CAPUT I.

De parte autem animae rationalis qua ipsa anima cognoscit distinguendo et formando agibilia et factibilia, quae pars intellectus activus arte et prudentia perfectus vocatur, et de parte animae qua anima sapit prima et vera, et ea quae per prima et vera accipiunt fidem, quae pars sapientia et intellectu principiorum perficitur et scientia, et vocatur intellectus contemplativus, quaerere intendimus in hoc secundo tractatu hujus tertii libri de Anima. Quaeramus autem principaliter de ista parte, tertia scilicet, utrum separata sit haec pars a sensitivo et vegetativo secundum magnitudinem, hoc est, subjectum organi et locum, sicut dixit Plato, qui dedit ei locum et subjectum organum, quod est media pars cerebri, propter hoc quod est secundum ipsum sedes rationis, cellam syllogisticam appellavit, ut altitudo situs organi sui altitudinem rationis super alias virtutes demonstraret. Quaeremus igitur utrum ista pars sic ab aliis differat per subjectum corporale, quod est magnitudo quaedam loco a quantitatibus organorum aliorum divisa, aut non differat subjecto corporali, sed ratione tantum, quae ratio sumitur in animae partibus quae unitae sunt in subjecto uno, quod est ipsa animae substantia. Et ad illam quaestionem reducitur alia. Si enim supponamus quod pars ista quae vocatur rationalis vel intellectualis, pertinet cum aliis viribus animae ad unam animae substantiam: tunc debet certificare quam habet differentiam ab eis, quae etiam partes ejusdem animae sunt et dicuntur. Et quaeramus tunc forte quomodo contingat intelligere ipsi animae, hoc est, quaerere per quae principia quae sunt partes animae vel non, et qualiter intellectiva et speculativa cum anima uniantur et continuentur: et hoc omnium ad sciendum gravissimum.

Quaeramus etiam, utrum intelligere sit omnino simile ei quod est sentire, ita quod sit per potentiam passivam ab aliquo objecto, sicut habitum est de sentire, aut ipsum sit passionis genus aliquod ab intelligibili in anima factum alterum quam sentire, aut sit aliquid hujusmodi simile passioni sensus, alterum tamen ab ipso. In his autem determinandis quaestionibus procedere non possumus ordine eodem quo enumeratae sunt: quoniam, sicut supra diximus, operationes sunt priores, et praeviae potentiis secundum nos: et ideo ab ultima sumemus initium: et quia adipiscor res difficillimas et cognitione dignissimas, ideo volo primo totam Aristotelis sententiam pro nostris viribus explanare, et tunc aliorum Peripateticorum inducere opiniones, et post hoc de Platonis opinionibus videre, et tunc demum nostram ponere opinionem: quoniam in istarum quaestionum determinatione omnino abhorremus Doctorum Latinorum verba: eo quod nobis videtur quod etiam in eorum verbis non modo quiescat anima: propter quod scientiam veritatis nec ostendunt, nec verbis propriis attingunt. Rogo autem et repetens iterum iterumque rogo socios nostros, ut dubitationes quae hic inducentur, diligenter animadvertant: et si invenerint earum solutionem perfectam, Deo immortali gratia agant immortales. Si autem minus invenerint, hoc ad minus lucri reportabunt, quod scient dubitare de rebus mirabilibus et altis et annotatione dignissimis ad scientiam divinam multum proficientibus. Cum enim scientia de anima, sicut a principio diximus libri de Anima, sit de mirabilibus, id quod hic quaerendum est in ea admirabilius quidem caeteris et altius, et est id quod homo per seipsum scire desiderat. Accipiamus ergo Aristotelis verba prout in tertio de Anima jacent.

Dicit autem Aristoteles quod partem qua supra dicto modo cognoscit et sapit, oportet esse impassibile quoddam: quia esse passibile est corpus vel virtus in corpore, et omne tale transmutabile est aut secundum se, si corpus est passioni subjectum: aut per alterius transmutationem, si est virtus in corpore sicut est visus in oculo, qui transmutatur et patitur passionibus oculi, sicut supra ostendimus, ubi diximus quod hoc non est propter transmutationem virtutis visus, sed propter transmutationem pupillae: neutrum autem horum potentiae convenit intellectivae, sicut in sequentibus ostendemus. Licet autem isto modo sit impassibilis potentia intellectiva, oportet tamen eam fore susceptivam specierum: quia aliter de potentia agente non efficeretur actu intelligens: et oportet quod ipsa sit potentia species illae: talis autem potentia non est hoc aliquid demonstratum et individuatum in natura: quia si esset, aut haec materia, aut haec forma, aut hoc compositum, tunc esset hoc aliquid demonstratum: materia autem non est haec materia nisi per hanc formam facientem eam esse materiam hujus: et ideo haec materia non est potentia quaelibet forma, quod universalitas proportionis ejus ad omnem formam impeditur per hoc quod est materia hujus. Verbi gratia, materia enim carnis non potentia habet omnes formas, sed tantum potentia materiae primae quae non habet formam aliquam: nihil enim est potentia id quod jam habet: haec autem materia potentia habet formam: et ideo non est potentia forma illa nec aliqua formarum quae est de intellectu suae formae habitae: et illius exemplum est, quod materia Socratis nec potentia est animal, nec animatum, nec corpus, nec substantia: quia omnia illa jam actu habet. Intellectus autem potentia suscipit omnes species: ergo actu nullam habet: ergo non est hoc aliquid sicut haec materia. Et per istam eamdem rationem ostendetur quod non est hoc aliquid sicut hoc compositum: nec hoc aliquid sicut haec forma: hoc enim patet per se, quia forma non est potentia sus ceptiva alicujus secundum quod est forma: ergo pars animae quae est intellectus possibilis, non est hoc aliquid per hoc quod est intellectus possibilis. Licet autem sit supra dicto modo impassibilis et intransmutabilis, tamen contingit ei per hoc quod est possibilis, quod similiter se habet intellectiva pars quae vocatur possibilis intellectus ad intelligibilia, sicut se habet sensus ad sensibilia: sensus enim se habet ad sensibilia, sicut medietas et proportio formalis harmonice media existens sensibilium: propter quod omnia suscipit quodammodo: et sic ostendemus quod intellectus qui vocatur possibilis, medietas est intelligibilium omnium, et per hoc suscipit ea, licet alia ratio sit medietatis in sensu, et alia in intellectu: habet ergo solum hoc genus potentiae passivae, quod secundum aliquem modum recipit species intelligibiles, et simpliciter non est passibilis. Haec autem in sequentibus apparebunt evidentius.