Quaestio 3

ARTJCVLVS J. Habituatus quid experiatur additum in actu.

QVANTVM ad primum incipio ab ijs, quae experi tur quilibet habituatus, sumitur & solitarie, & pri mo remouo quatuor: secundo pono sex.

Prima quatuor sunt, subiecta, actus, circunstantia, consequens, absoluta absolute, qualitas pertinens ad intellectum, & qualitas pertinens ad effectum.

Dico primo substantiam actus, quia licet actus sit accidens, tamen habet suam quidditatem: quando ergo capio quidditatem actus, vt actus, capio substantiam. De hoc loquitur Philosophus 2. Ethic. Ex actibus generatur habitus: Intelligit hic de quidditate actus:

Item ibidem, actus priores, & posteriores sunt eiusdem speciei.

ARTJCVLVS JJ. An sit reale illud additum.

CIrca secundum de substantia circunstantiae, nota quod dicitur a circumstando, & bene dicitur Circumstantia ad significandum differentiam accidentis, quia accidentis non est accidens; & ideo melius dicitur Circumstantia, quam Accidens. Dicitur etiam circunstantia, quia quasi adiacet ab extrinseco, quod est quando actus accipitur respectu ad extrinseca, quae sunt quid tui, quando, & c. Et hoc intendit Philosophus 6. Ethic. cap. 1.

Dico tertio, quod est qualitas pertinens ad in- tellectum. Vbi nota, quod agens a casu non agit virtuose, quia oportet habere in intellectu qualitatem, quando enim occurrit aliquid faciendum subito, & id facit tepide, talis non est habituatus: oportet ergo, quod ibi sit qualitas in intellectu. Quarto dico, qualitatem arguens: quia sic agens debet agere electiue, & ideo talis qualitas pertinet ad effectum. Ista autem quatuor sic se habent, quod actus, & huius circumstantia reddunt actum virtuosum: sed qualitas intellectus, & affectus reddunt eum virtuose elicitum. Vnde Philosophus: aliud est virtuosum facere, & virtuose facere, ficut aliud est grammatice loqui, & aliud grammaticum loqui. Potest enim puer nesciens grammaticam grammaticum latinum loqui, sed non potest grammatice, & haec distinctio, a Philosopho ponitur 2. Ethic. cap.4.

Nunc istis enarratis remoueo, & ostendo, quod illa non ostendunt, vel non arguunt illud additum, quod inquirimus, quia eam non experitur solus virtuosus: probo.

Dare enim est actus liberalitatis, & patet, quod sicut dat liberalis, sic potest dare non liberalis, & hoc quo ad substantiam actus, qui est dare simpliciter. Probo etiam de circumstantia, quia potest liberalis ponderare illud, quod dat, & cui dat, & quando, & huiusmodi, sicut non liberalis.

Item, nec qualitas agentis pertinens ad intellectum, quod est scienter dare, nam liberalis scienter dat propter verecundiam. De qualitate affectus patet eodem modo: tanta enim voluntatis est libertas, quod quilibet potest eliciendo dare, & scienter nullo habitu medio. Patet ergo, quod ista quatuor non solum insunt virtuoso: sed etiam non virtuoso.

Contra, videtur vnum dubium. Dicit enim Philosophus 2. Ethicorum cap. 4. quod virtuosus agit eligens. Dico, quod verum est, vt virtuosus; sed statim per actus aliquos, quos elicit, fit continens.

Nunc pono sex, quod experitur virtuosus, quae alius virtuosus non experitur, quae possunt colligi a Philosopho in diuersis locis, & sunt ista, facilitas, pronitas firmitas, immobilitas, delectatio, repente. Ista autem nec sunt substantia actus, nec circcunstantia, nec qualitas pertinens ad intellectum, siue affectum, sed sunt qualitas agentis, quia quantumlibet in actu sint quatuor prima, nisi faciliter agat, & huiusmodi non arguitur habitus virtuosus: ista autem sunt, quibus positis talis habitus ponitur: non positis, non ponitur.

Sed contra ista instatur. Et primo, quod non exigatur facilitas: quanto enim aliquid magis difficile est, exigitur maior virtus. Item, contra secundam, quae est pronitas, quia secundum Philophum 4. Ethic. cap. 3. Magnanimus est naturaliter tardus, & tamen secundum eum magnanimitas est maxima virtus. Item videtur nugatio, siue concidentia in membris, quoniam faciliter, & prompte sunt idem. Item, contra tertiam. conditionem fortis est virtuosus: sed sufficit forti non tristari secundum Philosophum 3. Ethic. cap. 9. Item contra aliam, quae est immobilitas, quia tuuc nullus esset virtuosus: non enim omnis virtuosus semper est in actu virtuosus. Item idem videtur esse immobiliter, & firmiter. Item specialiter contra quintam conditionem, scilicet repente, arguitur: Ista enim videtur esse conditio satui, vnde consiliari oportet paulatim, & morose, sed operari velociter 6. Ethic. Respondeo ad ista dico, quod praedicta sex sunt conditiones agentis vt virtuose agat, & omnes has conditiones ponit Philosophus in diuersis locis, nam de facilitate dicit 3. Ethic. Quod qui cum difficultate agit, non est virtuosus. De pronitate loquitur Philosophus 7. Ethic. vbi dicit, quod quidam sunt incontinentes ex natura quadam, quia male nutriti, & dicit, quod primum est forte, quia naturale. Secundum etiam est forte, quia consuetudo est altera natura. Hanc ergo conditionem exigit ex opposito virtuosus, scilicet pronitatem, vt quod sit assuetus, & sic inclinatus. De delectatione dicitur 1. Ethic. non est bonus, qui non gaudet de bonis operibus. Item secundo, signum habitus aggenerati est superueniens delectatio. De immobiliter dicit Philosophus 3. Ethic. & similiter de firmiter. De repente dicit, qnod in repentinis casibus maxime apparet habitus: ergo repente agere actum virtuosum, arguit habitum.

Ista autem sic distinguuntur, quod agens in ordine ad prohibens habet difficultatem, & si non est prohibens, habet facilitatem. Pronitas autem accipitur in ordine ad repellens, quia quantumcunque sit facile leuare festucam, nisi sit aliquid quod te impellat, non eris pronus. Delectatio vero sumitur in ordine ad amicum. Vnde 3. Ethic. amicus delectatur ad amicum, est enim animatiua quaedam consequentia, Jmmobiliter autem sumitur in ordine ad frequentiam actuum. Si enim ieiunas, & postea ingurgitas te, non es temperatus. Firmitas vero sumitur in ordine ad constantiam. Quando enim occurrit faciendum, & illud facis tepide, non es habituatus: sicut enim quando aliquis dicit aliquid palpitando, illud non est bene masticatum, nec ruminatum: Sic vbi actus est infirmus, & debilis, ibi non est habitus. Repente autem sumitur in ordine ad determinatum propositum, & sententiam, quia quando est certus de maiori, minori existente statim concludit, vnde quia virtuosus habet vnum certum, vt quod agat adueniente materia, statim agit repente.

Nunc ostendo sufficientiam horum sex enumeratorum. Istae enim (vt dictum est) sunt agentes conditiones, nec agens agendo potest comparari ad actum, & ad oppositum actus habet facilitatem. Si autem absolute ad actum, aut ad vnum, aut ad plures. Si ad plures, habeo immobilitatem: quantum enim est de se, in omni materia occurrente virtuose agit. Si vero comparatur ad vnicum actum, hoc erit vel in fieri, vel in facto esse: & non intendo hic, quod actus ante sit in fieri continuo, quam in facto esse, quia istae sunt actiones, non factiones: Factio autem dicitur proprie in fieri. Dico, quod si operentur ad actum in fieri, aut hoc est absolute ad actum, & tunc habeo conditionem concomitantem, vtrumque, scilicet firmitatem. Vnde firmiter, nihil aliud est nisi ligamentum, quo agens li gatur ad actum, & propter istam conditionem sunt habitus necessarij ad actus meritorios. Si autem conditio non concomitetur agentem, & actum, licet tantum alterum puta agentem, sic habeo deliberare, quod dicitur in ordine ad mensuram, scilicet ad tempus. Si autem non accipitur in ordine ad tempus, sic habeo sextam conditionem. Per ista ergo sex discernimus virtuosum a non virtuoso, & non per alia quatuor praecise, quia non habituatus potest dare iudicando cui, quomodo, quid, & quando, & vbi, & tamen dico, quod talis adhuc non est virtuosus, nisi faciliter agat. Si enim difficulter, iam est tenax.

Item possibile est, quod non curet se homo exponere, quod si prone non fecerit, non est virtuosus. Item, si tristatur similis est venditori. Item nisi immobiliter, & firmiter quis agat, arguitur, quod non est virtuosus. Item, si venerit repente casus, & non statim eligit, talis non est proprie virtuosus.

Nunc ad primum in oppositum contra istum articulum. Dico, quod in argumento committitur fallacia figurae dictionis mutando habitudinem, de, in aduerbialem: & praeterea non agit virtuosus ex conatu. Ad aliud dico, quod magnanimus est pronus ad opera virtuosa; sed ad illa est pigerrimus, & sic loquitur Phylosophus: omne enim aliud a virtute contemnit, & ideo in talibus est pigerrimus; si autem ad omnia esset piger, non esset magnanimus, sed superbus, sic omnia vilipendendo secundum etiam Philosophum. Ad aliud dico, quod multa fiunt faciliter, quae non fiunt prone, & ratio est quia faciliter sumitur in ordine ad prohibens, sed prone in ordine ad impellens. Ad aliud dico, quod fortis delectatur, idest gaudet, vnde inquantum talis, gaudet moriendo: sed tamen secundum Philosophum delectatio, & tristitia mutuo se absorbent, & sic fortis absorbet, in idem delectatur, licet in sensitiua tristetur, quia absorbet gaudium. Oportet ergo, quod in forti sit gaudium, vel absorptum, vel non absorptum: vnde contingit, quod quidam simul patiuntur, & gaudent. Ad aliud non capio immobilitatem simpliciter, sed competentem homini, vt dicit Philosophus, sicut competit rationi: totus enim homo in statu isto non est permanens, & ideo hic immobiliter sumitur, vt diuiditur contra rarò, vt contra exigens, vt in pluribus debilitatem dimittendo, & ideo oportet, quod quantum est ex se posita materia statim agat.

Ad aliud patet ex dictis, quod firmitas, & immobilitas non sunt idem. Ad aliud de repentino, dico, quod omnis homo virtuose agens habet inse syllogismum, per quem agit: si tamen agit de liberate, & hoc patet per Philosophum 6. Ethic. & de animalibus, cuius conclusio est ipsa operatio, praemissarum vero vna est vniuersalis, & alia particularis. Exemplum, ponit se morti occurrendo militi, & arguit sic: Occurrente casu bonum est se exponere morti propter liberationem ciuitatis, ista est maior, quam semper tenet apud se, tunc occurrente materia aliqua accipit Minorem dicen do: sic est hic: ergo. Islae duae praemissae sic se habent, quod Maior semper est apud virtuosum iamdiu deliberata. Et ideo occurrente casu non deliberat de maiori: sed quando sumit minorem oportet eum deliberare, & eligere prudenter Vtrum in Minori verificetur medius terminus in maiori extremitate, puta oportet deliberare. Vtrum modo accidat talis casus, quod possit liberare ciuitatem occurrenti militi. Quandoque ergo ita est, quod minor est: sed hoc illud idem, quod inclinat, vt patet intuenti: ergo est idem reale additum cum illo, quod arguit facilitas, pronitas, & electatio. Firmitas autem est ligatio potentiae ad ad actum, & hoc facit inclinans, vinciens, similiter repente operari, non est nisi ex illo pondere inclinan- re, sicut quanto maior est grauitas, tanto magis motus est repentinus. Illa ergo B, arguunt aad vnum additum, quod primo habet inclinare potentiam, & ex hoc sequuntur omnes conditiones aliae.

Sed hic sunt duo dubia. Primo, quod dicitur, quod habitus est quaedam inclinatio, & inclinare est actus eius, quem primo causat. Tunc quaero, quid est inclinare: aut enim est actus voluntatis, vel est actus in voluntate ab habitu; inclinatio non est actus voluntatis, quia praecedit actum, nec est in voluntate, quia sic accidens ageret in subiectum. Item iecundo sic. Nulla forma naturalis inclinat, nisi ad vnum: sed inclinatio est ad multa: ergo non est ex habitu aliquo naturali.

Respondeo ad primum, quod inclinare est actus illius habitus: Virtus enim est pondus quoddam, vnde & leuitas isto modo est pondus, prout leue isto pondere inclinatur sursum: est ergo virtus pon dus, quod eius actus est inclinare, non tamen inclinatio, siue inclinare istud dicit acum aliquem elicitum, sed dicit actum formalem. Sicut calere dicit idem, quod calorem habere, quem homo experitur habens calorem. Vnde quando sentis grauitatem, quaero, quis actus est ille ipsius grauis, non enim est motus localis, nec aliquis actus eius elicitus. Quid ergo? dico, quod non aliud, quam actum primum experiris ipsius formae grauis; vnde sicut quando experiris resistentiam ad actum, experiris actum ipsius formae grauis, quam grauitatem, siue actu secundo sic est, quod pondus tale potest homo experiri, siue secundo elicito, quem in voluntate agat, quod experiris ex quadam resistentia ad actum oppositum, vel leuitatem ad actum, quem inclinat. Est ergo inclinare actus formalis, & primus ipsius habitus, & non aliquis actus elicitus. Vel aliter. Dico quod potes esse actus elicitus, sicut patet de liberali, quia vult, & non vult: vult quidem inclinatione, & tamen non vult, pro quanto, vult prius deliberare.

Cum autem dicis: inclinare praecedit actum potentiae, & tunc agit accidens in subiectum. Dico, quod non est verum, quia non pono inclinationem esse actum habitus in potentiam, sed pono, quod tota potentia sic habituata cum suo actu elicit illum actum.

Ad secundum dico, quomodo potest ad plura inclinare. Dico, quod inclinat materialiter ad plura, sed formaliter ad vnum, sicut gratuitas inclinat ad centrum, & tamen multa grauia inclinant ad diuersa centra, licet in ordine ad primum centrum. Ita est de virtutibus, quia modus positus a ratione, qui est ibi formaliter, est vnum, licet sit in multis materijs. Sed dices, quod ille modus formalis diuersificatur termino. Dico, quod ista diuersitas numero est per materiam, non per formam.

Dices, quod materia intrat formalem rationem virtutis, cuius probatio est, quia alias cum in omnibus virtutibus sit idem medium, vel modus rationis, omnes virtutes essent eadem virtus. Dico, quod diuersae materiae diuersificant modos rationis, quia actus actiuorum sunt in patiente recte disposito, & ita aliud est medium rationis, hic, & ibi secundum diuersas materias. Aliter potest dici interimendo maiorem, quod vna forma naturalis inclinat ad plura numero, verum est, tamen, quod mouet ad vnum numero, sed hoc est ad plura secundum diuersos motus, sicut ignis non intendit generare, nisi habens ignem, sed ignem, quia non esset ad alium ignem, ideo ad plura

Sed quomodo inclinabit ad vniuersale. Dico, quod non inclinat ad vniuersale, sed ad singulare vagum non signatum, & ita ad quendam modum particularem rationis, sicut patet de visu, quia inclinatur ad albedinem, non vniuersalem, nec ad hanc signatam, sed ad vagam, & ita poterit esset ad plura formalia numeraliter, vel ad vnum formaliter specifice, non numeraliter.

ARTJCVJVS JJJ. De quantitate illius additi an sit absolutum, vel respectiuum

NVnc de Tertio Articulo est sciendum, quod quantitas realitatis accipitur proportionaliter, & etiam qualitas, quantitatem entitatis voco absolute esse, vel respectiuum; sed qualitatem voco esse in hoc genere, vel in illo. Primo ergo videndum de quantitate. Secundo de qualitate. De primo dicitur a quibusdam, quod huiusmodi, habitus sunt solum respectus, quod nihil plus dicunt; ita quod virtus est formaliter relatio, & hoc sic probatur, quia non est effectus maioris entitatis, quam causa: sed istorum realitas non est absoluta, sed relatiua: ergo. Imaginantur ergo, quod virtus dicit quendam modum relatiuum ad aliquid, quod probatur auctoritatibus, & rationibus.

Primo sic: Virtutes corporales sunt relationes: ergo & virtutes animae. Antecedens patet, quoniam pulchritudo, & sanitas dicuntur virtutes corporales: Sed ista sunt ad aliquid secundum Aristotelem 7. Physic. Et probatur, quoniam sanitas nihil est formaliter, nisi adaequatio humorum: adaequatio est relatio: ergo.

Item: Pulchritudo est debita dispositio membrorum in corpore, & coloris, quae dicunt relationes. Consequentia patet. quia non maiorem entitatem exigit anima, quam corpus ad sui perfectionem: sed virtus dicit perfectionem animae, sanitas, & pulchritudo perfectionem corporis: ergo. Item, Scientia est relatio, & non nisi relatio: similiter & virtus. Antecedens patet 9. Ethic. Consequentia probatur, quia sicut scientia est habitus intellectus, sic virtus est habitus appetitus. Item, quod corrumpitur nulla facta mutatione absoluti in aliquo, illud est relatiuum. Sed virtus est huiufmodi, quia corrumpitur per cessationem actuum solum. Item: In virtutibus non est motus, nec graue, per se patet 7. Phys. per Arist. cap. 4. tex. 17. 18. & 19. quod in istis non est motus, quia sunt ad aliquid: in ad aliquid non est motus per Philosophum ibidem. Dico, quod dicunt aliquid absolutum. Con tra tunc Arist. nihil concluderet, quia id absolutum, quod dicit, posset esse motus.

Contra istam opinionem arguitur sic a quibusdam communiter. Primo sic. Jllud quod realiter inclinat aliquid ad aliud, non dicit meram relationem, quia relatio non inclinat: sed virtus inclinat ad actus ipsam potentiam: ergo. Hic respondetur, quod inclinare est duobus modis; vel effectiue, & sic relatio non inclinat; vel formaliter, & sic relatio bene inclinat, quia inclinatio est actus inclinantis; Inclinatio autem est relatio, quia est ordo ad aliquid.

Ideo arguitur aliter, sic; Illud, quod acquiritur per actus & gratiam, es absolutum: Virtutes sunt huiusmodi: ergo.

Respondeo, quod relatio non potest acquiri immediate per generationem, vt terminus, sed bene, vt sequela: & sic dicam in proposito, & potentia primo generatur, deinde sequitur inclinatio, vt sequela quaedam.

Ideo aliter arguitur sic. Nullum agens fit denon potente agere, potens agere, nisi per reagere agentis: ergo. Respondeo non valet propositio, quia ignis per applicationem fit de non potente agere, potens agere, & tamen applicatio est relatio, & ita dicam in proposito.

Ideo ego aliter arguo sic, ostendo quod oportet, quod virtus sit aliquid absolutum, non mere respectus, arguo enim sic. Tantam realitatem oportet, quod habeat illud additum, quantam exigunt illae sex conditiones, quae arguunt habitum: sed illae sex conditiones exigunt in potentia in suo causari aliquid absolutum. Probo istam, & sumo exemplum pronitatem, & dico, quod ipsa necessario exigit in potentia aliquid absolutum, per quod aliquis fiat pronus de non prono. Nec potest dici, quod pronitas sit inclinatio formaliter. Et arguo, quod pronitas non dicit mere relationem, quia est modus se habendi ad actum, quo se habet inclinatus, & non solum est esse ad aliud. Vnde cum quaeritur, qualiter hoc se habet ad actum suum, dicetur, quod prone, & ista pronitas dicit quandam qualificationem actus: sed relatio non qualificat: ergo. Item arguo de delectatione sic. Delectatio de nouo adueniens exigit consequentiam de nouo aduenientem: sed in potentia adueniente nunc, delectationem habet ad actum, quem ante non habebat respectu eiusdem: ergo.

Tunc quaero, ista consequentia super quo fundatur? aut enim fundatur super potentiam, & actum, aut super actum tantum, vel super aliquid aliud in potentia: non super potentiam, & actum, quia cum prius esset potentia, & actus, infuisset tunc delectatio potentiae, nec secundo modo, quia non sunt actu solum, quia ille transit in consequentiam non manet: ergo restat, quod sit aliquid aliud in potentia. De illo quaero, si est absolutum, vel respectiuum, si absolutum, habeo propositum. Si respectiuum, quaero de fundamento, & de illo quaeram, si est absolutum, vel respectiuum; & sic vel est abire in infinitum, vel dabitur absolutum aliquod illius consequentiae fundamentum.

Modo reduco rationem primam sic: nam inclinationem, quae est penitus relatio, nullus, vel aliquis experitur, probo, quia non experitur ali quis paternitatem, & sic de alijs relationibus, & ratio est, quia relatio est ratio agendi, vnde bene experior potentiam generatiuam: sed non experitur aliquis ordinem, sed inclinationem quilibet experitur: ergo.

Secundo sic: Habitus generatur per actus, & tu dicis, tanquam sequela. Tunc nulla acquisitio fit de nouo in relatione, nisi facta mutatione in termino, vel fundamento. Sed inclinatio acquiritur, nulla facta mutatione in termino, quia actus se. quens est terminus, & nihil additum illi actui, per hoc, quia nondum est: ergo mutatio fiet circa fundamentum, quod est aliquid in potentia: sed ilud non est relatio, quia pari ratione quaeram de illo, sicut modo argui. Et confirmatur, quia non fit de non habente ordinem habens ordinem, nisi facta mutatione in fundantibus ordinem: ergo.

Tertium argumentum est: De non agente non sit agens, vel potens per relationem de secundo modo, si possit per relationem de primo modo: sed talis ordo ad actum, vel est in secundo, vel in tertio modo: ergo. Dico, quod approximatio ista est de primo modo, quia fundatur super vnitatem loci, & tales de primo modo bene possunt aliquid causare.

Ad rationes de proportione ad effectum. Ad maiorem primi nego istam, quod illi sex modi non sunt relationes. Ad confirmationem de virtutibus corporalibus, respondent quidam sic, quod virtutes corporales non sunt ad aliquid: bene tamen supponunt aliquid absolutum, quia pulchritudo est aliquid sequens istam relationem, quae est commensuratio membrorum. Similiter est de fanitate, quae non est formaliter adaequatio humorum, sed bene sequitur ipsam. Sed ista responsio, si esset bona, nil valeret ratio Aristotelis, in illis enim esset motus, ex quo realitatem dicunt.

Item: secundum ipsos pulchritudo est debita dispo sitio membrorum, & sic definitur 3. Polit. abstracte.

Ideo aliter dico. Vbi nota, quod Aristoteles aequiuoce vtitur isto vocabulo, ad aliquid. Aliquando enim relatio est praedicamentum relationis, & sic sanitas non est ad aliquid, imo sic est ad se Aliquando aliquid dicitur esse ad aliquid, pro quã- to licet sit dispositio absoluta, non est tamen vnius, sed plurium: sed relatio est duorum extremorum: licet autem sic sit plurium, non est plurium, vt vnum dicatur secundum illud ad aliud, sed quodlibet eorum secundum illud dicitur ad se. Non sic de relatione, & hoc probo per exemplum. Circulus enim non est relatio, imo est absolutum, nec vna pars circuli dicitur ad alteram, dicitur tamen circulus ad aliquid, quia plura includens: sic etiam de domo; sed ista plura sint distincta, vel non sint: non nego tamen, quin ordo dicat ad aliquid: sed nego de circulo, vnde nunquam ad aliquid, quin sint distincta; sicut quando non sunt distincta, sicut quando sunt plura in potentia.

Ad propositum. Aristoteles vult probare, quod virtus corporalis non potest acquiri per motum, quia nulla dispositio includens plura acquiritur, nisi fiat mutatio in aliquo illorum plurium, vel acquirantur illa plura. Vnde domus forma non acquiritur, nisi fiant partes sic successiuae, non quod totum moueatur ad illum motum, sed ad partes, & per illas ad totum; & ita est in pulchritudine; & similiter in sanitate, quia ista dispositio non acquiritur, nisi quia ille humor intenditur, vel remittitur, ita quod illa plura sunt sic se habentia per illam dispositionem, non quod sint in praedicamento relationis, & quia disponit illa plura, ideo videtur relatio. Ad aliud de scientia, dico, quod non est mere relatio. Sed quaeres ab Arist. vno modo, sic quod aliqua fundamenta fundant relationem realiter differentem ab ipsis, quaedam quae fundant relationes, quae sunt realiter eaedem, sicut scientia, & omnis relatio de tertio modo relatiuorum, & ideo quia realiter eaedem, ideo non est mo tus ad talia sine sundamento. Sed isti non habent mentem Aristotelis, quia in essentia creaturae incidit relatio eius ad Deum, & tamen creatura acquiritur: ergo ad relationem terminatur motus.

Item, quando quid habet duo, vnum, vnde potest termina re motum, & aliud, vnde non potest, si habet illud, vnde potest terminare, non propter hoc minus terminabit, quam si non haberet aliud: ergo scientia ex reali, quod dicit, saltem terminat motum, licet non ratione relationis contentae, quod tamen Aristote les negat. Ideo dico aliter ad intentionem Aristot. in 7. Phys. quod difficile est videre bene intentionem Arist. in 7. Phys. non potest enim esse intentio sua, quod non sit vera acquisitio virtutum corporalium, & intellectiuarum. Dicit enim quod virtutes generantur ex actibus. De scientia vero dicit 2. de anima cap. 1. summae quartae, a tex. 55. & infra, quod prius aliquid est in potentia essentiali, postea aliquo acquisito, puta habitu, est in potentia essentiali, est in potentia actiua ad considerandum. Ideo dico, quod quando Aristoteles dicit, quod in talibus non est alteratio, non loquitur de alteratione, quae est acquisitio, sed de alteratione, quae est abiectio, eo quod scientia non abijcit, sed perficit. Sed dicit, quod in corporalibus solum est alteratio, & hoc in qualitate de tertia specie qualitatis, non in figura, & tamen figura alteratur secundum ipsum, & Commentatorem, & ideo cum aliud sit alterare abijciendo, & aliud alterare perficiendo, solum loquitur de alteratione, quae est abiectio; & ideo non dicimus, quod factus sciens sit alteratus communiter, & tamen scientia acquiritur: non ergo intelligit sic de alteratione, vt argumentum assumit.

Alia solutio, quae Aristoteles obijcit sibi, in quod sit motus primo, vnde ibi tangit, quomodo fit motus tangendo. Ideo dicit, quod omne alterans tangit, & quia anima non tangit, ideo dicit, quod non est motus in illa. Et hoc est, vt dixi, quia non est motus ad totum primo. Vlterius dicit, quod virtus est relatio, quia plura includunt, ad quae primo aliquid mouetur quantum ad totum, eodem modo videtur de sanitate; vnde quando mouetur ad pulchritudinem, non primo mouetur ad totum, sed primo ad hoc, vel ad illud. Similiter virtutes vitales sunt secundum concomitantiam tristitiae & delectationis, quia in aliquibus sunt secundum passiones, in iustitia autem non, & tamen ibi est eodem modo. Dicit, quod quia aliter te habes circa voluptatem, & tristitiam, acquiritur virtus moralis, & ita alteratur talis circa voluptatem, & tristitiam, & ex hoc acquiritur virtus, & ita vbi non est alteratio, sed in illis quae communitantur, & hoc plane patet ibi, quia ipse dicit, quod fit virtus, cum quoddam alterum alteratur, non tamen est illa alteratio ad virtutem, & hoc verum est dicit ipse, quia moralis virtus est circa voluptatem & tristitiam. Similiter de scientia, quia dicit, quod nunquam acquiritur sine alteratione facta, aliud autem acquiritur per se, idque oritur ex memoria facta alteratione in memoria, & in parte sensitiua, quod experitur, & tamen dicit, quod acquiritur scientia. Alio modo fit per mutationem aliam factam in intrinseco per seditionem vaporum, ita facta alteratione circa aliquid, & ita acquiritur non primo, sed facta alteratione in alio.

Secunda opinio est, vbi dicunt aliqui, quod istae conditiones arguunt veram rem absolutam, ita vir tus, vel supra potentiam naturalem dicit illam rem absolutam. Praeterea ratio quantitatis facit ad mensurari, & modificat visionem, & tamen est vera res absoluta: ergo quod ad modicum actum vera res est, ita qualitas est vera res absoluta, sed illud reale additum dicit qualitatem. Dicunt enim, quod sicut grauitas est aliquid additum, nisi tamen fundatur habitudo ad obiectum, & actum, quae for maliter differunt non realiter, sic de virtute haec alia acquisitio.

Modo dicendum ad istam conclusionem, quod in positione iam dissoluam praedicta.

Dico, quod absolutum potest duobus modis intelligi; vel absolutum a termino, & sic absoluit a termino relatiuo; vel absolutum a subiecto, quod praecidit a subiecto, sicut per oppositum, non absolutum a subiecto dicitur, quod non praecidit in intellectu a subiecto, sicut rectitudo respectu lineae. Hoc posito dico, quod sicut rectitudo in linea dicit modum lineae, qui non dicitur praecise a ratione lineae, & tamen non est ad aliquid, vt ad terminum, ita dico, quod illud reale non est aliquid praecisum e subiecto. Si autem dicat absolutum a termino, non discernitur, sed dico quod non dicit meram relationem, nec aliquid solum de sex principijs, sci licet, Quando, & vbi. Hoc probo primo, quod dicit absolutum a subiecto, licet sit modus subiecti per simile, de non rectitudine in linea, quae non dicit absolutum aliquid a linea, sed modum. Similiter figura a quantitate, sed modum quantitatis: ergo & virtus respectu animae. Dicit, quod consequentia non valet, quia rectitudo non est qualitas, sed virtus est qualitas. Contra, rectitudo est in quarta specie qualitatis: ergo est verissime qualitas. Antecedens patet in praedicamentis.

Item arguo sic: Rectitudo est realiter aliquid aliud a linea. Probo: idem non separatur a seipso, nec rectitudo separatur a linea: ergo quaero de illa. Dico quod qualitas, qua respondetur ad interrogationem factam per quale, quod rectum: ergo est qualitas in linea, quia linea dicitur recta. Et confirmatur, quia facit compositionem cum linea, & figura, & cum quantitate, vt habetur 7. metaphys. cap. 1o. tex. 36. Dices, quod similiter argumentum non valet, quia vna qualitas est purus modus: ergo & alia, non sequitur.

Contra: quia sicut impossibile est relatiuum & absolutum reduci ad idem genus, ita modum & rem praecisam a subiecto: ergo non poterunt ineodem praedicamento esse, vt vna species sit purus modus, & alia res praecisa; & quomodo potest leparari, iam dixi, quia potentia diuina ad plus se extendit, quam intellectus noster intuitiuus, quia ad omnia quae arguitiue, & illa potest separare diuina potentia, nec dico, vel in specie arguitionis intueatur, licet semper arguat vnum; nec dico, vt dicit quiddam, quod effectiuae qualitates qualificant. Item dices, quod quarta species qualitatis non est principium actus. Contra: Dico, quod omnis res non praecisa potest esse principium quo, non quod, vn de ille modus de quarta specie qualitatis Aliquid facit, vt patet de acutie cultelli, quae modificat cultellum, sicut virtus actum modificat. Dicis, quod antecedens falsum, quia qualitas est vera res praecisa. Contra dico, quod non dicit nihil, nec relationem, nec rem praecisam, sed veram rem, quae est modus: & probo, quia semper intellectus potest, vbi vera natura rei exigit: si ergo essent res prae- cisae, posset intelligere intuitiue illa: sed non facit, nec potest definire illam rectitudinem sine linea, nec figuram sine quantitate. Secundo autem, omnis qualitas est modus: ergo & illa. Consequentia patet: Antecedens patet, omnis qualitas qualificat, vt albedo albificat, modo albificare dicit actum primum albedinis: tunc vel dicit albedinem & subiectum, & hoc non; nec albedinem cum respectu, & ille respectus non est nisi extrema, & sic ante poterat, hoc scilicet inexistere; vel dicit relationem puram, & hoc non: ergo est albificatum: aut ergo effectiue, & hoc non: ergo formaliter. Et sic, sicut actus ille est huiusmodi, ita albedo est huiusmodi. Item, non habet plus realitatis illud additum, quam exigunt illa sex: sed ista sex non exigunt: ergo. Vnde si tota modificetur, licet planetur, facilius mouebitur. Similiter de gladio bene scindenti habet maiorem facilitatem, si sit bene politus: ergo ad hoc quod eliciat actum cum illis sex, sufficit quod potentia sit modificata, vt patuit de cultello.

Ad rationes illius, dico ad primam, quod ad facilitatem sufficit modificatio, nec quantitas, nec est ea nisi partibilitas, & ideo quia partibilitas maior, ideo quantitas maior.

Et cum dicis; praedicamentum qualitatis est reale, verum est non simpliciter, sed res quae est huiusmodi, vel modus.

Modo remanet difficultas, Vtrum absolutum dicat aliquid a termino. Ideo arguo ad vtramque partem, & primo quod non praescindat a termino, quia per eandem rem, per quam distinguuntur ab alijs speciebus, inclinatur in eodem genere: sed habitus non potest intelligi sine termino: ergo.

Si dicitur, quod dicit aliquid absolutum, & aliquid relatiuum. Contra, quia habitus vt habitus includit tantum vnum, & tamen vt habitus est qualitas. Item, illud quod variat speciem qualitatis pertinet ad qualitatem: sed habere tantum variat habitum ab alijs, vnde ordo ad istam naturam, variat speciem, vt patet de sanitate & aegritudine, quia per diuersum ordinem humorum. Similiter in virtutibus animae, quia capio per virtutem in vno, & in alio non, velut taciturnitas. Dico, quod ista taciturnitas est virtus in muliere, & vitium in prudente. Quod ergo factum est qualitate, nonnisi ex congruentia ad tantum, si ad mulierem vel hominem, & ita circa ordinem est facta sola variatio,, & tamen sunt diuersae qualitates. Et confirmatur, quia nulla facta mutatione in inclinatione, sed statim adueniente ratione fit virtus, squod ante non erat virtus.

Item, illud quo prima, secunda, tertia, & quarta species qualitatis distinguuntur, pertinet ad genus qualitatis: sed per ordinem distinguuntur: probo, mollicies est ex humoribus. Quod si dicas, quod dicit humorem, tunc est in tertia specie qualitatis. Si dicas, quod non addit nisi ordinem ad mollitiem: ergo cum sint in diuersis speciebus: ergo simul ordo vel habitudo distinguit. Probo aliam partem, scilicet quod non dat formaliter respectum, quia rationes praedicabilium sunt impermixtae: sed ratio praedicabilis relationis est includere tantum respectum: ergo hoc non competet quantitati nec speciei eius. Item, quando duo sic se habent, quod si capias vnum in vniuersali, & aliud in particulari, quicquid in alijs, & in homine: sed scientia & grã- matica sic se habent: ergo si scientia dicit sormaliter respectum etiam Grammatica: consequens est falsum, secundum Aristotilem in praedicamentis: ergo scientia non includit formaliter respectum Item, tunc scientia esset vnum per accidens, quia ratio absoluta, si est absoluta, tota erit absoluta, cum ergo qualitas sit absoluta: scientia erit absoluta.

Licet difficultas sit hic bene satisfacere, tamendico, quod aliquem modum, vel aliquam qualitatem non absolui a termino, potest intelligi dupliciter: Primo, quod includat duo, scilicet modum absolutum, & habitudinem fundatam super modum illum: alio modo sit vnus simplex modus, sed quod habeat ita praecisionem, vt si sit dispositio huius ad hoc. Si primo modo, non videtur, quod hoc pertineat ad praedicamentum qualitatis, nec ad realitatem eius, quia impossibile est, quod sit vnus simplex conceptus ex absoluto, & relatiuo, species dicit vnum conceptum simplicem, & hoc cogunt omnes rationes factae. Si dicis, quod non realiter differt, sed conceptibiliter, & formaliter. Dico, quod non, quia habitudo est ad aliud realiter: & absolutum esse in, vnde non sufficit in separatis ad hoc, quod sint vnum, & ita dicerem hic, quod sunt duo genera, & duae realitates, si hoc ponerem.

Sed venio ad aliud membrum, & dico, quod sunt aliquae qualitates, quae dicunt huius ad hoc; quaedam, quae sunt huius, non tamen hoc. Exemplum, de primis, sicut de scientia: sed difficile videtur, quod esse ad hoc (cum sit relatio) includatur formaliter in aliqua qualitate. Dico, quod non includit relationem, quia dispositio & habitudo non sunt idem, quod patet ex terminis, quia aliud est esse huius ad hoc, & aliud est esse ad hoc; nec omnis dispositio dicit huius ad hoc, sed huius ab hoc, vt Vbi, Quando, quia derelictum ab hoc in hoc, vt in vbeato. Si capio dispositionem huius ad hoc, non dicit habitudinem, quia pronitas non dicit dispositionem nisi ad hoc, hoc est, quasi se habere ad hoc, & hoc est ex habitu se habet ad hoc, & hoc non dicit nisi habitudinem: & ita dico, quod non praescindit a termino. Sic di spositio est qualitas: sed dispositioni po test competere esse huius ad hoc: ergo & qualitati non repugnat: Vnde si volo intelligere rectitudinem, sufficit non intelligere huius; si autem scientiam, vel virtutem, oportet intelligere huius ad hoc, & hoc dicit Aristoteles 7. Physic. tex. & commen. 17. quod virtus est dispositio perfecti ad optimum.

Sed ad rationes, quando dicis, quicquid pertinet ad habitum pertinet ad qualitatem, vtique est, sed est huius ad hoc, concedo: ergo habitudo: falsum est, non sequitur inde, quia relatio non est dispositio, sed Vbi est dispositio, est esse ad aliud, ideo non est qualitas: sed Vbi est dispositio, hic huius ad hoc, non propter hoc est relatio.

Ad aliam dico, quod proportio qualitatum non est proportio, quae est qualitas: sed modus, qui est ex ipsis humoribus, est sanitas, ita de alijs, quia alia est dispositio huius ad hoc, ideo alia virtus.

Ad alias duas rationes: ad primam dico, quod non est relatio, quia non est habitudo, sed est dispositio, quae habet duplicem impraecisionem.

Ad aliud, cum dicis de Grammatica, dico, quod de conceptu suo includit dispositionem huius ad hoc, ad litteram loquendo: sed de vi vocabuli, non includit relationem, & sic intelligit Aristoteles, sicut patet de scientia.

Ad aliud dico, quod dispositio, quae est intra ge- nus qualitatis, est de ratione qualitatis, tamen diuersimode de diuersis dispositionibus: Vnde isti duo modi sunt solum dispositiones, & ita de virtute, quia est dispositio huius ad hoc.

ARTJCVLVS JJJJ. Quale ens sit illud additum, quod experitur babituatus in actu.

NVnc ad quartum Articulum: Vtrum istud additum dicit qualitatem, hoc est, in quo genere, vel specie est. Dicendum est, quod in genere qualitatis, & in prima specie, & procedo dubitando de genere, quia dubium videtur. Augustinus enim lib. 1. de moribus Ecclesiae cap. 25. tom. 1. videtur dicere, quod virtutes sunt amores, & ita quod sit virtus quidam amor remissus, & similiter scientia quaedam intellectio remissa:

Item per experimentum dicitur affectus. Dixi etiam quod sunt affectiones, & ideo cum amor sit de genere actionis: ergo. Dico, quod sunt de genere qualitatis: Ratio ad hoc ex effectu formali, ex quo concluditur forma, vt si calere inuenitur, concludo caliditatem: sed effectus formalis caliditatis est calefacere, vel disponere: sed ista sex arguunt in agen te effectum formalem, scilicet prone agere: ergo. & ita cum arguant potentiam sic dispositam, & inclinatam: ergo illud, quod includit, est dispositio & qualitas.

Ad dubia de Augustino dico, quod si essent amores, adhuc haberetur propositum, quia amor dicit formam quietam, vel vni modum talem, quae sunt huius respectu talis obiecti, sed tamen dico, quod non sunt affectiones sopitae. Et si dicatur, aliter non essent actiones vitales. Dico, quod non potest poni hoc, quia ponere contra experientiam, est dicere nihil: sed experientia alia est de istis, quia experimur eas. Item, tunc vnus habitus deleretur per actum alterius, quod non contingit. Probo consequentiam, quia in tantum potest intendi vna cogitatio, quod cessabit alia & delebitur, sed secundum te scientia est actio, vel intellectio sopita: ergo. Quod ergo sunt duo, quod quia illa potentia se habet ad actum, ideo sunt modi istius potentiae, qui exprimuntur per pronitatem. & haesunt qualitates, & dicuntur affectiones, quia inclinationes ad actus.

Modo restat videre de specie, & videtur quod non sit in prima specie, quia medium & extrema sunt in eodem genere propinquo: sed virtus est medium passionum, quae sunt de tertia specie qualitatis: ergo & virtus. Dico, quod imo sunt in prima, Dico etiam, quod quarta species qualitatis distinguitur tripliciter. Primo per Simplicium, qui distinguit, & dicit quod quaedam sunt aduentitiae; quaedam naturales; quaedam perficiunt substantiam in potentia, & sic sunt in secunda specie, quaedam perficiunt substantiam in actu in profundo, & sic sunt de tertia specie qualitatis; quaedam in superficie, sic in quarta.

Quidam arguit sic contra: hic ordo qualitatis debet esse, quod prior propositio nominatur, sed aduentitia non est prior: ergo male propositum. Respondeo, quod Aristoteles non curauit, licet vna posset esse dignior, quae est aduentitia, & ratione dignitatis proponitur. Ideo arguo sic: Ita debent distingui, quod differentiae non sint permixtim in speciebus: sed istae differentiae sunt permixtim inspeciebus, quia in quarta specie quaedam sunt figurae aduentitiae, vt virtutes. Item artificialis distinctio formarum non debet accipi penes originem, vel modum alium, & alium originis, vt habeo per creationem & generationem: sed ita est de istis: ergo.

Item, differentiae distinguentes genus debent constituere species per ea, quae pertinent ad rationem generis: sed aduentitium & naturale non pertinent per se ad rationem dispositionis. Probo, quia dispositio non est alterius rationis, quam hoc aduentitium, & hoc naturale. Item, per eadem posset fieri distinctio in praedicamento relationis, & sic esset per accidens distinctio. Et cum dicit, profundo, falsum est, color enim non est in profundo.

Item, alius Doct. in Sum. in prima parte dicit, quod accidentium est distinctio penes formales rationes, ratio formalis qualitatis est terminatio, siue modus, sic circa modos, & terminationes debet accipi distinctio. Sed modus iste potest esse respectu subiecti tripliciter, vel secundum quantitatem, vel secundum principium qualitatiuum naturae, scilicet materiae & formae, vel secundum naturam, scilicet quantitatem.

Sit quartus modus, quod quantitas non est bona vel mala, nec cito mobilis, nec immobilis, si secundum principia naturae, scilicet materiae & formae, sic secundum actionem & passionem sumitur secun da species quantitatis, & modi, siue qualitatis. Si autem secundum naturam, vel in ordine ad naturam, sic est prima species, & quia non habet rationem finis, ideo distinguitur secundum bene & male, tarde & velociter, & hoc quia motus est natura: & secundum hoc potest videri ordo, prima secundum naturam: secunda penes actionem: tertia penes passionem: quarta secundum quantitatem subiecti.

Prima autem, quia in natura est motus, secundum quem velocitas & tarditas, facilius vel difficilius, ideo sunt ibi duo modi, vnus de difficile mobilis, alius de facili mobilis. Iste modus non videtur sufficere: arguitur enim sic: Jmpossibile est vnam qualitatem contineri in prima, & in secunda specie qualitatis: sed possibile est vnam qualitatem esse in ordine ad naturam, & ad operationem, quia virtutes humanae solum non disponunt ad naturam, sed ad operationem, quia secundum illas bene vel male se habet homo: & ipse dicit alibi, quod virtutes humanae disponunt in ordine ad operari.

Item arguitur sic: Albedo est in tertia specie qualitatis, quia dispositio subiecti, quia secundum te dispositio ad operationem. Contra, quia albedo absolute capitur, & vt sic est qualitas, quaero in qua specie? Non in prima, nec in secunda patet, nec in tertia, quia non habet vt sic ordinem ad ope rationem: nec in quarta, hoc est manifestum, oportet quod tertia fundetur secundum te non in ordine ad operationem. Dices, quod imo ad sensum. dico, quod hoc est ex incidenti, non per se. Ita qualitas vt sic non dicit ordinem secundum se, licet secundum ipsam omnes habeant ordinem ad aliud. Item, ego inuenio, quod aliqua virtus, inquantum conuenit naturae, est in prima specie, in quantum vero non, est in alia, vt taciturnitas in vno non conuenit, in alio autem non.

Ideo est tertius modus penes subieca, quia dicunt, quod quaedam sunt dispositiones quantitatis, & sic quarta; vel corporis pure, & sic tertia, vel ani- mae, & sic prima; vel coniunctim, & sic secunda species qualitatis. Nec ista valet, quia totum confunditur, quia pulchritudo virtus corporalis est in prima specie, quod est contra ipsum. Item, molle & durum sunt in secunda specie, & tamen non sunt coniunct im.

Item vltimo ego dico, quod penes rationes formales debet accipi, quia differentia facit alietatem rationis in genere, ratio qualitatis est dispositio modificatiua. Ideo distinctio debet esse penes dispo sitiones. & tunc sic. Vel est dispositio huius tantum, vel huius ad hoc. In quolibet istorum habeo duas species: in primo membro tertiam & quartam: in secundo membro primam & secundam. Capio modo dispositionem huius absolute, & distinguitur penes disponibilia, ex quo capio distinctionem formalem. Disponibilia sunt substantia, & quantitas, vnde quantitas est terminabilis modo finito. Terminus substantia etiam terminabilis disponitur per secundam speciem qualitatis, quae sunt absolutae, qualitas autem disponitur per quartam speciem. De alijs dico, quod illud, quod disponitur sit huius ad hoc, non est nisi per colligantiam, vel est perfectio, vel non est perfectio; verbi gratia, tu potes comparari ad rem, quae est tua perfectio, vel prout non est tua perfectio. Si primo modo, hoc est dupliciter, quia perfectio potest inhaerenter perficere, vel non inhaerenter: sed per inclinationem, sicut materia temperantiae habet te perficere: sed non te, nisi per actum. Tunc sic: Omnis dispositio, quae disponit ad aliam rem, vel est dispositio per rem ad actum, vt talis est in prima specie; & est habitus & dispositio talis, tunc talis inclinatio vnit te illi, vel vt non habet te perficere, & tunc malus. Si autem inhaerent, habent te perficere: sicut est de sanitate, quia humores habent te perficere: modo dispositio in ordine ad humores, vt habet te perficere, est sanitas: si autem disponit te non apte nate te perficere, sic est aegritudo. Ita est de pulchritudine, & similibus, & ita sumitur bene vel male, & ita licet accipiam actionem, vel non actionem, tamen est eiusdem rationis, & ita omnes virtutes tam corporales, quam vitales sunt in prima specie qualitatis, & ex hoc quod virtus est dispositio persecti ad optimum, hoc est ad finem: & quia aliquando isti fines sunt operationes, & tunc dicuntur dispositio vitalis, licet respectu alicuius corporalis, & ita corporales etiam virtutes aliae sunt in prima specie, vt, bene currere inest Equo. Alio modo sumitur, non inquantum est perfectio, & ita excluditur inhaerentia, & ita omnis modus colligandi res non vt perfectiones, tunc est secundum actiones & passiones, & sic in tertia specie qualitatis, & fic sanitas & aegrotatio, vt sunt actiones vel passiones, & passibilitas & valetudo, & omnes sunt in tertia specie qualitatis. Modo quaelibet potest distingui in duas, licet sufficiant in generali.

Ad propositum dico, quod istud, quod arguunt illa sex, est in prima specie qualitatis, quia est huius ad hoc, vt habet perficere, & aptum natum est perficere per actum, non inhaerenter.

Ad argumenta: ad primum dico, quod circumstantiae faciunt bene virtuosum actum, sed non virtuose, & sic de actu morali.