actus idem secundum speciem in uno quam in alio. Actus enim virtuosus qui elicitur a potentia perfecta per habitum est perfectior quam elicitus a potentia sine habitu; et qui elicitur a potentia perfecta per habitum perfectiorem est perfectior actu qui elicitur a potentia perfecta per habitum minus perfectum. Sic igitur apparet quid sit dicendum ad primum articulum.

Circa secundum autem est intelligendum quod, cum ex hoc dicatur aliquis actus laudabilis et culpabilis quod imputatur agenti — nihil enim est aliud laudari vel culpari aliquem quam imputari sibi malitiam vel bonitatem sul actus — tunc autem imputatur agenti suus actus quando est in potestate ipsius ita quod habet dominium super illum ut ex se illum agat, hoc autem dicitur de actibus voluntaris secundum quod voluntarii sunt; quare videtur quod ex voluntate habeat actus moralis quod sit laudabilis vel vituperabilis, sive quod imputetur agenti. Hoc autem nihil importat aliud nisi quod agens agat illud sponte et libere, non ? coacte nec necessitate absoluta quae mo dicum a coactione distat, prout bruta agunt de necessitate, licet per cognitionem et appetitum animalem, quia, prout dicit Damascenus, magis aguntur quam agant. Sed quomodo homo libere agat per voluntatem actum exteriorem ut sic laudetur, satis patet, quia ibi non agit aliquid unum et idem secundum idem in se ipso.

Sed quomodo hoc poterit dici de actu interiori non sic est manifestum. Et ideo circa hoc est intelligendum quod liberum arbitrium includit et rationem libere iudicantem et voluntatem libere eligentem. Et ideo in generali est dicendum quod aliquis actus imputetur alicui, hoc non habet solum quia est a voluntate, excluso intellectu vel e converso; quia ista duo sunt quasi unum principium omnium actuum humanorum quibus meretur quis laudari.

Quia tamen ut haec simul sunt principium alicuius actus, ipsa voluntas immediatius ad haec videtur se habere, ideo voluntati ratio principiandi magis appropriatur. Est ergo actus exterior laudabilis et agenti imputatur quia super illum habet agens dominium et potestatem. Sed, cum ille procedat a libero arbitrio et sic ab actu intellectus et voluntatis, non haberet homo potestatem super illum actum exteriorem nisi etiam haberet potestatem super istos actus interiores, sicut patet in bruto quod non dicitur habere dominium super actum exteriorem, quia non habet dominium ! super actus interiores apprehensionis et appetitus. Ergo oportet ponere quod etiam super huiusmodi actus interiores habeat homo dominium, non autem nisi per voluntatem et intellectum qui sunt subiecta istorum actuum. Ergo videtur quod intellectus et voluntas aliquo modo sunt causa suorum actuum, potestatem et dominium habentes super illos, sive ipse homo per huiusmodi potentias; et hoc quidem convenit homini per rationem quae, quia est natura abstracta et ratione suae abstractionis illimitata, potest super actus suarum potentiarum reflecti et cognoscere non solum obiectum intellectus et velle obiectum voluntatis, sed intellectus habet cognoscere suum actum et voluntas velle suum actum.

Item, intellectus apprehendens aliquid sub ratione alicuius convenientiae propter quod etiam voluntas fertur in illud, habet cognoscere non solum ilud quod est sic conveniens et inclinari in illud per voluntatem, sicut contingit in brutis, sed etiam rationem huiusmodi convenientiae, sive quod talis est convenientia et habitudo eius ad illud quod merito est volendum et agendum ut sic, secundum quod dicit Augustinus, tertio De Libero Arbitrio, licet non sit in potestate hominis quibus visis mens sua tangatur, postquam tamen tacta est aliqualiter per apprehensionem aliquam rationis et per aliqualem allectionem voluntatis, remanet in potestate eius illa perfecte eligere vel respuere, in quantum scilicet post huiusmodi simplicem apprehensionem deliberare convenienter potest homo per quamdam generalem conceptionem quae unicuique statim nata est occurrere, quod homo diligenter debet considerare quae sunt eligenda vel appetenda, et cetera; et per hoc etiam fieri in actu voluntatis ut velit circa sic apprehensum considerare consideranda; et sic applicando organa deservientia considerationi, intellectus movet illa ad exercitium actus considerandi condiciones apprehensi et habitudinem suam ad illud; et quare volendum vel eligendum; et deinde illud vult simpliciter vel eligit et sic est sibi causa talis vel talis ? iudicii intellectus et electionis voluntatis. Et ideo merito laudatur sic eligendo, quia a se habet quod sic eligat sic movendo et agendo se ipsum quantum ad exercitium actus, ut alibi est declaratum. Et haec est intentio Anselmi in libro De Veritate, capitulo duodecimo, ubi dicit: rectitudo quae tenenti se laudem acquirit non est nisi in sola rationali natura quae sola ' rectitudinem percipit. Si quis enim nesciens vult quod debet, non habet rectitudinem illam quam quaerimus. Non omnis etiam qui vult quod debet et scit se debere velle quod vult est laudandus, quia potest contingere quod nolit se debere; nam latro cogitur ablatam reddere pecuniam, palam autem est quia non vult se debere, quoniam ideo cogitur velle reddere, quia debuit, sed hic ? nullatenus laudandus est hac rectitudine, quia ex quo quasi coactus hoc facit, non reddit sponte, scilicet hoc faciens quia debuit, sed timore maioris mali. Nec omnis qui vult quod debet velle et vult se hoc debere velle et sic etiam sponte agit, quia tamen propter finem non convenientem agere potest, puta qui pavit esurientem propter inanem glo riam, ex tali rectitudine ? est laudandus.

Et ideo subditur ibi: omnis quippe voluntas sicut vult aliquid, ita vult propter aliquid; et sicut considerandum est quid velit, ita considerandum est cur velit, quippe non magis recta debet esse volendo quod debet, quam volendo propter quod debet. Ouapropter omnis voluntas habet quid et cur omnino; namque nihil volumus nisi sit cur velimus. Hoc in nobis cognoscimus. Et per hoc innuit Anselmus quod hoc non contingit in brutis, scilicet appetere aliquid et cur id appetunt; quia rationem finis non apprehendunt nec ordinem ipsum in illum; propter quod etiam non sunt sibi causa volendi vel appetendi suum finem, sicut contingit in rationalibus. Deinde subdit: duo sunt ergo necessaria voluntati ad iustitiam, velle scilicet quod debet, ac ideo quia debet.

Quia ergo actus virtuosus volendus est propter se, non propter aliud, scilicet propter aliquod speciale commodum consequendum vel incommodum fugiendum, ideo, ut ibi concludit Anselmus, volun tas illa iusta est quae sui rectitudinem servat propter ipsam rectitudinem. Haec etiam est intentio Philosophi, secundo Ethicorum, ubi dicit quod res temperatae et iustae dicuntur quando tales sunt quales utique iustus et temperatus operabitur; quasi diceret: actus morales habent suam entitatem et perfectionem secundum se ex materia circa quam et circumstantias et huius- modi. Iustus autem et temperatus est, non qui hoc operatur, sed et qui sic operatur ut iusti et temperati; quasi diceret ab hoc quod operans talia in operando laudabilis sit sicut virtuosus ex parte eius aliud requiritur. Unde parum ante dicit: quae secundum virtutes fiunt neque si hoc qualiter habeant iuste vel temperate operata sunt, sed si operans qualiter habens operetur primum quidem si sciens, deinde si eligens; et eligens propter hoc tertium, addit ultra Anselmus, scilicet ? si firme et immobiliter habeat et operetur. Sic ergo est dicendum ad praedictam quaestionem.

Nec videtur bene dictum quod circa hoc dicunt aliqui, scilicet quod actio voluntatis habet quasi triplicem bonitatem, scilicet bonitatem ex genere, quam habet scilicet ex materia debita, circa quam item habet bonitatem virtuosam quam habet ex circumstantia finis convenientis sine quo posset esse actus vitiosus; item bonitatem moris quam habet a circeumstantia agentis, hoc est a voluntate a qua actio volitionis moralis speciem moris et bonitatis moralis sortitur, non ab obiecto nec a fine, sed potius ab agente.

Omnino enim irrationabile est dicere quod circumstantia actus moralis sit aliquid ex parte agentis, licet hoc de fine dicatur; quia, ut supra dictum est, obiectum actus voluntatis potest accipi secundum se absque inclusione finis et sic dicitur habere bonitatem non completam et simpliciter; sed in genere potest etiam accipi cum inclusione circumstantiae finis illius, scilicet sine quo non habet quod sit bonus simpliciter et virtuosus; et sic hoc totum cadit in ratione obiecti. Unde actus volitionis non dicitur bonus et virtuosus ex circumstantia finis qui sit circumstantia ipsius actus volitionis, sed magis ipsius obiecti; immo etiam, ut dictum est, in obiecto includitur. Sed voluntas nullo modo potest esse circumstantia actus nec interioris nec exteri oris, sed solum habet rationem causae subiectivae respectu actus interioris, vel effectivae respectu actus exterioris respectu cuius se habet voluntas in ratione causae moventis et efficientis. Sed a tali causa non habet actus speciem et bonitatem.

Item, respectu ultimi actus interioris consequentis ex quadam quasi deliberatione, habet ipsa voluntas dominium et rationem causae moventis. Sed etiam respectu illius non causat formam et bonitatem; quia hoc conse- quitur actus ex illo quod habet rationem agentis et moventis quantum ad determinationem actus, et ideo ex voluntate nullam speciem vel bonitatem formalem moralem potest habere actus a voluntate procedens, alioquin omnis actus a voluntate procedens ! esset bonus vel malus moraliter.

Propter quod, sicut tactum est, illud dicitur esse de genere moris quod est tale secundum naturam suam quod ad illud natus est homo bene vel male affici et bene vel male se habere, secundum quod sic vel aliter afficitur ad illud. Est autem bonum in genere moris quod est secundum se tale quod includit illud quod est conveniens homini et ad quod natus est homo affici et se habere convenienter, secundum quod homo est agens secundum rationem et liberam voluntatem; malum autem quod est disconveniens; nec hoc est sibi ex voluntate tribuendum. Ex hoc ergo quod velle furari est actus voluntarius, aut ex eo quod elicitur libere a voluntate non est actus malus moraliter, sed ex eo quod furari secundum se est malum. Cum in illud a ratione apprehensum fertur voluntas ex hoc actus voluntatis quo vult furari malus est formaliter, quia scilicet ipse actus furandi qui est eius obiectum malus est. Unde dicitur Oseae, nono: facti sunt abominabiles sicut ea quae dilexerunt. Non dicitur ibi quod facta sint abominabilia quia ea dilexerunt. Similiter quia hoc quod est dare eleemosynam indigenti est bonum secundum se, ideo, cum voluntas fertur in hoc bonum a ratione apprehensum, derivatur haec bonitas in ipsam voluntatem; et dicitur actus voluntatis bonus, quia tendit in tale bonum. Sed ex hoc quod voluntas libere, non coacte fertur in illud quod sic secundum se malum est vel bonum, culpabilis vel vituperabilis vel laudabilis est. Unde, Augustinus, tertio De Libero Arbitrio, capitulo primo: motus quo voluntas huc atque illuc convertitur, nisi esset voluntarius atque in nostra positus potestate, neque esset laudandus homo cum ad superna ? neque culpandus cum ad inferiora detorquet, quasi quendam cardinem voluntatis.

Per praedicta patet responsio ad obiecta. Procedunt secundum vias suprapositas; nam concedendum est primum, quantum ad hoc quod actus moralis bonitatem non habet ex voluntate sola, nec etiam imputabilitatem, sed ex voluntate simul cum ratione habet imputabilitatem; sed ex sola ratione sive ex obiecto a ratione apprehenso habet speciem et bonitatem.