CAPUT II.

His igitur sic habitis, quod sentire est secundum potentiam passivam, dicendum est de potentia et actu, quoniam utrumque dicitur dupliciter: nunc enim simpliciter et universaliter volumus aliquid dicere de ipsis, quia certificative de eis dicere, est primi philosophi. Dicimus igitur quod potentia dicitur duobus modis, hoc est, disposita et indisposita perfectione prima. Dicimus enim aliquando hominem scientem in potentia: quia cum est indispositus, et nihil habet nisi naturam ad scientiam ordinatam: sicut ideo quia homo est animal disciplinabile, dicimus hominem potentia scientem: et haec potentia quae est ante perfectionem primam, sive ante habitum, habet gradus duos: potest enim esse remota et propinqua. Remota quidem, sicut dicimus puerum potentia scientem. Propinqua, sicut dicimus potentia scientem eum qui jam novit instrumenta et principia quibus accipitur scientia, quae discens a Doctore non accipit, sicut quod de quolibet contingit affirmari vel negare et de nullo simul, et quod omne totum majus sua parte est, et quod uni et eidem aequalia, inter se sunt aequalia, et hujusmodi, quibus scitis non propter hoc scitur ars, sed eis ignoratis non potest ars sciri. Et in practicis quidem est idem, sicut dicimus infantem potentia esse scriptorem, et dicimus potentia esse scriptorem eum qui novit pennam et calamarium, et temperaturam incausti, et hujusmodi alia scripturae instrumenta. Alio modo dicimus potentia scientem eum, qui jam habet habitum scientiae, quia habitus scientiae vel potentiae similis est et somno in eo quod non agit, sicut dicimus scientem et non considerantem esse potentia scientem, et hoc est qui potentiam habet completam per actum primum, qui somno similis est. Sed non est idem motus quo uterque istorum est possibilis sive in potentia existens. Ille enim in utroque gradu potentiae dicitur potentia sciens grammaticam vel aliam scientiam secundum potentiam materialem adhuc imperfectam, quae tamen secundum genus est primum subjectum scientiae, vel alterius habitus ad quem ordinata est potentia. Ille autem qui habet potentiae perfectionem ad modum somni, dicitur sic potens, quia potest agere secundum habitum quando voluerit: habitus enim est quo quis agit aliquid quando voluerit, si nihil eum exterius et per accidens prohibeat. Similiter autem et actus dupliciter dicitur secundum actum primum et secundum actum secundum, ut diximus superius: et ideo habens habitum dicitur actu sciens.

Jam autem considerans cum actu sit qui est per modum vigiliae, proprie secundum actum sciens vocatur. Hi autem utique qui primo modo scientes sunt ambo, secundum potentiam scientes vocantur, sed differenter: quoniam non habens habitum, secundum potentiam sciendi materialem et imperfectam non dicitur sciens nisi quando per doctrinam est alteratus, et multotiens est mutatus ex contrario in habitum scientiae: oportet enim multotiens discentem mutari modo ex ignorantia in dispositionem, modo ex dispositione in dispositionem, antequam sit in habitu completo: diximus enim quod potentia materialis habet gradus, qui licet in genere sint duo, tamen in numero multi sunt. Quod autem dicimus, quod talis ex contrario venit in habitum, ideo dicimus, quod licet dispositio secundum id quod est non sit contraria habitui: tamen per modum est contraria, quia facile mobilis, cum habitus sit qualitas stans et completa et immobilis. Ignorantia etiam largo modo est contraria habitui. Alius autem qui jam habet habitum, et sic non dicitur potentia sciens, sed potius eo quod similis dormienti et non agenti: hoc enim habet habitum faciendi vel sciendi grammaticam vel aliud, sed non operatur in agendo secundum illum modum actionis qui dicitur ex habitu.

Et ideo etiam talis mutatio ex habitu in operationem, non est aliquid pati vel recipere, sed mutatio illa quae est ex contrario, est secundum passionem et corruptionem contrarii habitus, sive dispositionis, secundum quod in unaquaque alteratione multae sunt corruptiones contrarii illius quod abjicitur: quia, sicut diximus in tertio Physicorum, motus alterationis est generatio formae post formam, quantum ad formam contrarii quae abjicitur per motum. Sed habens jam habitum non corrumpitur secundum aliquid quod in ipso sit, quando venit ad operationem, sed potius venit ad id quod est salvans habitum: quia habitus per operationes salvantur: operatio enim est similis tali potentiae habituali, eo modo quo se habet talis habitualis potentia ad actum. Habens enim scientiam, et secundum scientiam illam sic speculans et operans, aut in veritate non est alterari, aut si alteratio dicitur, dicetur alterum genus esse alterationis, in eo quod nihil in eo abjicitur vel generatur, sed potius habitus qui jam inest, confirmatur et salvatur, eo quod speculatio nihil aliud est nisi habitus qui inducitur in seipsum, hoc est, in ea quorum species jam insunt, et ex his venit in actum qui est operatio: sicut est videre in exemplo architecti, qui habet habitum aedificandi, et conducit habitum in seipsum, hoc est, convertendo se ad ea quae sunt in habitu, ut fundamentum, et lapides, et ligna, et ordinat ea, et impetum facit ad opus, tunc nihil novi acquirit, sed idem habitus confirmatur: cum igitur alteratio sit alicujus novae formae inductio, iste non est alteratus, vel aliud genus fit alterationis quae alterari dicitur, quocumque modo nunc aliter se habens quam prius.

Unde non bene se habet dicere sapientem cum secundum operationem sapiat alterari, sicut nec aedificatorem bene dicimus alterari, quando secundum actum aedificat: in actum enim se ducens qui operationem facit ex habitu elicitam, non est justum quod haec dicatur doctrina sive doctrinatio, hoc est, doctrinae acceptio: sed oportet quod habeat aliam denominationem: sed potius quando fit mutatio ex eo quod est potentia materiali sciens, et est scientiam accipiens a didascalo sive doctore qui actu habet eam, hoc est pati et alterari. Oportet igitur, quod isti duo aut non dicuntur alterari ambo simpliciter, aut si ambo alterari dicuntur, tunc oportet quod non sit unus modus alterationis in utroque, sed unus alteratur in privativas dispositiones et in habitum ex ignorantia, sicut diximus, et alter alteratur, quia non uno modo se habet considerans et non considerans secundum habitum quem habet, absque eo quod aliquid novi generetur in ipso, vel aliquid eorum quae insunt, abjiciatur. Scias tamen quod omnia ista quae dicta sunt de alteratione, haec dicta sunt large accipiendo alterationem: quoniam in VII Physicorum probavimus secundum ha bitum et dispositionem non esse alterationem aliquam, nec animam secundum intellectum moveri posse: sed ea quae hic dicta sunt, exempli gratia dicta sunt: et adhuc sufficit quidam modus alterationis, licet non vere sit alteratio: non enim fit alteratio physica, nisi secundum illam speciem qualitatis quae dicitur passio vel passibilis qualitas: et ideo quaecumque in VII Physicorum subtiliter disputata sunt, his quae hic dicta sunt non contrariantur.