Caput 21

De gradu, ad quem descendunt magnetica infra horizontem per hanc inclinationem, pro varia locorum latitudine. Caput XXI.

Quamquam ego arbitror non posse omnino certo sciri, ad quem gradum de facto infra horizontem descendant magnetica librata, ratione indicata supra: non enim hactenus certam habeo regulam ad cognoscendam determinatam inclinationem, quocunque in loco, ita ut possit certo affirmari, in tanta latitudine, ad talem gradum descendere: quamquam, inquam, hoc hactenus certo sciri posse non arbitror, quia exactissima experimenta non habentur, tamen placuit hoc caput proponere, &, quid ipse sentiam, aperire. Certum igitur primo est ex experimentis non descendere magnetica aequalibus intervallis infra horizontem, cum discessu ab aequatore, ita ut, si ponas (quod mihi in praesentia sumo) libratum versorium inclinationis in linea aequinoctiali terrae stare parallelum horizonti, nec altero sui polo magis altero inclinare; sic, si unico gradu discedas ab aequatore, unico gradu inclinetur versorium infra horizontem; si decem gradibus discedas, per decem gradus paribus spacijs inclinetur. Admisso ergo etiam, hoc, quod in aequatore stet in aequilibrio versorium, in loco pręcisè sub polo cadat perpendiculariter ad centrum terrae; non tamen in intermedijs spacijs servat illam ęqualitatis rationem, cum discessu ab aequatore. Patet hoc experientia, si alia desint: nam ego ipse, arte curiosa, sum saepissimè expertus huiusmodi versorium hic in latitudine graduum 45. descendere ad graduum 62. circiter. testatur etiam Edoardus in encomiastica Paraenesi, Londini in latitudine, scilicet graduum 50. descendere ad graduum 72. ex quo evidenter constat nullam aequalitatis servare rationem.

Excogitavit Gilbertus inventum, quo magneticis inclinationibus normam se praescribere posse putavit; sed haud scio, an faelici eventu. Describit terrae globum A. C. D. L. cuius A. D. sectio fit aequinoctialis C. L. axis polorum A. B. horizon. Ut ergo notetur quantum in unoquoque horizonte ma¬ gnetica descendant, quod nunc inquirimus, talem instituit viam facto centro in centro terrę G. ad intervallum G. E. sumit autem A E. aequalem ipsi A. G describit arcum E. H. ad quem arcum deinde terminantur quadrantes, qui mensurant inclinationem magneticorum in quolibet puncto elevationis poli. Si enim quadrantem C. A. dividas in nonaginta gradus, & facto centro in gradu elevationis po li verbi gratia in I. describas ad intervallum I. G. arcum usque ad H. in eo quadrante (erit enim quadrans ille arcus, ut facilè posset demonstrari) notabitur gradus inclinationis magneticorum, ad cognoscendam vero praecisè directionem, per quam notantur isti gradus, sumit lineam A. B. in horizontali linea ę qualem chordae, quae subtenderetur arcui C. A. & facto centro in centro terrae G. ad intervallum G. B. describit arcum B. M. N. ad quem terminari vult omnes arcus, quibus haec directio mensuratur. describuntur autem arcus isti facto centro in gradu illo arcus C. A. cuius est altitudo poli illius regionis, cuius directionem quaerimus intervallo facto semper usque ad polum oppositum L. & terminato usque ad arcum B. M. N. L A C D G O I P E H F B R M S N abstract elements integrated in the layout woodcut magnetic force inclination text letters geometrical forms 900522-34375480-r5

Verbi gratia, vult quis scire quam inclinationem capiant magnetica in puncto l. facit centrum in I. & dilatat circinum, donec pertingat ad alterum polum L. & ex L. usque ad M. describit arcum L. D. M. Sic si vellet inquirere, quam inelinationem capiat versorium in O. vel in P. facto centro in O. vel P. posito uno pede in D. vel P. dilatat alterum pedem circini usque ad L. & ex L. usque ad R. vel ad S. ducit arcum. Hos igitur arcus semper sive magni sint, sive parvi ( vides enim illos semper esse maiores, & maiores quo magis receditur à puncto C. idest maiorem continent portionem sui circuli) dividit in 90. aequales partes, ac proinde in magnis, partes resultant maiores, in parvis, minores: tum numerat gradus, qui sunt inter aequatorem, & locum, cuius inclinatio inquiritur, & totidem sumit partes in arcu ex illo loco desciipto incipiendo à puncto terminato ad arcum B. M. N. & ex puncto cognomine, ad locum inclinationis ducit lineam, quae priorem arcum quadrantis mensurantis inclinationem secabit. Exemplo res erit clara. Vult quis scire quam inclinationem in puncto I. faciat versorium, arcum L. D. M. ex puncto l. descriptum dividit in 90. partes aequales, & pariter ex I. describit quadrantem G. H. dividendum in nonaginta gradus: tum numerat, quot gradus sint inter I. & A. & invenit esse 45. numerat igitur etiam quadraginta quinque partes in arcu D. M. L. incipiendo ab M. & invenit punctum D. tum ex puncto D. ad T. ducit lineam, & hanc dicit esse inclinationem magneticam versorij, ac proinde in quo gradu quadrans L. N. G. secabitur à linea D. I. ostendetur illum esse gradum, ad quem descendant magnetica infra horizontem, si ponantur in puncto I.

Hoc artificium paucis, & non clarissimè innuit potius, quam exponat, auctor ille. Verum ex illo quaererem primum ego libenter, undenam habeat hoc totum negotium sic esse peragendum: nam, verum quidem est quadrantem, quo metiri debemus huiusmodi descensum magneticorum, ut possimus pronunciare descendere tot gradus, contineri tanquam à lateribus à semidiametro terrae, & à tangente horizontali, quae duae lineae, cum faciant angulum rectum, subtendunt verè quadrantem: à directione enim magnetici supra istum quadratum cognoscitur directio etiam supra horizontem, seu tangentem terrae, ut consideranti facile patebit. Facile etiam potest demonstrari omnes arcus, qui describuntur ex punctis arcus C. I. A. inter G. & arcum E. H. F. esse omnes quadrantes, ac propterea omnes bene posse designare arcum inclinationis. Sed puto alia esse demonstranda, ut mox dicam, in isto negotio; ideo nolo in hoc labotare. Quaero enim principaliter, unde habeat, describendum esse arcum B. M. N. talem, nec maiorem, nec minorem? cur sumat intervallum A. B. aequale intervallo A. C. & non potius diametro C. L. quod videtur magis congruum; nam, verum quidem est, ut dicebam, non aequalibus spacijs cum discessu ab aequatore descendere infra horizontem, sed in initio multo plus descendere, & maiores partes singulis gradibus respondere, in sine verò minores; nec, ubi per decem gradus discesseris ab aequatore, declinat per decem gradus infra horizontem, sed multò plus. non satis tamen fuit excogitare inventum, & mensuram, quae maxima sit prope aequatorem, & minor semper fiat, quo magis acceditur ad polum, sed sumenda est illa ipsa, quam servant magnetica, dum descendunt infra horizontem, & probandum esset inventum, quod praecisè illud ipsum sit, quod proponitur. non satis ergo est illos arcus incipientes ex L. semper esse minores, & minores, qui semper dividantur in 90. partes incipiendo ab L. quo enim argumento probabit versorium dirigi praecisè ad gradum cogno minem in illo arcu? nec consuevere mathematici, nisi illorum velimus lineis abuti, solum figuram, ut aiunt, construere; demonstrationem subdunt, qua rem universam probant. Quod si dicam ego, vel illos arcus ita non esse ducendos, vel non semper in 90. pertes describendos, sed certam quandam numerorum seriem ordinatam servantem rationem mihi perscribam, quomodo redarguet? Si habuisset Gilbertus observationes iam factas, & sciret ex experientia quantum in quaque poli altitudine descendant magnetica, deinde excogitasset hoc inventum, & linearum ductum, qui pręcisè responderet illis experimentis, dignus sane esset summa laude; si tamen mathematicorum more demonstrasset suum diagramma prorsus illam servare rationem, quam praebuerunt experimenta, sicuti fecerunt, qui epicis colos, & excentticos induxerunt, ad salvanda Phenomena: hoc tamen non fecit; ego sanè ex una parte vix adduci possum, ut credam virum illum non aliquam sui facti rationem reddere posse; ex altera non video, cur illam tacere debuerit, si satisfaciebat, vel saltem, ut alios ad maiora excogitanda provocaret; in re, enim obscutissima, & nova, leviter etiam veritatis signasse vestigia, maximum ad gloriam iter pandit.

Verum, quod caput est, mihi saltem, hoc experimentis verum non deprehenditur, neque tantum inclinare inveni, aut hic in latitudine graduum 45. aut Romae, quantum diagramma illud ostenderet. Quia tamen, ut postea dicam, fortasse non magnopere à vero discedit, ita ut videatur illa regula proxime rem attingere; placuit hic tabellam apponere, quam confeci quanta maxima potui diligentia: quamvis enim, ut dixi, repererim non nihil à vero aberrare, quia tamen ex aliorum etiam observationibus proximè rem tangit, volui ex illa sola Gilberti observatione tabellam hanc conficere: quam qua ratione putem ego corrigendam, mox subdam. in qua tabella notantur gradus, ad quos in qualibet poli elevatione descendunt magnetica, ut tali possimus tabella instrumentum inclinationis perficere, ut postea dicam, quo solo, nullo alio auxilium ferente, possimus cuiuscunque loci elevationem poli cognoscere. Tabellam autem construxi per singulos quinque gradus: quia hoc satis esse putavi pręsertim in re, quam non ego exactissimam iudico: ex notatis enim punctis poterit quisque facile cognoscere, ad quem punctum debeat descendere versorium in intermedijs gradibus. Quod si etiam hoc inventum experimento verum comprobaretur, remaneret adhuc indicanda ratio physica, ex qua nascitur talis regulata inclinatio: res enim est physica, non mathematica, & quae nascitur ex vi actiua corporis, & ex modo agendi physico, non praecisè ex quan titate, aut lineis. virtus ergo physica est explicanda, & modus agendi (quod ego facere tentabo) tum ad mathematica recurrendum adminicula, ut certas tabellas habeamus, pro singulis gradibus, ac minutis.

Huius autem tabellae talis potest esse usus. Construe circulum A. B. C. D. pro magnitudine versorij inclinationis, quod habes, ita ut versorium suo centro possit supra centrum huius circuli intra eius periphęriam praecisè se convettere expedite. Sume puncta A. B. in isto circulo pro punctis horizontalibus, & divide circulum incipiendo ab A. vel B. de more in gradus 360. vel, si malis, unicum quadrantem in 90. partes oculte distribuc. tum ex tabel¬ la vide ad quem gradum descendat versorium in latitudine graduum quinque, & ibi in circulo punctum nota, & adscribe. 5. vide ad quem gradum descendat in latitudine graduum 10. ibi nota punctum, incipiendo semper ab A. vel B. & adscribe decem, & sic de singulis. quae puncta poteris notare tam ex parte A. quam ex parte B. & tam ex parte inferiori, quam ex superiori: &, ne confundantur puncta melius erit gradus non signasse in isto circulo nisi levissime, & obscurè. Haec puncta, si transferas in instrumentum inclinationis, & notes inferiora in circulo aliquo notato in scutella, per quae puncta ex imo centro ducas circulos veluti almicantaracticos, infernos, superiora autem puncta notes in circulo aeneo, habebis completum instrumentum inclinationis: statim enim versorium sua inclinatione, & directione ostendet, quae sit loci latitudo, designando aliquem ex notatis punctis, ex cuius numero habebis altitudinem poli. C A B D physical objects numbers letters text woodcut integrated in the layout concrete elements 900522-34375486-r6