Quaestio 1

QVAESTIO VNICA. De Libero arbitrio, & potentijs animae.

Verum diuisio illa partium animae, quam ponit Theologus, scilicet sensualitatum, liberum arbitrium, & sinderesim, & conscientiam, portionem superiorem, & inferiorem, sit diuisio Aristotelis. & quod non, probo, Boetius enim dat, & assignat tres modos artificialium diuisionum, vna est vniuersalis in partes subiectiuas, alia est totius integralis in partes suas, tertia vero in accidétia: sed diuisio praedicta non vi detur contineri sub aliqua illarum: ergo non est artificialis. Probatio minoris, non est enim diuisio totius in partes subiectiuas, quia tunc quaelibet illarum vvirium esset anima, nec est totius integralis, quia anima est simplex, nec est subiecti in accidentia puta essentiae in suas potentias, quia tunc conscientia esset potentia, quod non es verum, cum potentia sit incorruptibilis manente anima s conscientia autem quandoque totaliter corrumpitur.

Sed in oppositum est Magiser in littera, vbi pofita ista diuisione dicit concludendo hic de partibus animae, &c. Item Augustinus de quantitate animae dicit hanc diuisionem esse bonam.

REspondeo hic pono ad maiorem euidentiam Propositiones aliquas. Prima est quantum ad liberum arbitrium, & dico, quod liberum arbitrium non est vna potentia, puta voluntas sequens deliberatio. nem, nec est illa voluntas, vt habens in virtute actum potentiae inferioris, puta deliberationem; nec est aliquis habitus; nec est intellectus & voluntas simul, fed dico, quod est quaedam propria passio totius hominis, consurgens ex connexione duorum actuum intellectus scilicet, & voluntatis.

In hac totali Propositione sunt quatuor propo sitiones partiales nega: iuae, & vna affirmatiua primo ergo probo negatiuas: Pono ergo primo, quod liberum arbitrium non est vna potentia, siue illa potentia sit deliberatiua, siue sit voluntas sequens deliberationem. hanc pono propter opinionem quandam, quod liberum arbitrium est voluntas, non quidem absolute sumpta, sed vt sequens deliberationem.

Hanc Propositionem pono oppositam, quam probo: quoniam de ratione liberi arbitrij non est tan tum libere velle, sed libere arbitrari, sicut. n. liberum arbitrium vult libere, sic libere sententiat, Vnde sententiare libere ita est actus intellectus prattici sicut velle est actus voluntatis. & confirmo hoc per diffinitionem Magistri, quam ponit in litera, qui dicit quod liberum arbitrium est facultas intellectus, & voluntatis. Secundo dico, quod liberum arbitrium non est voluntas vt habens in vir. tute actum potentiae deliberatiuum, hoc dico pro pter opinionem quandam, quae dicit, quod electio, & liberum arbitrium nominant voluntatem vt habentem in virtute deliberationem praeceden tem, vt sic liberum arbitrium sit conclusio conclu sionis praecedentis vt virtualiter continetur vo- luntate. Contra, quaero quid intelligis per virtutem; cum dicis voluntas vt continens in virtutes an intel ligis per potentiam, & tunc erunt duae potentiae sci licet voluntas, & illa virtus, at dicit virtus illa actum vel habitum, vel accidens aliud, non actum, quia liberum arbitrium est principium actus, nec habitum, vt dicit opinio vltima, quod non sit habitus, nec dicit accidens, quia non apparet, quod accidens; nec tu assignas illud: ergo.

Tertio dico, quod liberum arbitrium non dicit habitum, quoniam de ratione habitus est, quod habens operetur deter minare per ipsum, & hoc bene, si est habitus bonus, tel male, si habitus malus per Philosophum in praedicamentis: sed libe rum arbitrium se habet indifferenter ad agere, & non agere, & indifferenter ad agere bene, & male: ergo.

Quarto dico, quod liberum arbitrium non est intellectus, & voluntas quoddam congregatum & coniunctum. Hoc probo, quia coniunctum, siue illud, quod dicit duo coniuncta non praedicatur in obliquo de coniuncto, vt homo non est aliquid coniuncti, sed secnndum Magistrum liberum arbitrium praedicatur in obliquo coniuncto, seu intellectu, & voluntate. dicit enim Magister, quod liberum arbitrium est facultas intellectus, & voluntatis, sed est conditio quaeda in consurgens ex vtroque. Jdeo pono Conclusionem affirmatiuam quod sicut risibile sequitur apprehensionem intellectiuam, & complexionem corporis, ita quod nec est corpus, nec est anima, nec aggregatum ex vtroque, sed est aliquod consurgens ex vtroque simul; sic ex connexione actuum intellectus & voluntatis oritur liberum arbitrium, vt proprietas quaedam includens duo, scilicet actum voluntatis & arbitrium: & ideo dicit actum intellectus, & libertas est conditio resultans ex vtroque, ita quod oportet necessario, quod vtrũ- que sit liberum, & quod habeamus libertatem respectu vtriusque. Probo quoniam si non esset arbitrari, & in potestate, etsi arbitrari non sit in potestate nostra, tunc actus prudentiae, qui est sen tentiare, dicere, & vtile videre, de quo Aristot. 6. Ethic. non esset in potestate nostra, cum tale videre sit in intellectu formaliter, sed videre vltimatum, quod est actus intellectiuus, non enuncia tiuus, qualis est ille, bonum est ire ad Ecclesiam, sed imperatus a voluntate & determinatus, quod est dicere, & sententiare, fac hoc; hoc inquam videre est necessario in potestate nostra alias actus vltimatus prudentiae non esset in pote. state nostra, quod est contra Philosophum qui ponit prudentiam Virtutem moralem, & per consequens est habitus electiuus, quod non esset, si non esset in potestate nostra. Et confirmo, quia propter hoc fiunt praedicationes, & persuasiones, saepe enim contingit, quod illitteratus homo praedicat, & mouet scientem, hoc non facit (certum est) vt causet in eo siue informet iudicium enunciatiuum, quia in hoc illiteratus prae cellit ipsum, igitur hoc est, vt informet iudicium, & determinet ipsum, vt fiat de non determinato determinatum & per hoc habeat rationem iudicij vltimati imperari: Hinc est quod docilem vocamus eum, qui habet conforme vltimatum iudicium mnunciatiuum, quod sequitur naturam rei. Sic er go dico, quod tam iudicium, quam actus volunta tis est liberum, vt sic libertas sit conditio vtriusque, cum iudicium habeat, quod sit liberum inquantum practicum est a voluntate determinate libere.

Nunc secundo probo, quod liberum arbitrium oriatur ex connexione duorum actuum sic. Jllud oritur ex connexione duorum actuum, quod non est vltimatio duorum illorum illa dempta, sed dem pta coniunctione, siue actu voluntatis non est in potestate nostra arbitrari, nec etiam velle est in potestate nostra vsus liberi arbitrij, vt patet depueris, & ebriosis, eodem modo e contrario si po nas actum voluntatis iam non est in potesiate no stra vsus arbitrij. Comparando autem intellectum ad obiectum non habet aliud intellectus de voluntate: ergo oportet, quod libertas proueniat sibi aliunde ab aliquo, quod determinat ad intrinsece, illud autem est voluntas, vt alias patebit, voluntas dico, non mediate velle, sed vt est prior ipso velle. Liberum igitur arbitrium dico, quod est propriétas duarum potentiarum, sicut est proprietas intellectus, quod possit ratiocinari, sic est proprietas intellectus, & voluntatis, vt concurrant, simul consurgit ex eis facultas, quae est posse libere arbitrari, & haec est libertas arbitrij.

Secunda Propositio est de sensualitate. Dico ergo, quod sensualitas non est, nec nominat, nisi potentiam aliquam apprehensiuam, nec etiam appetitum exteriorem, qui vocatur appetitus complantatus, sed nominat appetitum interiorem, qui est potentia, & virtus complantatiua in corde, sicut in organo, & in mente mouetur ab extimatiua.

Istas Propositiones per ordinem probo. Dico primo, quod non est potentia apprehensiua: Ratio apparet, quia quando dicimus potentiam peccantium sensualitatis semper referimus nos ad appetitum sensitiuum, vel eius passionem.

Dico secundo, quod nec appetitum exteriorem; quodlibet enim sensitiuum particularium consequitur proprius appetitus proueniens ex propria qualitate, & complexione orgaui illius.

Dico tertio, quod nominat appetitum interiorem. Vnde dicimus, quod fames, & sitis sunt appetitus quidam, qui proueniunt ex tactu praecor diorum. Est igitur virtus appositiua radicata in corde quae mouetur extimatiua. Vbi considerandum est, quod cogitatiua, siue extimatiua appre hendit conuenientia sensui exteriori, & ex apprehensione illa statim mouetur cor, quandoq. se cundum virtutem irascibilem, quandoque secundum virtutem concupiscibilem, secundum quod occurrunt diuisae apprehensiones conuenientes, siue sensui exteriori, siue interiori, cuiusmodi sūt excellentia, & amicitia, & huiusmudi, respectu quorum sunt passiones, & appetitus. Ille ergo appetitus, qui mouetur immediate ad talem apprehensionem, est subiectiue in corde, sicut patet per Philosophum, & Commentatorem 3. de anima, ex quo patet, quod omnes passiones sunt subiectiue in corde.

Dices: Verecundia est passio, & tamen non est subiectiue in corde, sed in facie?

Respondeo dico, quod aliud est passio, aliud est transmutatio realis facta in corpore a passione sicut sequela passionis, dico tunc, quod pasiio om nis est subiectiue in corde, passiones autem corpo rales, quae sunt transmutationes corporis, ex consequenti transferuntur ad alias partes corporis. Ad propositum dico, quod verecundia est passio cordis, & subiectiue in corde; facta autem huiusmodi passio ne in corde, cor emittit sanguinem ad exteriora maxime ad faciem, & tunc ex hoc sequitur rubor in ipsa facie. Eodem modo tumor est passio cordis, quae est formaliter quaedam cordis directio, ideo sequitur conformis passio in facie, quae est transmutatio corporalis, & ideo fit pallor in facie. Gaudium isimiliter est cordis passio, quia di latatur cor, & inde deriuatur consimilis passio ad alia membra transmutatio, propter quod in gaudio fac ies dilatatur. Dico ergo quod sensuali tas, de qua est nunc sermo, est huiusmodi appetitus existens obiectiue in corde, de quo sint omnes passiones sensuales subiectiue, hoc est appetitus, quod vocat Aristoteles obediens rationi, siue aptum natum obedire rationi, & quandoque victus a passione fit inobediens rationi, & tunc dicitur sensualitas, & asũmilatur serpenti, quia ideo quod habet calide attrahere rationem ad illimitata, & suadere ei.

Tertia propositio est de portione superiori, & inferiori, vbi considerandum est, quod portio superior, & inferior non sunt diuisae poten tiae; nec sunt habitus in potentijs, nec modi aliqui potentiarum, nec sunt actus earum, sed dicunt, & nominant eandem potentiam in ordine ad alia, & alia obiecta siue ab actibus diuersorum modorum. Di co, quod non sunt duae potentiae, non enim sunt ni si vnus intellectus, vt diuersimode respicit aeterna speculabilia, & inferiora practica; est eadem potentia, quae vt respicit aeterna pure speculabilia, dicitur portio superior, vt vero respicit temporalia practica inferiora, dicitur portio inferior.

Dico etiam, quod portio superior, & inferior non denominant habitus, non enim habitus faciunt diuerfitatem illam, quae attribuitur portioni supe riori, & inferiori.

Dico tertio, quod portio superior, & inferior non distinguuntur paenes diuersa media, hoc dico propter opinionem quamdam, quae dicit, quod sunt eadem potentia, & idem actus specie, immo numero, variatus solum per diuersa media, per quae potest diuersimode inferri, verbi gratia dicendo actus: non occides, potest inferri per medium de genere superiorum puta per diuina, dicendo, Deum offendere malum est, haec potest etiam inferri & per medium inferius pertinens ad temporalia, Verbi gratia dicendo, si: Occidis, suspende ris vel exulabis, vel amittes amicitiam siue posses sionem. Hic autem modus dicendi etsi particulariter dicat vnum, tamen adhuc non satisfacit, nam portio inferior in plus se habet, quam esse circa practica, potest enim esse circa speculatiua, quod patet, quia Augustinus ponit sapientiam in portione inferiorit ergo non videretur, quod illud dictum sit conuenienter. Jdeo dico, sicut dicunt antiqui, quod portio superior, & inferior dist inguuntur penes officia. Vbi considerandum est, quod aeterna, & temporalia, licet non varient formalem rem obiectorum, tamen variant rationem modorum. Vnde Philosophus 6. Ethic. vbi diuidit partes animae in speculatiuum, & con siliatiuum, dicit, quod speculatiuuum est circa aeterna, consiliatiuum vero circa speculabilia, & Jdeo intellectus vt infertur speculando circa aeter na dicitur portio superior, vt vero fertur conside rando circa temporalia, dicitur portio inferior. Et quia speculatiuum dirigit consiliatiuum, ideo portio superior dirigit portionem inferiorem, vt sic portio superior habeat rationem finis; Nam aeterna cum hoc, quod habent rationem speculatiui, habent etiam rationem prioris directiui; sic ergo portio superior, & inferior nominant intellectum per duas facies, & notitias vt dictum est. Sciendum est etiam, quod portio superior, & infe rior non tantummodo distinguunt intellectum, sed etiam alias potentias, vnde Augustinus portionem superiorem atttribuit voluntati, & memoriae, vt dicatur voluntas superior, vt natura liter aeterna inferior vt vult temporanea, & in volendo ea regulatur per aeterna. Sic etiam dico de me moria, & sic totus homo secundum vnum modum intelligendo memorando, & volendo aeterna dicitur portio superior, Jdem vero totus homo intelligendo memorando, & volendo temporanea dicitur facies, & portio inferior.

Quarta propositio est de conscientia & synderesi, dico enim, quod conscientia, & sinderesis possunt tantum nominare actum vel habitum4. Et quando dicunt actum, non dicunt actum tantummodo intellectus vel voluntatis, sed dicunt actum vnius altero necessario concur. rente: Vnde dicunt necessario actum intellectus concurrente tamen voluntate. Hoc dico propter quamdam opinionem, dicunt enim quidam, quod conscientia, & sinderesis vere dicit ha bitum, sed haec opinio non habet apparentiam. Nam certum est, quod dormiens dicitur habere conscientiam, sicut & sinderesim, & tamen non habet actum: ergo tam conscientia quam sindere sis videtur importare habitum. Dico vlterius quod non nominat habitum pertinentem simpliciter ad voluntatem subiectine, hoc dico propter alios qui dicunt, quod pertinet habitus ille ad vo luntatem praecise, & ratio eorum est, quia remordere videtur esse actus pertinens ad voluntatem remordere videtur esse quoddam moueri, sed mouere pertinet ad voluntatem, sed actus conscientiae, & sinderesis videtur esse quoddam remordere: ergo.

Et confirmatur, quia multi magni clerici habent iudicium intellectus perspicacissimum, & bonum, qui tamen modicum vel nihil habent de conscientia; cuius oppositum esset si conscientia esset actus intellectus.

Contra opinionem illam arguo, quia reprehendere videtur esse actus intellectus. Non enim videtur esse reprehendere aliud, quam vitium detestatiue ostendere; similiter accusare testamentum, omnes isti actus sunt intellectus, qui tamen sunt actus conscientiae.

Dico igitur, quod sicut prudentia est subiectiue in intellectu concomitatiue autem est in voluntate oportet enim ad hoc quod in voluntate sit bonum videre, & bonum sententiare, quod in volun tate sit conformis motus, alias posset aliquis esse prudens bene sententiando, & tamen male eligen do, & ideo rectitudo prudentiae in intellectu neces sario exigit rectitudin em voluntatis. sic in propo sito dico conscientia enim est subiectiue in intellectu, communicatiue tamen, & exigitiue in voluntare, ita quod necessario habet motum confor mem in voluntate, ita quod conscientia recta est: rectitudo quaedam intellectus, & concomitanter est rectitudo voluntatis; conscientia vero obliqua est obliquitas intellectus, & concomitatiueest obliquitas in voluntate Sed quid est formaliter conscientia in intellectu, & quid sinderesis? Dico quod Synderesis non est aliud quam lumen quoddam, & rectum iudicium de primis praeceptis, & de his, quae sequuntur manifeste, & immediate ex illis, quale est hoc primum: Quodcunque vultis, quod faciant vobis homines, facite illis, quod ponit Christus in Euangelio.

Similiter ea, quae ponuntur manifeste ex eo, sicut est forte ad tale iudicium rectum in principijs agibilium, & quae manifeste sequuntur ex illis potest dici sinderesis, & haec est subiectiue in intellectu, sicut actus iudicij est subiectiue in eo.

Ad hoc tamen, quod talis habitus sit in intellectu, oportet, quod aliquid sit proportionabiliter in voluntate, sicut ad hoc, quod sit videre rectum in intellectu oportet, quod adsit aliquis conformis actus in voluntate, & ratio huiusmodi potest esse, quoniam qualis est vniusquisque, talia sibij& alia videntur 3. Ethic. ideo qui habet volun tatem, necessario eius iudicium quandoq. subuertitur sicut dicit Aristoteles 6. Ethic. de dicentibus Em pedoclem, quod, quod talia dicunt ore non corde sic dico de conscientia. Hinc est, quod multi sunt: valde prudentes et optimi iudicij, qui tamen sunt malae conscientiae. Vnde qui enuntiant non furandum, & tamen furari eligunt, sunt similes pueris, qui dicunt Empedoclem, peruersa. n.electio peruertit iudicium, & hinc est, quod omnis malus est ignorans 3. Ethic. Sic ergo patet quid est sinde resis, quia est habitus subiectiue in intellectu, quo recte iudicamus de principijs agibilium, agens necessario aliquid conforme in voluntate.

Nunc de Conscientia dico, quod conscientia est conclusio illata ex synderesi existens in intellectu coassumpta cum alia propositione a memoria praeteritorum. Vnde sinderesis dicit, malum est fu rari, tunc memoria praestat propositionem illam, tu furatus es, & statim conscientia infert, ergo tu egisti malum. Conscientia ergo est actus talis con clusionis illatae, sed conscientiae habitus est habilitas qua inclinamur ad conclusionem fic illatam vt illatam a principio. Dico ergo quod ad hoc, quod conclusio sit talis recta in intellectu, requiritur necessario aliquid conforme in voluntate. Nam practicum illud sic illatum est remordens, sed non esset remordens nisi esset aliqua concordia voluntatis approbantis, & maiorem, & minorem, & conclusionem: dico tunc quod tam sinderesis quam constientia vtrumque potest nomi- nare tam actum quam habitum existentem formaliter in intellectu, communicatiue autem in voluntate, pip quanto exigit necessario aliquid con forma a parte voluntatis.

Vltimo ad punctum quaestionis est quaerendũ; An diuisib potentlarum animae graenominata sit artificialis.

Respondeo dico, quod sic, ratio est Vnusquisque artifex intendens de anima, & partibus eius, in tantum intendit artificialiter de ipsis, in quantum pertinet ad suum propositum. Vnde dicitur in fine, quod tractans de virtute in tantum habet tractare de partibus ammae, in quantum spectat ad suum propositum de virtutibus. Theologus autem rtactat de merito, & de demerito actus animae, sicut moralis de moralitate actus: ergo ad eum pertinet tractare de potentijs animae, inquantum in eis existit meritum, & demeritum. & quia artificialis diuisio debet sumi penes considerationem principalem, ideo debet Thologus diuidere potentias animae in ordine ad meritum, & demerium: & quia ad meritum, & demeritum requiritur dominium actus, ideo capit inter potentias animae primo liberum arbitrium, quo sumus domini actuum nostrorum, & quia secundo supposito libero arbitrio considerat processum mixti, qui oritur ex natura primorum principiorum practicorum, quae est synderesis, & applicatio ad conclusiosiem cum altera propositione coassumpta, quod facit conscientia, ideo conuementer diuidit alias duas partes amimae, scilieet in con scientiam, & sinderesim. Ex parte autem demeriti primorum parentum, ibi enim primo serpens mo uens, & suadens, secundo fuit mulier annuens vel amittens, & tertio vir approbans, & consentiens, & ibi peccatum fuit consummatum: sic ratione in nobis procedit demeritum, quia primo est sensualitas persuadens, quae est quasi serpens continue mouens ad malum, illa sensualitas mouet intellectum vt respicit inferiora, qui vt sic dicitur portio inferior, & est intellectus; vt respicit inferiora mulier, quia est aptus natus cito, & magis concuti a serpente, idest, sensualitate; tunc tertio intellectus, vt sic motus circa inseriora emittit perfuasionem, & tunc suadet sibi ipsi, vt respicit superiora, quod transgrediatur mandata Dei, & leges aeternas, & tunc ratio consentit, & est peccatum consummatum. & propter hoc Theologus accipit inter potentias animae sensualitatem, rationem superiorem, & in feriorem: ergo artificialiter determinat, siue diui dit has potentias, quantum spectat ad suum propositum. Hinc est quod AIstotoles aliam, & aliam diuisionem dat de potentijs animae in lib. Ethic. vbi determinat de anima in ordine ad vit tutes, & aliam in lib. de anima, vbi determinat de ea absolute. Ad argumentum in oppositum paret ex dictis.