CAPUT I.

Determinatis autem his virtutibus animae vegetabilis, quae sunt actiones secundum quas anima operatur, in genere dicamus verba communia de omni sensu: quia secundum sentire quod est potentia passiva, operatur anima sensitiva: eo quod secundum tales potentias non semper agit: commune enim est quoad nos prius, sicut dictum est in primo Physicorum. Primum autem quod de sensu in communi est considerandum, hoc est, cum in genere sit potentiae, utrum sit in genere potentiae passivae aut in genere potentiae activae. Et dicendum quod est in genere potentiae passivae, eo quod sensus secundum actum accidit in ipso moveri organum, et pati a sensibili objecto, quod formam suam agit in organo sensus: omne enim recipiens est patiens: et cum sensus non sentiat nisi recipiens formam sensibilis, oportet quod potentia sensitiva sit in genere potentiae passivae: alteratio enim quaedam videtur esse, quando sensus recipit formam ejus quod sentitur secundum actum, licet proprie loquendo non sit alteratio, sicut inferius ostendemus. Ponunt autem quidam Philosophorum antiquorum non fieri passionem nisi similis a simili, et alii dicunt non fieri passionem nisi quando contrarium patitur a contrario: quomodo autem ambo ista dicta sunt possibilia et impossibilia, dictum est in primo de Generatione et Corruptione, ubi proposuimus rationes naturales de ipso agere et pati: in Praedicamentis vero logicas quasdam et communes posuimus rationes: et ideo ibi non inquisivimus qualiter simile simili, vel contrarium a contrario patiatur.

Quod autem sensus sit virtus passiva, sciemus si quaestionem moveamus quaerentem quare sensuum non sunt sensus, ita quod sensus sentiret seipsum: et quare sensus non sentit seipso sine sensibili extra movente sensum, cum unitus sit sibi ignis et terra et alia elementa quae sentiuntur: attribuitur enim cuilibet sensui aliquod elementum secundum Platonem, quod dominatur in sua compositione, sicut in visu ignis, ut dicit Plato: qui enim dicit quod sensus est vis activa, et fit sensus extra mittendo, non potest dissolvere quaestionem: vis enim activa ex se perfecta est ad agendum, et non indiget aliquo extrinseco: et sic deberet sensus sentire sine indigentia alicujus extra. Et si forte dicant Auctores illius sectae quae dicit, quod sentimus extra mittentes actiones sensuum, et non intus suscipientes species sensibilium, quod non fit actio agentis nisi sensibili et passivo praesente, sicut ignis non calefacit nisi sit praesens aliquod calefactibile. Non solvunt, quia sensus est sibi praesens, et elementa componentia organa sensus non desunt sensibus: et tunc deberet ad minus sentire seipsum, et ignem et terram et caetera quae sunt praesentia sensui: et tamen non sentiuntur ista: et ideo non convenit aut contingit unquam solvere hanc quaestionem ei qui dicit quod sensus est vis activa. Nulla autem est solutio istius quaestionis vera, nisi ea sola, quod sensus cum sit potentia passiva, non est actu sine potentia sensibilis extra: ideoque sicut combustibile nunquam actu comburitur, nisi per speciem combustivi generatam in ipso: et ideo ipsum combustibile secundum se sine combustivo acceptum, non combureretur: si enim sine illo combureretur in actu, oporteret quod combureret seipsum: et hoc esset ac si ligna composita facerent per se ignem sine aliquo igne incendente ea in actu, et hoc est impossibile: et similiter sensus non potest perfici secundum sentire in actu sine praesentia sensibilis, quod agit in ipso formam suam, ut illam sentiat in actu.

Sicut autem omne potens potentia passiva dicitur dupliciter, ita et sentire dicitur dupliciter. Si enim secundum potentiam ante actum attribuatur ei agere, hoc erit potentia et non actu: et hoc modo dicimus sentire eum qui forte dormit, qui licet sensum habeat in habitu, habet tamen ligatum, eo quod somnus est vinculum sensuum: et ideo remotiorem ab actu habet potentiam videndi dormiens, quam ille qui est in obscuro. Et ideo sicut dupliciter dicitur videns et audiens, ita dupliciter dicitur universaliter sentiens, hoc est, visum habens et non utens, vel auditum habens et non utens: aut jam operans visu et auditu, quando habet speciem visibilis et audibilis: et sic universaliter dicitur sentiens sensum habens in habitu completo, non tamen habens speciem sensibilis secundum actum: et dicitur sentiens habens speciem sensibilis, et hoc est utens sensu et operans secundum ipsum.

Dicamus igitur in discernendo sensum an sit de genere virtutum activarum vel passivarum, et si sit idem numero moveri et pati, et agere et movere: constat enim quod haec magnam habent differentiam. Constat enim quod motus est in eo quod movetur et patitur, sicut diximus in tertio Physicorum, et est in eo actus quidem, sed imperfectus, eo quod est imperfecti actus in potentia secundum quod est in potentia: omnia autem quaecumque patiuntur et moventur, ab activo patiuntur et moventur, cum ipsum activum actu sit: et ideo moventur, cum ipsum activum actu sit: et ideo movere et agere suum est perfectio seu perfecti actio: et haec est magna differentia. Unde etiam ipsum passivum aliquando est simile, et aliquando dissimile agenti: quoniam in principio passionis est contrarium: sed cum abjicitur forma ejus et inducitur forma agentis in fine passionis, tunc fit simile: et hoc est quando jam passum et motum est, sicut diximus alibi. Et haec differentia ostendit utrum sensus sit potentia passiva vel activa: quia nos invenimus ipsum pati et moveri, et aliquando similem, et aliquando dissimilem activo, quae non accidunt nisi virtuti passivae.

Haec autem doctrina tenenda est pro principio magno, ad destruendam totam sententiam eorum qui dicunt sensitivas et intellectivas virtutes esse activas, et non passivas. Habent autem quasdam rationes quas pro se inducunt, quae in communi de sensu quatuor sunt potiores. Quarum prima est, quia dicunt quod quando duo sic se habent ad invicem, quod unum est inferius, et alterum est superius in ordine naturae, si inferius secundum omnes suas potentias est activum, oportet etiam quod superius sit activum: quia superioris est agere potius quam inferioris: cum igitur in ordine naturae anima sensibilis superior sit quam anima vegetabilis, et vegetabilis non habeat nisi potentias activas, non potest habere sensibilis nisi potentias activas. Et haec ratio logica est et parum potest. Secundo autem cui maxime nituntur, est quod inferioris quod est materiale, est non est agere in superius quod est formale magis: est autem sensibilium forma materialis, et inferior anima sensibilis. Sensibilis autem est in corpore, et formalior quam fint sint formae corporum. Non ergo, ut dicunt, formae corporum possunt agere in potentias animae sensibilis: et sic oportet quod potentiae animae sensibilis sint activae et non passivae. Tertium autem est, quia vident sensum judicare de sensibili, et non decipi in ipso. Judicare autem certa actio quaedam est perfectissima: et cum illa sit sensus, dicunt sensum esse potentiam activam. Adhuc autem inducunt quarto loco experimenta: quia vident oculos menstruatarum inficere aerem et specula, et aliquando oculos etiam intuentium eas: et oculos basilisci spargere venenum, eo quod, ut dicunt, visu interficit serpens qui basiliscus vocatur: hoc autem, ut di cunt, non fit nisi agendo in aerem et in objectum: et ita dicunt sensum esse potentiam activam. Sed haec omnia et similia frivola sunt, quoniam demonstrative probatum est in praehabitis, sensum esse potentiam passivam et non activam.

His autem quae isti inducunt, facile est respondere. Quod enim prius inducunt de comparatione sensibilis ad vegetabilem, dici debet in veritate digniorem formam esse sensibilem quam vegetabilem, sed non ordinantur penes agere et pati: quia pati sensibilis non est, ita quod patiatur a vegetabili anima, sed potius e converso: unde cum alterius rationis sit istud pati, et illud agere, penes hoc non ordinantur secundum naturae gradus vegetabilis et sensibilis: sed potius penes hoc quod ubicumque est vegetativum in sensitivo, quod vegetativum est sicut instrumentum, et sensitivum sicut principalis motor et formator. Et hoc patet, quia nutritiva in animalibus convertit cibum in carnem, quae medium est in tactu qui est animae sensibilis, et generativa format organa ad sensus apta potius quam vegetabili deputata. Quod autem dicunt inferius et materiale non debere agere in superius et formale, frivolum est: quia sensibilia non agunt in animam, sed potius in organa corporum: et in illa possunt agere. Organa autem sunt animata, et ita provenit motus sensibilium usque ad animam. Quod autem dicunt de judicio sensuum, dicendum quod nulla virtus est adeo passiva, quin per formam sui activi existentem in ipsa possit agere: et sic est de sensu, qui efficitur in actu per formam sensibilis in ipso existentem: et ideo tunc agere potest, sicut sciens potest considerare. Quod autem inducunt ultimo, est omnino stultum: quia talis actio non est oculi in quantum est sensus in ipso, sed potius prout est pars corporis evaporantis: vapor enim resolutus ab oculo, est ille qui inficit, et non visus qui est in oculo: sed tamen vapor ille eo quod subtilis est et acutus, magis penetrat in corpora clara, sicut in specula et oculos qui sunt quasi specula animata, quam penetrat in alia corpora. Et haec est causa etiam quare oculi citius quam alia membra laeduntur in talium aspectu.