CAPUT III.

Sed neque ratiocinativum, scilicet pars animae quae ratiocinatur et deliberat de operabilibus, nec etiam vis, quae vocatur intellectus speculativus, sunt secun dum se causa efficiens hujus motus quem vocamus processivum. Hoc autem de speculativo intellectu facile probatur: quoniam speculativus intellectus est, qui accipit formas denudatas a materiis: et ideo nihil intelligit actuale per nos, quia omnis nostra actio est in sensibilibus et materialibus: et ideo nihil decernit de fugiendo vel prosequendo. Semper autem motus processivus omnis animalis, aut est actus fugientis nocivum, aut prosequentis sive imitantis delectabile, sive conveniens. Cum enim intellectus speculativus est de practicis, quaerens in eis rationem veri, non considerat ea prout sunt practica, sed prout sunt speculativa, sicut est in scientia Ethicorum doctrinali: tunc accidit, quod intellectus multoties intelligit id quod timendum est, secundum rationem, licet non eodem modo intelligat quo timendum est, sed considerat passiones ejus, differentias, et accidentia per se scientia doctrinali, sicut considerat in aliis speculativis. Et similiter considerat aliquando id quod est laetum et delectabile secundum rem, sicut quando ratiocinatur de delectatione venereorum quae est secundum tactum, et non secundum visum, et quod ipsa est propter appetitum coitus ad generationem ordinata: haec enim omnia speculativa sunt: et tunc non jubet intellectus timere vel delectari, sed potius ostendit unum doctrinale, alias delectabile quod est in venereis: propter rem tamen quae movet concupiscentiam, aliquando cor movetur, vel aliud membrorum, sicut genitalia in quibus delectatio talis vel timor ostenditur: sed hoc non praecipit intellectus, sed potius avertit ab illo: sed pronitas adjuncta facit hujusmodi motus membrorum: et ideo non sequitur motus processivus ad rem illam, quae non est considerata ut circa quae sit opus, sed ut ea circa quae est speculatio intellectus simplicis.

Amplius autem cum intellectus extendit se ad particulare operabile, et decernit, et praecipit fugere aliquid aut prosequi sive imitari, tunc adhuc non est sufficiens causa motus: quia saepe tale decretum intellectus practici circa operabilia per nos, nullus sequitur motus processivus animalis: possibile enim est, ut in Ethicis ostendetur, quod aliquis sanum habeat intellectum, et corruptum habeat appetitum et desiderium: et ille bene praecipit intellectus de fugiendo turpi et de imitando bono et honesto, ille tamen victus passione turpis, agit et movetur secundum desiderium, et non movetur secundum intellectum: et talis vocatur in Ethicis quidem incontinens. Potest autem vocari inabstinens, eo quod non abstinet ab his a quibus intellectus praecipit abstinere. Hoc autem et argumento in simili videmus: quoniam videmus quod habens artem medicinae infirmus, aliquando non sanatur: et hoc est ideo, quia non movetur et operatur secundum medicinae praecepta: et hoc ostendit, quod alterius quam intellectus et scientiae magis proprium sit agere et movere secundum scientiam et non scientiae: quia etiam quando infirmus curatur, magis proprium movens habet quam scientiam habet, licet secundum scientiam non moveatur: et similiter est in intellectu et scientia practica, qui similiter se habet ad opera morum sicut scientia ad regimen corporis: et ideo dicunt morales, quod scientia parum prodest ad opera, sed velle operari intellectum multum prodest.

Ex hoc autem forte aliquis crederet quod appetitus moveret. Et nos eodem modo ostendimus, quod nec appetitus est sufficiens causa motus, nec sensus cum appetitu. Sunt enim quidam, ut in Ethicis probatur, qui continentes vel abstinentes dicuntur, sicut religiosi et eremitae, qui sentiunt motus passionum: et tamen non consequuntur in opere: propter quod coguntur remanere in regimine vero et honesto secundum quod praecipit intellectus: et tales sunt appetentes et concupiscentes turpes delectationes, et tamen non sunt operantes ea quorum habent appetitum et concupiscentiam, sed sequuntur intellectum. Licet ergo quodlibet istorum sit imperfecta causa motus, tamen nullum istorum universalis est et sufficiens causa motus animalium, qui vocatur processivus: oportet igitur quod sufficiens et universalis causa motus, sit congregata ex duobus vel tribus, quorum unum discernat et praecipiat motum, et alterum exsequatur. Et haec duo sunt in homine appetitus et intellectiva: intellectiva enim operativa seu practica discernit et praecipit ad quid movendum est, et propter quid et qualiter, et ubi, et quando, et quantum et caetera hujusmodi: appetitus autem sequitur et perficit hoc quod praeceptum est ab intellectiva. Sic ergo duo in genere sunt moventia in homine. Si autem dicuntur tria moventia, tunc erunt ista sic ordinata, quod duo sunt sicut unum: haec autem tria sunt intellectus practicus, et appetitus, et phantasia, quae est sicut intellectus, quoniam ipsa discernit motum et praecipit sicut intellectus: et hoc dici oportet, quia multa animalia praeter scientiam intellectualem de particularibus operabilibus sequuntur in motibus phantasias. In aliis enim animalibus praeter hominem aut non est intellectiva, aut si abusive dicatur esse, in eis intellectus non erit ut ratio ratiocinans quasi ex syllogismo, sed erit ut rectus a natura, sicut diximus in secundo libro hujus voluminis: et ideo omnia quae similia specie similiter operantur. Haec igitur sequuntur phantasiam. Dicamus igitur quod utraque haec sunt moventia secundum locum, intellectus videlicet et appetitus, vel loco intellectus phantasia. Quotiescumque igitur intellectui vel phantasiae appetitus consenserit motum praecipientibus, tunc erit motus et erit talis motus qualis est consensus appetitus ad intellectum vel phantasiam: consensus autem hujus ad phantasiam, est uno modo et ad intellectum duobus modis: phantasia autem cum sit discretiva particularium sensibilium, non praecipit motum nisi circa delectabile ut nunc praesens. Et ideo videmus caetera animalia non esse continentia et abstinentia a delectabilibus in sensu, quae sunt ut nunc delectabilia: intellectus autem practicus non ex conversione ad oculum, sed ex syllogismo praecipit operabile: et ideo cum syllogismis non peccat, tunc est motus abstinentis et continentis: Verbi gratia, cum dicat intellectus, quoniam turpe est fugiendum, et accipiat fornicari cum Helena esse turpe, eo quod est alieni thori violatio, appetitus exsequens hujusmodi motum est continens, alias continentis. Aliquando autem syllogismus hic in minori propositione obnubilatur, alias obnubilatur, ex nimio aestu concupiscentiae: et licet tunc bene universaliter praecipiat intellectus, tamen vis concupiscentiae non sinit per beneplacitum videre particulare quod sub universali accipiendum erat: et si videt illud, non videt nisi speculative: oportet autem in operabilibus per beneplacitum videre, quia visio haec mixta est effectui qui est circa quod praecipitur operandum esse. Et in hac propositione omnis malus incontinens ob dictam causam ignorans dicitur: et in minorem propositione sic accepta non consentit appetitus sub universali: et ideo sequitur perversus motus. Movens autem intellectus est in universali propositione. In minori autem permixtus est phantasiae, quae tacta est per affectum: et haec est causa quod intellectus dicitur semper rectus, et phantasia aliquando recta, aliquando non recta. Intellectus autem quia in homine ex syllogismo et ratione movet, ideo sequuntur opera hominis, verecundia, et gloria: quia turpe est abjicere regnum digniorum, et sequi regimen ejus quod commune habemus cum bestiis. Et haec est causa, quod peccatum et poena sequantur hominis opera: similiter autem laus, et haec non sequuntur opera aliorum animalium. Haec etiam causa est, quod opera honesta dicuntur esse secundum naturam hominis in quantum homo est: opera autem turpia et inhonesta dicuntur esse contra naturam hominis in quantum est homo.