CAPUT I.

His autem sic pertractatis de natura intellectuum animae rationalis, videamus de actibus intellectus possibilis: quia sic melius adhuc declarabitur de natura ejus. Et quia prior est actus intellectus super indivisibilia, quam super composita, ob hoc primo de actibus intellectus super indivisibilia est perscrutandum: omne enim quod intelligitur, ut unum intelligitur: quia scire plura possumus simul et semel, sed intelligere minime: omne ergo quod intelligitur, intelligitur unum. Est autem unum quod dicitur indivisum, quando compositioni opponitur, et illud est incomplexum. Est etiam unum quod multitudini dividentium oppositum est et illud est continuum: et est unum sicut ratione unum, et hoc est unum forma: et est unum quod simpli citer est unum, quod est impartibile secundum rem, et illud privatione partium est unum. Intellectus autem unus actus, cum sit unum, de omnibus istis unus est.

Indivisibilium quidem igitur quae sunt incomplexa intelligentia sive intelligere quod est actus intelligendi, in omnibus his est circa quae non est falsum eo quod, sicut inferius ostendemus, nunquam accidit error intelligibilium in talium intellectu. Hic autem intellectus vocatur apud Arabes informatio: eo quod intelligere talia est informari intellectum possibilem naturis formalibus eorum: intellectus autem complexorum, qui est enuntiationis vel compositionis, vocatur fides per assensum intellectus ad talia. In quibus igitur intellectibus jam falsum est et verum, quia enuntiatione alicujus de aliquo jam necessarium est esse compositionem alicujus de aliquo: quia unum incomplexum cum altero componitur et aliud affirmatur de ipso vel negatur ab eo: talis enim intellectus est de eo quod inest secundum quod inest praedicatum subjecto: verum enim et falsum non sunt nisi in respectu compositionis ali cujus cum alio, vel divisionis alicujus ab aliquo. Est autem prior intellectus incomplexorum quam compositionis, quodammodo causa ejus qui compositionis est, quemadmodum et Empedocles dixit de natura, inquiens, quod capita secundum naturam germinaverunt et secundum germinum naturam et sibi congruentium fuerunt primo sine cervice, quae postea per amicitiam suis germanis cervicibus associata sunt, quando amicitia commisit res germanas sibi in generationem rerum. Sic enim et haec separata et incomplexa primo intelliguntur, et postea germana suis germanis componuntur per per intellectum: et ab his qua non sunt germana, dividuntur per negationem hujus ab hoc. Verbi gratia, incomplexum quod est asimetros, et incomplexum quod est diametros, conjungitur, cum dicitur quod diameter est asimeter: et horum compositorum est etiam intellectus unus, quoniam non simpliciter accipiuntur ut plura, sicut dicit enuntiando, sed ut unum in altero, vel unum ab altero. Et haec non sunt enuntiata ut plura, sicut dicit enuntiando, ita intelligit. In his quae sunt incomplexa cum intelliguntur, nullum confingitur tempus vel differentia temporis. Omnium enim talium intellectus est per rei simplicem speciem, quae denudata est a conditionibus materiae, quarum una est motus, et altera tempus: et ideo talium intellectus abstrahit ab omni differentia temporis. Cum autem per compositionem unum de altero signetur, licet in re non sit compositio, sed unio unius cum alio nisi secundum modum cujusdam esse quod habet unum in alio, et hoc esse significatur per verbum notans compositionem: et quia signatur in actione esse, ideo oportet quod figuret differentiam aliquam: esse enim talis mensurat tempus.

Et ideo intellectus intelligens factorum sive praeteritorum et futurorum falsum esset, ut si non album albo componitur: verum autem quando componit cum eo quod secundum veritatem est album: et hoc contingit secundum quamlibet differentiam temporis. Non enim solum falsum et verum est secundum praesens tempus, ut si dicatur quoniam Cleon est albus vel non est albus: sed etiam quia erat albus, et quia erit albus, vel non erat albus. In omnibus autem his compositionibus, licet verum et falsum a re causetur, tamen compositio pro certo in anima est componente: quia tria sunt in compositione, scilicet subjectum, et praedicatum, et compositio media: et tantum duae sunt in re res, videlicet cui aliquid inest, et quod inest: et unum inest alteri sine medio: et ideo nihil in re respondet compositioni nisi ipsa unitas duorum unitorum: sed compositio est in anima uniente quae accipit primo divisa, et postea componit falsum esse verum, cum sint relationes uniuscujusque relativorum: et ideo sunt in re sicut in causa efficiente, in anima autem sunt sicut in subjecto. In anima autem dico esse quod est in compositione quam facit anima: in voce autem sunt sicut in signo. Quidquid autem de his sit, sciendum est ic quod quaecumque contingit dicere componendo, contingit etiam dicere dividendo: sed cum componit anima, tunc componit divisa, et cum dividit, tunc dividit composita, et ideo ante omnem animae compositionem est divisio, et ante omnem divisionem est compositio. Est autem et in divisione compositio, quae divisio notatur, quando unum negatur ab altero: et sic et divisio et compositio adveniens, composita et divisa referuntur, et in illo ut unum vel unita intelliguntur: et inde unum compositum facit intellectus componens in unoquoque diversorum prius, et postea compositorum. Indivisum autem unumquodque aliquando vocatur indivisibile, sicut continuum est unum, eo quod est indivisum.

Indivisum enim dupliciter dicitur, potentia videlicet, et actu. Indivisum enim actu est continuum, licet potentia sit divisum: et hoc tale intelligibile nihil prohibet una simplici actione intellectus intelligi, sicut indivisibile: et hoc quando intelligit longitudinem. Et illius causa est, quoniam non intelligit longitudinem per partes quae potentia sunt in ipsa accipiendo eam, licet potius per unam simplicem speciem longitudinis quae est forma unius quae unit omnes partes longitudinis faciendo eas unum in esse in actu: actualiter enim una longitudo indivisibilis est: et ideo in tempore uno vel momento uno totam per speciem longitudinis intelligit. Quod similiter est in intellectu continuorum, sicut temporis et aliorum: quia tempus similiter est indivisibile actu, et potentia divisibile est, sicut et continua longitudo: unde licet utramque partem habeant ante et post, tamen quia intellectus non accipit continuum per partes, sed per speciem totius, quae nec partium quaedam est, nec partes omnes, sed quidditas unius in actu divisi existentis, ideo una et simplici actione intellectus intelligitur. Non enim contingit dicere quod per utrumque istorum intelligitur per medium, quia id quod intelligitur per medium sui sicut per partem, hoc est divisum in actu: non enim habet medium actu nisi divisum in actu: sed illud continuum non est divisum, ita quod partes ejus sequestratae sunt seorsum, nisi potentia: res autem per quod est in potentia, non intelligitur, sed per id quod est in actu. Si autem intellectus est utrumque intelligens seorsum, hoc est, per partem extra partem, tunc etiam tempus intelligendi unum, dividitur a tempore intelligendi alterum. Quoniam quando intelligit partem unam, tunc in eodem momento non intelligit alteram: tunc enim intelligere est in tempore quod est sicut intellectus est: in longitudine autem divisa divisum est intelligere: ergo et in tempore diverso perficere et intelligere est unius et alterius partis. Si autem intelligit longitudinem sicut unum actu, quod est ex utrisque partibus, quae sunt in ea potentia solum, tunc etiam intelligere est in unico tempore, quod proportionatur intellectui longitudinis ex utrisque partibus composito: et hoc est unicum et indivisum tempus intelligendi.

Quia vero non solum est aliquid indivisum quantitate, quod actu est quantitas una: sed aliquid dicitur specie indivisum, quod formaliter est unum, sicut caro, vel lignum, licet sit indivisibile non potentia et per se sicut quantum, sed per accidens, eo quod est forma ejus quod indivisibile est per se, et illo diviso accidit illud dividi, sicut diviso ligno species et forma dividitur per accidens: tamen illud quod per accidens sic divisibile est species et forma, indivisibile est secundum quod ipsum est indivisibile, sic unica intellectus actione intelligitur et in specie indivisibili et unica. Hanc autem unicam intellectus actionem quidam vocant indivisibilem animam: eo quod in tali, ut ita dicam, intellectione animae per diversos actus non dividuntur talia: cum sint divisibilia per accidens divisione sui subjecti, et non in quantum sunt hoc quod sunt per formas suas, sicut quae sunt quidditates subjectorum talium: hoc igitur quod intelligit subjectum, est divisibile: et si dividatur, tunc etiam tempus intellectivae dividitur, quia in pluribus temporibus intelligit partita et divisa secundum actum, sed non intelligit ea sic, sed potius in quantum forma et species: hoc tamen non est separabile ab eis: quia tales species phy sicae secundum rationem non separantur ab eis, cum materiam in sua ratione concipiant, et hoc indivisibile facit talia unum: et intellectum eorum facit unicum et indivisum: et tale indivisibile quod est forma, facit in longitudinem unam, licet sit divisibilis potentia: tale enim uniens quod est forma et species, secundum similitudinem unam est in omni continuo, sive illud positionem habeat in partibus, ut longitudo: sive non habeat positionem in partibus, sicut tempus. Licet autem talis forma secundum esse non sit separabilis a materia quam unit, et sit indivisibilis per accidens divisione subjecti: tamen simpliciter conceptus ejus est universalis, nec est divisibilis, nec separabilis a materia: omne enim quod intelligitur, denudatum est a materia secundum quod ipsa est individuans: sicut omne universale separatur a particulari: potest tamen ratio diffinitiva esse in se concipiens materiam: sed illa non erit individuans, sed erit quasi differentia constituens ipsam formam: quia non est solum materia, sed potius causa ejus, sicut quando diffiniens carnem, dico quod est medium in tactu ex calido, et frigido, et humido, et sicco, et sic proportionabiliter nominando commixtum calidum et frigidum et humidum et siccum, non dico simplicem materiam, sed etiam causam effectivam commixtionis carnis: multitudinem ergo intelligit componibilium intellectus unus univoce compositionis, et multitudinem potentialem accipit intellectus unicus univoce actus et multitudinem partium materiae, et sibi accidit unicus intellectus univocae speciei et formae.

Id autem quod simpliciter est indivisum est, sicut punctum et unitas: omne enim punctum divisio est, et non divisibile: divisio enim semper fit in puncto, et tamen nunquam dividitur: omne autem hujusmodi indivisibile secundum quod est in divisibile, nomine privativo monstratur esse indivisibile: sicut dicimus quod punctum est, cujus pars non est, et sic est in omnibus aliis simpliciter indivisibilibus, sicut unitas est, et sicut est nunc. Quando enim illa sumuntur ut privatio suarum quantitatum, tunc non accipiuntur in se, sed in suis quantitatibus quas principiant, sicut punctum est terminus lineae, et unitas in aggregatione numeri, et nunc in continuatione praeteriti et futuri, et tunc non nosceretur nomine ratione privata. Quando autem secundum se accipiuntur, privationis nomine monstrantur, et tunc etiam ut privationes per suos habitus oppositos intelliguntur: et haec sunt intelligibilia quasi reflexa, et una et similis ratio est in intellectu omnium illarum privationum: nisi enim ita diceremus, quomodo possemus dicere quod intellectus cognoscat malum, quod privatio est, et ignorantiam, quae etiam est privatio, sicut alibi monstratum est. In omnibus intelligibilibus oportet intellectum potentia primum esse cognoscentem, et cognoscibile postea esse in ipso secundum actum ipso intellectu eodem remanente. Quoniam, sicut supra ostendimus, intellectus possibilis diversificatur per intelligibilia, sicut materia diversificatur per formas: et ideo accipiendo cognoscibile, accipit aliquid extra seipsum. Si autem alicujus intellectus nullum habet omnino contrarium, secundum intelligibilia, oportet quod ille per aliquid cognoscat quod non habet contrarium: et hic est intellectus ille qui ratio et causa est intelligibilium, et ille cognoscit seipsum, et cognoscendo se cognoscit alia, et illud intelligere nullo modo egreditur extra se: et cum sit ratio omnium sicut ars artificiatorum, oportet ipsum esse separatum ab omnibus: et erit semper in actu, et nunquam in potentia: eo quod intelligere suum nunquam egreditur extra se: sibi enim semper est praesens: et hic est intellectus intelligibilium substantiarum separatarum, et maxime intellectus causae primae.