CAPUT XII.

Omnibus autem his habitis, videtur esse dicendum cum Peripateticis, quod intellectus possibilis est immixtus et separatus et impassibilis, et non hoc aliquid. Sed qualiter hoc sit ut melius intelligatur, Avicennae dicta accipiamus, quae Aristoteli plus concordant, quoniam anima rationalis non est intellectus possibilis, sed intellectus possibilis una ejus pars est: et hoc sensit Aristoteles quando dixit: "De parte autem animae qua cognoscit et sapit anima". Et vocavit intellectum partem animae et non totam animam rationalem. Quales autem partes habeat anima, supra expeditum est in secundo libro hujus scientiae. Dicimus igitur animam illam quae perfectio hominis est et rationalis vocatur, esse totum quoddam et esse quamdam essentiam incorpoream in animae potestate completam: et ideo habet in se potestatem vitae sensitivam, et potestatem vitae vegetativam, et potestatem vitae agendi opera intellective, et ipsa est una in substantia uniens in se omnes istas potestates naturales sibi: et hoc licet supra probatum sit, tamen adhuc volumus hoc inferius certius et fortius ostendere, eo quod supra multa de solutione dubiorum introductorum nobis videntur esse fundata. Haec igitur substantia habet quasdam virtutes ex ipsa fluentes quae sunt virtutes incorporeae: et hoc convenit ei ex hoc quod ipsa est inter omnes naturales formas propinquior et similior intelli gentiae: et ideo multas habet virtutes intelligentiae separatae convenientes: et hujusmodi simile videmus in omnibus in formis, quae propter nobilitatem suae materiae, quasi posse totum sumunt agentis: ignis enim si invenit materiam subtilem aridam et aereae humiditatis multum habentem, operatur in ea proprietates ignis plurimas, scilicet lucem, et calorem, et alia. In materiis autem magis dissimilibus sibi negligit lucis purae operationem, et operatur flammam fumosam et calorem, et in quibusdam nihil de flamma, sed calorem tantum et fumum. Similiter est de anima quam operatur agens primum animae in corpore humano, quod maxime recedit ab excellentia contrariorum, et appropinquat aequalitati coeli, agens primum simillimam sibi formam operatur, quae non tota immixta potest esse materiae, sed multas habebit virtutes non immixtas: et in hoc consentimus Alexandro, sed differimus ab ipso in hoc quod ipse ponit animam generari ex elementorum mixtura, nos autem dari et produci ab agente extrinseco, sicut vulgatum est apud Peripateticos omnes, quod anima rationalis sola inter formas naturales ex materia non educatur, sed detur ab extrinseco: quia similitudo separatae substantiae est quae agit eam, ideo ex maxima sua potestate separata est, et nullo modo juncta et umbrata materiam corporis. Licet autem sic dicamus intellectum esse separatum, tamen anima est conjuncta per alias virtutes suas, quae sunt naturales sibi in quantum est corporis perfectio: et ideo licet intellectus secundum se sit separatus, tamen intellectus est potentia conjuncti: quoniam est potestas animae quae secundum potentias quasdam conjungitur corpori: omne autem tale quod est conjuncti et non est ejus secundum quod est conjunctum, licet non communicet corpori, tamen communicat communicanti corpori: et hoc est quod supra diximus, quodi ntellectus quod intellectus communicat non corpori, sed potestati quae communicat corpori, scilicet phantasiae et imaginationi et sensui: et ideo secundum veritatem anima est una numero, et efficitur una numero: quia per naturales potestates communicat corpori. Quia tamen in essentia sua et perfectiori potestate non communicat corpori, ideo habet potestates absolutas a corpore. Hoc autem est videre in omni essentia nobili et in formis corporalibus. Sol enim unus est numero per materiam suam, et tamen lux sua non est determinata ad unum numero eorum aliquod quae agit: est enim solis virtus indeterminata et universalis in agendo vitam in omnibus et generationem, et determinatur conjuncta huic particulari agenti, vel illi: et sic est in omni substantia nobili. Et haec est causa dicti Philosophi, quod omnis anima tres nobilis habet operationes, divinam, et intelligentiae operationem, et illam quae est animae propria.

Hac autem via electa de omnibus viis probabilioribus dictis omnia dubia solvuntur. Quia quando dicitur, quod intellectum possibilem oportet esse absolutum duplici absolutione, dicimus nos quod non potest esse absolutus ab omni eo quod est: quia et sic nihil esset omnino nisi potentia pura, et illa in rerum natura nihil est: intellectum ergo possibilem secundum hoc in rerum natura nihil esse confiteremur, quod est omnino absurdum. Et ideo consentio Avicebron in hoc quod sua potentia per formam intellectualis naturae terminatur ad ens unum in mundo, et in natura est determinata: sed dissentio in hoc quod non videtur mihi sua potentia esse materiae potentia, et sua natura esse materiae natura, sed aequivoca ad ipsam. Intellectus autem illius probationis quae inducta est, quod id quod est in potentia omnia fieri, oportet absolutum esse, est quia oportet eum absolutum esse a formis eorum quae sunt: licet enim intelligat seipsum, ta men inferius ostendemus quod non oportet eum esse absolutum a natura sua propria, quae determinat eum in ens unum in numero entium mundi. Sic igitur intellectus est et unus eorum quae sunt per substantiam animae in qua est, qua individuatur ad corpus per suas potentias communicantes corpori, et determinatur in potestate ab aliis animae potestatibus divisa per intellectualitatem, per quam alia vitae opera peragit quam aliae potentiae, et remanet universalis et immixtus et non determinatus ad hoc aliquid per comparationem intelligibilium. Et de hoc bonum simile ponit Averroes de medio in tactu, quod privatum est excellentiis tangibilium et separatum ab eis, eo quod potentia est omnia illa: et tamen non absolutum est ita quod nullo modo sint in ipso formae tangibiles, quia sunt in ipso prout ad medium sunt reductae. In hac autem sententia nobiscum conveniunt et Averroes et Avicenna, et plures alii Peripateticorum. Sic igitur intellectus possibilis dicitur esse separatus: immixtus autem, eo quod non est mixtus corpori sicut forma corporis, aut sicut virtus organica operans in organo corporis: sicut enim jam diximus, intellectus est virtus substantiae verissime existentis quae est anima rationalis, quae licet non permixta corpori praedictis duobus modis, tamen est habens virtutes quasdam permixtas corpori: sed intellectus est virtus ejus non secundum quod commiscetur corpori, sed potius secundum quod ipsa est imago intellectus primi agentis et dantis animam rationalem: et ideo impossibile est quod intellectus sit corpori permixtus: et ideo etiam agere non potest instrumento corporeo. Istae autem duplices virtutes sunt naturales animae rationali, secundum quod ipsa est media aeternitatis et temporis et in horizonte constituta, sicut diximus supra. Et ideo dicit Isaac Philosophus, quod est creata in umbra intelligentiae: est enim ipsa umbra et vestigium quoddam et resultatio intelligentiae separatae: propter quod quidam Philosophi dixerunt, quod creata esset ab intelligentiis: sed de hoc inferius determinabimus postquam de partibus animae exsequemur. Jam igitur patet intellectus horum trium quae attribuuntur intellectui possibili, quod scilicet est separatus, et immixtus, et non hoc aliquid determinatum.

Quartum autem est quod dicitur esse impassibilis. Et hoc dubitationem habet ex eo quod dicimus intellectum esse de numero virtutum passivarum, et aliquando esse in actu, aliquando esse in potentia. Sed ad hoc nos dicimus, quod intellectus speculativus qui est forma speculativa in intellectu possibili, in duplici est potentia, quarum una est secundum comparationem ejus quod intelligitur ad particulare in quo ipsum non est nisi in potentia: quia particulare non nisi secundum potentiam habet in se universale, et secundum exitum illius potentiae ad actum habet vices et tempus intellectus et transmutationem, et quoad hoc est passibilis. Alio autem modo in potentia est secundum comparationem ad intellectum possibilem, in quo est universale in actu intellectum, et in isto non est nisi sub actu et forma intelligibilitatis: et hanc habet a luce perpetui intellectus qui est agens: sicut colores esse formale quo movent visum, habent a luce corporali: et quando sub luce istius intellectus unitur universale intellectui possibili, non unitur ei sicut organo sicut fit in formis sensibilibus, sed unitur ei sicut determinato: quia habitus connaturalis intellectui possibili qui est intellectualitas, qua possibilis intellectus vocatur et est natura intellectualis, ejusdem naturae est cum intelligibilibus in quantum sunt intelligibilia: sed sua intellectualitas est confusa et indeterminata: determinatur autem sicut po tentia per actum, et sicut perficitur indeterminatum per determinatum, et ideo intelligibile cum intellectu possibili non fit unum sicut subjectum et accidens sunt unum, quia accidens non est perfectio subjecti: nec etiam est unum sicut materia et forma sunt unum, quia forma non perficit materiam nisi secundum esse et distincta et divisa: universale autem est indistinctum et indivisum, et non perficit ad esse, sed potius est principium cognitionis eorum quae sunt: alioquin oporteret nos dicere quod intellectus esset lapis quando intelligit lapidem, et asinus quando intelligit asinum: et in hac sententia convenit nobiscum Averroes in commento de Anima, et sic universale comparatur intellectui: ideo speculativus intellectus ex subjecto quod est intellectus possibilis, non habet aliquam transmutationem nec passionem veram. Et sic soluta est prima quaestio de tribus inductis quaestionibus, scilicet quomodo potest esse quod agens est substantia stans, et similiter possibilis: et tamen speculativus sit factus et mutabilis.

Et ex isto intelligitur, quod vere dictum est, quod sicut se habet sensus ad sensibilia, ita intellectus ad intelligibilia, non quidem quoad organum sensus, quia organum unitur formae sensibili sicut subjectum accidenti, si tamen vere accidens dici debet intentio sensibilis quae est in organo, quoniam secundum veritatem non est ens, sed est aliquid entis non secundum esse entis naturae, sed secundum esse abstractionis, sicut patet ex supra determinatis: sed est similitudo inter sensum comparatum ad sensibilia et intellectum comparatum ad intelligibilia quoad ipsam virtutem sensus sine organo consideratam et ad sensibilia comparatam: superius enim diximus quod prima et principalis forma sensitiva quae est sensus communis, comparatur ad ista sicut determinata ad ipsa: et sic est comparatio intellectualitatis possibilis ad universalia sicut ad quae determinatur ejus formalis intellectualitas: et ideo diximus in VII Physicorum in intellectualibus nullam esse alterationem, sed potius perfectionem indeterminatam materiam finientem. Universale autem sic ad duo subjecta comparatum duplex habet esse: secundum enim quod comparatur ab subjectum in quo est in potentia, et a quo abstrahitur, facit intellectum verum, quia veritas est adaequatio rerum et intellectuum: secundum autem quod comparatur ad intellectum possibilem, in quo est sicut determinans in determinato, et actus in potentia, sic habet esse unum entium in mundo: quia universale ut universale non habet esse extra animam. Cum autem dicitur a Philosophis, quod universale est actus et intellectus, et intellectus possibilis est in potentia, non potest ex hoc inferri quod intellectus possibilis sit materia et universale sit forma: quoniam supra ostendimus ex Aristotelis sententia, quod forma sensus communis indeterminata, formalior est determinantibus ipsum, et est una secundum formam et plures secundum materiam. Et similiter est in intellectibus speculativis: omnes enim unum sunt secundum formam intellectualitatis, et multi sunt secundum determinantia: quia universale non determinatur nisi secundum comparationem ad id cujus est universale, et a quo abstrahitur per intellectum: uniens autem multa in actu non semper est magis formale unitis. Et ex hoc ulterius patet intellectus verbi in quo conveniunt probatiores Peripatetici, quod scilicet speculativi intellectus sunt unum secundum quod intellectus sunt et non multiplicantur nisi secundum comparationem ad ea quorum sunt intellectus. Tantum igitur dictum in determinatione dicti Anaxagorae quod intellectus est separatus, et immixtus, et non hoc aliquid, et impassibilis.