Quaestio 65

ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUTES MORALES SINT AD INVICEM CONNEXAE

AD PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod virtutes morales non sint ex necessitate connexae. Virtutes enim morales quandoque causantur ex exercitio actuum, ut probatur in II Ezhic. Sed homo potest exercitari in actibus alicuius virtutis, sine hoc quod exercitetur in actibus alterius virtutis. Ergo una virtus moralis potest haberi sine altera.

2. PRAETEREA, magnificentia et magnanimitas sunt quaedam virtutes morales. Sed aliquis potest habere alias virtutes morales, sine hoc quod habeat magnificentiam et magnanimitatem: dicit enim Philosophus, in IV Ethic., quod inops non potest esse magnificus, qui tamen potest habere quasdam alias virtutes; et quod Z/le qui parvis est dignus, et his se dignificat, temperatus est, magnanimus autem non est. Ergo virtutes morales non sunt connexáàe.

3. PRAETEREA, sicut virtutes morales perficiunt partem appetitivam animae, ita virtutes intellectuales perficiunt partem intellectivam. Sed virtutes intellectuales non sunt connexae: potest enim aliquis habere unam scientiam, sine hoc quod habeat aliam. Ergo etiam neque virtutes morales sunt connexae.

4. PRAETEREA, si virtutes morales sint connexae, hoc non est nisi quia connectuntur in prudentia. Sed hoc non sufficit ad connexionem virtutum moralium. Videtur enim quod aliquis possit esse prudens circa agibilia quae pertinent ad unam virtutem, sine hoc quod sit prudens in his quae pertinent ad aliam: sicut etiam aliquis potest habere artem circa quaedam factibilia, sine hoc quod habeat artem circa alia. Prudentia autem est recta ratio agibilium. Ergo non est necessarium virtutes morales esse connexas.

SED CONTRA EST quod Ambrosius dicit, super Lucam: Connexae sibi sunt, concatenataeque virtutes, ut qui unam habet, plures habere videatur. Augustinus etiam dicit, in VI de Trin., quod "virtutes quae sunt in animo humano, nullo modo separantur ab invicem". Et Gregorius dicit, XXII Moral., quod "una virtus sine aliis aut omnino nulla C. ». est, aut imperfecta". Et Tullius dicit, in II de Tuscul. Quaest.: "Si unam virtutem confessus es te non habere, nullam necesse est te habiturum".

RESPONDEO DICENDUM quod virtus moralis potest accipi vel perfecta, vel imperfecta. Imperfecta quidem moralis virtus, ut temperantia vel fortitudo, nihil aliud est quam aliqua inclinatio in nobis existens ad opus aliquod de genere bonorum faciendum: sive talis inclinatio sit in nobis a natura, sive ex assuetudine. Et hoc modo accipiendo virtutes morales, non sunt connexae: videmus enim aliquem ex naturali complexione, vel ex aliqua consuetudine, esse promptum ad opera liberalitatis, qui tàmen non est promptus ad opera castitatis.

Perfecta autem virtus moralis est habitus inclinans in bonum opus bene agendum. Et sic accipiendo virtutes morales, dicendum est eas connexas esse; ut fere ab omnibus ponitur. Cuius ratio duplex assignatur, secundum quod diversimode aliqui virtutes cardinales distinguunt. Ut enim dictum est, quidam distinguunt eas secundum quasdem generales conditiones virtutum: utpote quod discretio pertineat ad prudentiam, rectitudo ad iustitiam, moderantia ad temperantiam, firmitas animi ad fortitudinem, in quacumque materia ista considerentur. Et secundum hoc, manifeste apparet ratio connexionis: non enim firmitas habet laudem virtutis, si sit sine moderatione, vel rectitudine, aut discretione; et eadem ratio est de aliis. Et hanc rationem connexionis assignat Gregorius, XXII Moral., dicens ? quod "virtules, si sint. disiunctae, non possunt esse perfectae, secundum rationem virtutis: quia nec prudentia vera est quae iusta, temperans et fortis non est"; et idem subdit de aliis virtutibus. Et similem rationem assignat Augustinus, in VI de 7rin.

Alii vero distinguunt praedictas virtutes secundum materias. Et secundum hoc assignatur ratio connexionis ab Aristotele, in VI Ethic. Quia sicut supra dictum est, nulla virtus moralis potest sine prudentia haberi: eo quod proprium virtutis moralis est facere electionem rectam, cum sit habitus electivus; ad rectam autem electionem non solum sufficit inclinatio in debitum finem, quod est directe per habitum virtutis moralis; sed etiam quod aliquis directe eligat ea quae sunt ad finem, quod fit per prudentiam, quae est consiliativa et iudicativa et praeceptiva eorum quae sunt ad finem. Similiter etiam prudentia non potest haberi nisi habeantur virtutes morales: cum prudentia sit recta ratio agibilium, quae, sicut ex principiis, procedit ex finibus agibilium, ad quos aliquis recte se habet per virtutes morales. Unde sicut scientia speculativa mon potest haberi sine intellectu principiorum, ita nec prudentia sine virtutibus moralibus. Ex quo manifeste sequitur virtutes morales esse connexas.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod virtutum moralium quaedam perficiunt hominem secundum communem statum, scilicet quantum ad ea quae communiter in omni vita hominum occurrunt agenda. Unde oportet quod homo simul exercitetur circa materias omnium virtutum moralium. Et si quidem circa omnes exercitetur bene operando, acquiret habitus omnium virtutum moralium. Si autem exercitetur bene operando circa unam materiam, non autem circa aliam, puta bene se habendo circa iras, non autem circa concupiscentias; acquiret quidem habitum aliquem ad refrenandum iras, qui tamen non habebit rationem virtutis, propter defectum prudentiae, quae circa concupiscentias corrumpitur. Sicut etiam naturales inclinationes non habent perfectam rationem virtutis, si prudentia desit.

Quaedam vero virtutes morales sunt quae perficiunt hominem secundum aliquem eminentem statum: sicut magnificentia, et magnanimitas. Et quia exercitium circa materias harum virtutum non occurrit unicuique communiter, potest aliquis habere alias virtutes morales, sine hoc quod habitus harum virtutum habeat actu, loquendo de virtutibus acquisitis. Sed tamen, acquisitis aliis virtutibus, habet istas virtutes in potentia propinqua. Cum enim aliquis per exercitium adeptus est liberalitatem circa mediocres donationes et sumptus, si superveniat ei abundantia pecuniarum, modico exercitio acquiret magnificentiae habitum: sicut geometer modico studio acquirit scientiam alicuius conclusionis quam. nunquam consideravit. Illud autem habere dicimur, quod in promptu est ut habeamus; secundum illud Philosophi, in II. Physic.: "Quod parum deest, quasi nihil deesse videtur".

Et per hoc patet responsio ad secundum.

AD TERTIUM DICENDUM quod virtutes intellectuales sunt circa diversas materias ad invicem non ordinatas: sicut patet in diversis scientiis et artibus. Et ideo non invenitur in eis connexio quae invenitur in virtutibus moralibus existentibus circa passiones et operationes, quae manifeste habent ordinem ad invicem. Nam omnes passiones, a quibusdam primis procedentes, scilicet amore et - odio, ad quasdam alias terminantur, scilicet delectationem et tristitiam. Et similiter omnes operationes quae sunt virtutis moralis materia, habent ordinem ad invicem, et etiam ad passiones. Et ideo tota materia moralium virtutum sub una ratione prudentiae cadit.

Habent tamen omnia intelligibilia ordinem ad prima principia. Et secundum hoc, omnes virtutes intellectuales dependent ab intellectu principiorum; sicut prudentia a virtutibus moralibus, ut dictum est. Principia autem universalia, quorum est intellectus principiorum, non dependent a conclusionibus, de quibus sunt reliquae intellectuales virtutes; sicut morales ? dependent a prudentia, eo quod appetitus movet quodammodo rationem, et ratio appetitum, ut supra dictum est.

AD QUARTUM DICENDUM quod ea ad quae inclinant virtutes morales, se habent ad prudentiam sicut principia: non autem factibilia se habent ad artem sicut principia, sed solum sicut materia. Manifestum est autem quod, etsi ratio possit esse recta in una parte materiae, et non in alia; nullo tamen modo potest dici ratio recta, si sit defectus cuiuscumque principii. Sicut si quis erraret circa hoc principium, Omne totum est maius sua parte, non posset habere scientiam geometricam: quia oporteret multum recedere a veritate in sequentibus. - Et praeterea, agibilia sunt ordinata adinvicem; non autem factibilia, ut dictum est. Et ideo defectus prudentiae circa unam partem agibilium, induceret defectum etiam circa alia agibilia. Quod in factibilibus non contingit.

ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUTES MORALES POSSINT ESSE SINE CARITATE

AD SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod virtutes morales possint esse sine caritate. Dicitur enim in libro Sententiarum Prosperi, quod "omnis virtus praeter caritatem, potest esse communis bonis et malis. Sed caritas non potest esse nisi in bonis", ut dicitur ibidem. Ergo aliae virtutes possunt haberi sine caritate.

2. PRAETEREA, virtutes morales possunt acquiri ex actibus humanis, ut dicitur in II Ethic. Sed caritas non habetur nisi ex infusione; secundum illud Rom. v: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per. Spiritum Sanctum, qui datus est nobis. Ergo aliae virtutes possunt haberi sine caritate.

3. PRAETEREA, Virtutes morales connectuntur ad invicem, inquantum dependent a prudentia. Sed caritas non dependet a prudentia; immo prudentiam excedit, secundum illud Ephes. n:: Supereminentem scientiae caritatem Christi. Ergo virtutes morales non connectuntur caritati, sed sine ea esse possunt.

SED CONTRA EST quod dicitur I Zoan. m: Qui non diligit, manet in morte. Sed per virtutes perficitur vita spiritualis: ipsae enim sunt quibus recte vivitur, ut Augustinus dicit, in II de Lib. Arbit. Ergo non possunt esse sine dilectione caritatis.

RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra dictnm est, virtutes morales prout sunt operativae boni in ordine ad finem qui non excedit facultatem naturalem hominis, possunt per opera humana acquiri. Et sic acquisitae sine caritate esse pos- sunt: sicut fuerunt in multis gentilibus. — Secundum autem quod sunt operativae boni in ordine ad ultimum finem supernaturalem, sic perfecte et vere habent rationem virtutis; et non possunt humanis actibus acquiri, sed infunduntur a Deo. Et huiusmodi virtutes morales sine caritate esse non possunt. Dictum est enim supra quod aliae virtutes morales non possunt esse sine prudentia; prudentia autem non potest esse sine virtutibus moralibus, inquantum virtutes morales faciunt bene se habere ad quosdam fines, ex quibus procedit ratio prudentiae. Ad rectam autem rationem prudentiae multo magis requiritur quod homo bene se habeat circa ultimum finem, quod fit per caritatem, quam circa alios fines, quod fit per virtutes morales: sicu ratio recta in speculativis maxime indiget primo principio. indemonstrabili, quod est contradictoria non simul esse vera. Unde manifestum fit quod nec prudentia infusa potest esse sine caritate; nec aliae virtutes morales consequenter, quae sine prudentia esse non possunt.

Patet igitur ex dictis quod solae virtutes infusae sunt perfectae, et simpliciter dicendae virtutes: quia bene ordinant hominem ad finem ultimum 'simpliciter. Aliae vero virtutes, scilicet acquisitae, sunt secundum quid virtutes, non autem simpliciter: ordinant enim hominem bene respectu finis ultimi in aliquo genere, non autem respectu finis ultimi simpliciter. Unde Aor. xiv, super illud, Omne quod non est ex fide, peccatum est, dicit Glossa Augustini: Ubi deest agnitio veritatis, falsa est virtus etiam in bonis moribus.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod. virtutes ibi ? accipiuntur secundum imperfectam rationem vittutis. Alioquin, si virtus moralis secundum perfectam rationem virtutis accipiatur, bonum facit - habentem; ei per. consequens in. malis esse non potest.

AD SECUNDUM DICENDUM quod ratio illa procedit de virtutibus moralibus acquisitis.

AD TERTIUM DICENDUM quod, etsi caritas excedat. Scientiam et prudentiam, tamen prudentia dependet a caritate, ut dictum est. Et per consequens, 1 corpore. omnes virtutes morales. infusae.

ARTICULUS TERTIUS UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE ALIIS VIRTUTIBUS MORALIBUS

AD TERTIUM SI PROGEDITUR, Videtur quod PANE caritas sine aliis virtutibus moralibus haberi possit. Ad id enim ad quod sufficit unum, indebitum est quod plura Ordinentur. Sed sola caritas sufficit ad omnia opera virtutis implenda: ut patet per id quod dicitur I ad Cor. xiu: Caritas patiens est, benigna est, etc. Ergo videtur quod, habita caritate, aliae virtutes superfluerent.

2. PRAETEREA, qui habet habitum virtutis, de. facili operatur ea quae sunt virtutis, et ei secundum se placent: unde et signum habitus est delectatio quae fit in opere, ut dicitur in II Ethic. Sed multi habent caritatem, absque peccato mortali existentes, qui tamen difficultatem in operibus virtutum patiuntur: neque eis secundum. se placent, sed solum secundum quod referuntur ad caritatem. Ergo multi habent caritatem, qui non habent alias virtutes.

Sed quidam sunt sancti qui tamen ane bus virtutibus carent: dicit enim Beda quod sancti magis humiliantur de. virtutibus quas non habent, quam. de virtutibus quas habent, glorientur. Ergo non est necessarium quod qui habet caritatem, omnes virtutes morales habeat.

SED CONTRA. EST quod per caritatem tota lex... impletur: dicitur enim Rom. xu: Qui diligit Vers, 8. proximum, legem implevit. Sed tota lex impleri non potest nisi, per omnes virtutes morales: quia lex praecipit de omnibus actibus virtutum, ut dicitur in V Eihic. Ergo qui habet caritatem, Cap. v, n. 14; habet omnes virtutes morales. - Augustinus etiam "viz iu. dicit, in quadam epistola, quod caritas includit Xp CUXVILat in se omnes virtutes cardinales. lacobi, ad Hie-

RESPONDEO DICENDUM quod cum. caritate simul infunduntur omnes. virtutes morales. Cuius ratio E Wes est quia Deus non minus perfecte operatur in operibus gratiae, quam in operibus naturae. Sic autem videmus in operibus naturae, quod non invenitur principium aliquorum operum in aliqua re, quin inveniantur in ea quae sunt necessaria ad huiusmodi opera perficienda: sicut in animalibus inveniuntur organa quibus perfici possunt opera ad quae peragenda anima habet potestatem. Manifestum est autem quod caritas, inquantum ordinat hominem ad finem ultimum, est principium omnium bonorum operum quae in finem ultimum ordinari possunt. Unde. oportet quod cum caritate simul infundantur omnes virtutes morales, quibus: homo perficit singula genera bonorum operum.

Et sic patet quod virtutes morales infusae non solum habent connexionem propter prudentiam; | sed etiam propter caritatem. Et quod qui amittit | caritatem per peccatum mortale, amittit omnes | virtutes morales infusas.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod ad hoc quod | actus inferioris potentiae sit perfectus, requiritur | quod non solum adsit perfectio in superiori po- | tentia, sed etiam in inferiori: si enim principale | agens debito modo se haberet, non sequeretur | actio perfecta, si instrumentum non esset bene dis- | positum. Unde oportet ad hoc quod homo bene | operetur in his quae sunt ad finem, quod non | solum habeat virtutem qua bene se habeat circa | finem, sed etiam virtutes quibus bene se habeat | circa ea quae sunt ad finem: nam virtus quae est circa finem, se habet ut principalis et motiva | respectu earum quae sunt ad finem. Et ideo | cum carkate necesse est etiam habere alias vir- | tutes morales. habeant.

AD SECUNDUM DICENDUM quod quandoque contingit quod aliquis habens habitum, patitur difficultatem in operando, et per consequens non sentit delectationem et complacentiam in actu, propter aliquod impedimentum extrinsecus superveniens: sicut ille qui habet habitum scientiae, patitur difficultatem in intelligendo, propter somnolentiam vel aliquam infirmitatem. Et similiter habitus moralium virtutum infusarum patiuntur interdum difficultatem in operando, propter aliquas dispositiones contrarias ex praecedentibus actibus relictas. Quae quidem difficultas non ita accidit in virtutibus moralibus acquisitis: quia per exercitium actuum, quo ? acquiruntur, tolluntur etiam contrariae dispositiones.

AD TERTIUM DICENDUM quod aliqui sancti dicuntur aliquas virtutes non habere, inquantum patiuntur difficultatem in actibus earum, ratione iam dicta; quamvis habitus omnium virtutum

ARTICULUS QUARTUS UTRUM FIDES ET SPES POSSINT ESSE SINE CARITATE

AD QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod fides et spes nunquam sint sine caritate. Cum enim sint virtutes theologicae, di-

Roc Neniores esse videntur virtutibus moralibus, etiam infusis. Sed virtutes morales infusae non possunt esse sine caritate. Ergo neque fides et spes. si aliquis operetur iusta, bonum quidem facit:

2. PnaETEREA, nullus credit nisi volens, ut Augustinus dicit, super Joan. Sed caritas est in voluntate sicut perfectio eius, ut supra dictum est. Ergo fides non potest esse sine caritate.

3. PRAETEREA, Augustinus dicit, in Enchirid., quod spes sine amore esse non potest. Amor autem est caritas: de hoc enim amore ibi loquitur. Ergo spes non potest esse sine caritate.

SED CONTRA EST quod Matth. 1 dicitur in Glossa quod fides generat spem, spes vero caritatem. Sed generans est prius generato, et potest esse sine eo. Ergo fides potest esse sine spe; et spes sine caritate.

RxEsPONDEO DICENDUM quod fides et spes, sicut et virtutes morales, dupliciter considerari possunt: uno modo, secundum inchoationem quandam; alio modo, secundum perfectum esse virtutis. Cum enim virtus ordinetur ad bonum opus agendum, virtus quidem perfecta dicitur ex hoc quod potest in opus perfecte bonum: quod quidem est dum non solum bonum est quod fit, sed etiam bene fit. Alioquin, si bonum sit quod fit, non autem bene fiat, non erit perfecte bonum: unde nec habitus qui est talis operis principium, habebit perfecte rationem virtutis. Sicut sed non erit opus perfectae virtutis, nisi hoc bene faciat, idest secundum electionem rectam, quod est per prudentiam: et ideo iustitia sine prudentia non potest esse virtus perfecta.

Sic igitur fides et spes sine caritate possunt quidem aliqualiter esse: perfectae autem virtutis rationem sine caritate non habent. Cum enim fidei opus sit credere Deo; credere autem sit alicui ? propria voluntate assentire: si non debito modo velit, non erit fidei opus perfectum. Quod autem debito modo velit, hoc est per caritatem, quae perficit voluntatem: omnis enim rectus motus voluntatis ex recto amore procedit, ut Augustinus dicit, in. XIV de Civ. Dei. Sic igitur fides est quidem sine caritate, sed non perfecta virtus: sicut temperantia vel fortitudo sine prudentia. - Et similiter dicendum est de spe. Nam actus spei est expectare futuram beatitudinem a Deo. Qui quidem actus perfectus est, si fiat ex meritis quae quis bue quod non potest esse sine caritate. Si autem hoc expectet ex meritis quae nondum habet, sed proponit in futurum acquirere, erit actus imperfectus: et hoc potest esse sine caritate. — Et ideo fides et spes possunt esse sine caritate: sed sine caritate, proprie loquendo, virtutes non sunt; nam ad rationem virtutis pertinet ut non solum secundum ipsam aliquod bonum operemur, sed etiam bene, ut dicitur in II Ethic.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod virtutes morales dependent a prudentia: prudentia autem infusa nec rationem prudentiae habere potest absque caritate, utpote deficiente debita habitudine ad primum principium, quod est ultimus finis. Fides autem et spes, secundum proprias rationes, nec a prudentia nec a caritate dependent. Et ideo sine caritate esse possunt; licet non sint virtutes sine caritate, ut dictum est.

AD SECUNDUM DICENDUM quod ratio illa procedit de fide quae habet perfectam rationem virtutis.

AD TERTIUM DICENDUM quod Augustinus loquitur ibi de spe, secundum quod aliquis expectat futuram beatitudinem per merita quae iam habet; quod non est sine caritate.

ARTICULUS QUINTUS UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE FIDE ET SPE

AD QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod caritas possit esse sine fide et spe. Casua ritas enim est amor Dei. Sed Deus potest a nobis amari naturaliter, etiam non praesupposita fide, vel spe futurae beatitudinis. Ergo caritas potest esse sine fide et spe.

2. PRAETEREA, caritas est radix omnium virtutum; secundum illud Ephes. u: Zn caritate radicati et fundati. Sed radix aliquando est sine ramis. Ergo caritas potest esse aliquando sine fide et spe et aliis virtutibus.

3. PRAETEREA, in Christo fuit perfecta caritas. Ipse tamen non habuit fidem et spem: quia fuit perfectus comprehensor, ut infra dicetur. Ergo caritas potest esse sine fide et spe.

SED CONTRA EST quod Apostolus dicit, Heb. xr: Sine fide impossibile est placere Deo; quod maxime pertinet ad caritatem, ut patet; secundum illud Proverb. vim: Ego diligentes me diligo. Spes etiam est quae introducit ad caritatem, ut supra dictum est. Ergo caritas non potest haberi sine fide et spe.

RESPONDEO DICENDUM quod caritas non solum significat amorem Dei, sed etiam amicitiam quandam ad ipsum; quae quidem super amorem addit mutuam redamationem cum quadam mutua communicatione, ut dicitur in VIII Ethic. Et quod hoc ad caritatem pertineat, patet per id quod dicitur I Ioan. iv: Qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo. Et 1 ad Cor. 1 dicitur: Fidelis Deus, per quem vocati estis in societatem Filii eius. Haec autem societas hominis ad Deum, quae est? quaedam familiaris conversatio cum ipso, inchoatur quidem hic in praesenti per gratiam, perficietur autem in futuro per gloriam: quorum utrumque fide et spe tenetur. Unde sicut aliquis non posset cum aliquo amicitiam habere, si discrederet vel desperaret se posse habere aliquam societatem vel familiarem conversationem cum ipso; ita aliquis non potest habere amicitiam ad Deum, quae est caritas, nisi fidem habeat, per quam credat huiusmodi societatem et conversationem hominis cum Deo, et speret se ad hanc societatem pertinere. Et sic caritas sine fide et spe nullo modo esse potest.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod caritas non est qualiscumque amor Dei: sed amor Dei quo diligitur ut beatitudinis obiectum, ad quod ordinamur per fidem et spem.

AD SECUNDUM DICENDUM quod caritas est radix fidei et spei, inquantum dat eis perfectionem virtutis. Sed fides et spes, secundum rationem propriam, praesupponuntur ad caritatem, ut supra dictum est. Et sic caritas sine eis esse non potest.

AD TERTIUM DICENDUM quod Christo defuit fides et spes, propter id quod est imperfectionis ? in eis. Sed loco fidei, habuit apertam visionem; et loco spei, plenam comprehensionem. Et sic fuit perfecta caritas in eo.