Quaestio 1

ARTJCVLVS J. Vtrum conscientia erronea obliget ad peccatum mortale.

ARGVO, quod non, quia 1. Ethicorum dicitur, quod ratio se habet ad voluntatem per modum suadentis, & depraecantis ad optima eligen da: sed nullus peccat, qui non obedit male suadenti, conscientia erronea suadet, & deprecatur mala, quare non peccat, qui non facit secundum erroneam conscientiam.

In oppositum est autoritas mensurata, & Do ctorum opinio.

Respondeo hic primo videndum est, vnde sumitur rectitudo, & bonitas moralis in actu: secundo ad quaestionem.

Quantum ad primum, primo praemittam modos dicendi, & secundo ponam intentas conclusiones. Quoad primum dicitur, quod bonitas moralis, actus moralis siue interioris siue exterioris sumitur ex conformitate ad rectam rationem, haec opinio habet pro se rationes. Prima est, quia actus habet, quod sit rectus ex conformitate ad regulam suam: sed regula actuum hu manorum in esse morali est recta ratio: ergo.

Et confirmatur, quia bonitas actus moralis est bonitas hominis secundum quod homo, actus enim moralis est conueniens homini secundum quod homo: sed agere secundum, quod dictat recta ratio conuenit homini, secundum quod homo: Ergo dctamen rectae rationis est illud, ex quo sumitur, & accipitur bonitas actus moralis, vt est conueniens homini.

Item secundo: Bonitas actus, qui est proprius homini, secundum quod homo est, videtur, quod debeat accipi ex eo, quod est nobilius in homine secundum quod homo, sed actus moralis est homini proprius secundum quod homo est: ergo: Actus autem rationis videtur esse actus nobilior in homine: ergo ab ipso est accipienda nobilitas aliorum.

Tertio sic: Virtus non cognoscitiua habet, quod dirigatur in actu suo a virtute cognoscitiua: ergo actus voluntatis in homine habet regu lari, & dirigi a ratione, & hoc est, quod dicitur communiter, quod bonum morale est bonum rationis.

Haec opinio confirmatur per Philosophum 2. Ethicorum, qui dicit, quod virtus consistit in mem te, & ratione prout sapiens determinabit.

Alio est opinio, quod bonitas actus moralis sumitur ex debitis circunstantijs in ordine ad obiectum, ita quod obiectum sub circūstantijs debi tis causet bonitatem moralem in actu, & eius rectitudinem; quod autem concurrat ratio, hoc non est nisi per accidens, in quantum scilicet ratio est ostensiua illius bonitatis, quam obiectum requirit, ad hoc, quod actus sit bonus, & rectus: ratio autem huius est, quia omnis actus ex conditione sua generali habet, quod specificetur ex 2. de anima, & non videtur, quare magis in esse naturae, quam in esse moris.

Tertia opinio est, quod nec ex hoc, nec ex illo sed bonitas actus moralis oritur ex regula altiori, quae est voluntas diuina, non enim est ratio prima regula, nec obiectum actuum humanorum, sed voluntas diuina, ita quod actus ha bet, quod sit bonus praecise in ordine, & conformitate ad voluntatem diuinam, & haec videtur esse intentio Augustini, cuius auctoritatem recitat Magister in 1. lib distint. vltima.

Nunc pono propositiones intentas, Prima est, quod bonitas, & rectitudo actus moralis lo quendo de actu interiori sumitur a voluntate diuina, & a ratione, & a circunstantijs debitis, & ab obiecto, & a voluntate nostra, & ex conne xione circunstantiarum, & hoc diuersimode alio, & alio modo: sumitur enim a voluntate diuina, vt a prima causa, mensurabili ab obiecto vero, & circunstantijs, vt a causa secunda men furante, quodlibet enim illorum est mensura, & regula actus moralis: sed voluntas diuina, vt causa prima, obiectum vero cum circunstantijs, vt causa secunda. Est autem bonitas actus moralis a recta ratione, non vt mensura, sed vt applicante mensuram ad mensurabile, sed est a volunta te nostra effectiue, & causatiue, formaliter vero ex connexione circumstantiarum debitarum in- esse ipsi actui.

Istam autem probo, quantum ad ordinem, & primo quod rectitudo actus moralis sit a diuina voluntate sicut a causa prima, & mensura, & hoc extrinsece.

Arguo sic: Jlla causa, quae non potest obliquari, est regula prima, & mensura rectitudinis acuum humanorum: sed voluntas diuina est huiusmodi: ergo. Maior patet, quia omnis regula defectibilis per se respicit regulam primam rectam, & inobliquabilem, & primam: sed voluntas nostra, & ratio, & omnes circunstantiae in actibus habent rationem defectibilis in se, diuina vero voluntas recta est ex se: ergo.

Secunda pars Minoris probatur, quia volitum sub debitis circunstantijs non minus mensurat actum voluntatis, quam obiectum intellectus: sed obiectum intellectus mensurat actum intellectus: ergo. Sed obiectum cum istis circunstantiijs non est regula, & mensura prima: ergo secunda.

Aliam partem conclusionis probo sic: illud non est mensura dans rectitudinem actui voluntatis, quod potest obl quari, & esse rectum, & non rectum: sed ratio practica, quantum in se est, po t est esse recta, & non recta: ergo.

Dices, quod argumentum non probat, nisi quod ratio non potest esse prima regula: non probat autem, quin possit esse regula secunda, Jdeo arguo sic: Jllud non est prima regula, nec se cunda ipsius regulat i, quod non potest mediare inter primam regulam, & ipsum regulatum, verbi gratia, imprimens sigillum in ceram non dicitur esse mensura figurae relictae ex sigillo in ce ra esse, quod non mediat nisi per modum applican tis: sed ratio omnino mediat inter regulam, & re gulatum, nisi applicatiue applicando, scilicet obie ctum circumstantionatum ad voluntatem: ergo. Cognitio enim non est conditio regulans obiectiue, sed tantum ostendit illud, quod habet men surare obiectiue.

Secundo ad idem, quia in hoc consistit rectitudo voluntatis, vt faciat illud, quod deceat, & conuenit, & non habet illud, quod deceat, & conueniat, quia recta ratio dictat, immo e conuerso, quia illud conuenit, ideo hoc recta ratio dictat: ergo.

Confirmo, quia propter aliud, & aliud obiectum, aliam, & aliam circunstantiam recta ratio dictat acum conuenire, & non conuenire: ergo conuenientia, & disconuenientia accipitur ex parte obiecti; vnde ratio non habet de se, quod sit recta, nisi, quia sequitur conformitatem in obiecto, hoc etiam innuit Philosophus 2. Ethicorum, cum ait, vt sapiens determinabit, sapiens autem non se habet per modum mensuran tis, sed applicantis, quia medium, quod sapiens commensurat. non imprimitur a ratione, sed ratio inuenit illud, & ostendit voluntati: ergo.

Quarto probo, quia rectitudo actus voluntatis est effectiue a voluntate, quoniam sicut videmus in istis factibilibus, sic in agibilibus: sed in factibilibus videmus, quod bonitas facti attribuitur facienti, sicut bonitas artificij attribuitur artifici, quare sic erit in agibilibus, quod bonitas effectus aliquo modo attribuitur agenti.

Et confirmatur, quia infactibilibus videmus, quod bonitas facti attribuitur architecto, & principali praecipienti: sed voluntas respectu aliarum potentiarum se habet, vt praecipiens: ergo.

Vltimo probo, quod bonitatem formaliter det actui integritas circunstantiarum, & arguo sic: Jllud, a quo per se habet actus intrinsece, quod sit conueniens, illud dat actui rationem bo nitatis, hoc probo, quia ratio boni est ratio con uenientis, vt supra dicebatur: sed integritas cir cunstantiarum dat actui formaliter rationem conuenientis, quoniam actus conueniens non est aliud, quam actus sic, & sic circunstantionatus: ergo conuenientia actus est integritas illarum circunstant iarum.

Ex his patet, quod non est sic, loquendo de ra tione boni, sicut de ratione veri, verum enim dicit conformitatem rei ad intellectum, vnde dicit veritas rationem relatiuam ad alterum, sed bonitas dicit rationem aliam, quam a se intrinsece in ordine ad extrinsecum aliquod: sed res ab solute in se non relata ad quodcunque aliud, est bona, ideo dico, quod actus tam interior, quam exterior habet bonitatem suam intrinsecam ex proprijs, & intrinsecis circunstatijs, quae est honitas moralis formaliter ipsius actus.

Dices: Superius dixisti, quod bonum dicit relationem conuenientiae, modo autem videris dicere, quod est ratio absoluta, vt absolutum distin guitur contra respectiuum. Respondeo, non dico, quod est ratio absoluta, sed dico quod secundum rationem dicitur ad se, quia illa conuenientia non accipitur in ordine ad aliquid extra se, sicut accipitur veritas intellectus in ordine ad rem, vnde bonitas auri est quando scilicet aurum habet, quicquid est aptum natum sibi intrinsece conuenire, vnde bonitas potest esse relatio rationis ad se ipsum: sic ergo dico in proposito, quod bonitas formalis actus siue intrinseci non accipitur pro aliquo extrinseco, sed ad intra in ordine ad cireunstantias intrinsecas proprias cuiuslibet.

Secunda Conclusio eit quoad principale quaesi tum: Vtrum scilicet conscientia obliget ad mor tale.

Quidam autem dicunt, quod tantum obligat per accidens, & secundum quid.

Alij vero dicuut, quod obligat ratione cuiusdam circunstantiae.

Motiuum primum est, quod sequitur ex alia opinione eorum: ipsi dicunt, quod tota rectitudo actus voluntatis accipitur in ordine ad rationem, sicut ad mensuram, mensuratum autem nunquam est rectum, si non conformetur suae mensurae: ergo voluntati per se conuenit conformari rationi, si debet esse recta, & ideo si ratio vltimate suadet aliquid, tenetur voluntas illud facere, Sed quia non teneo, quod rectitudo voluntatis sit ex conformitate voluntatis ad rectam rationem sicut ad mensuram, ideo nego illud, quod sequi. tur ex hoc, scilicet, quod voluntas ad hoc, quod sit recta teneatur semper conformari dictamini rationis.

Alij de secunda opinione dicunt, quod conscientia errans potest esse vel circa mala, vel circa bona; si circa mala realiter ita, quod existimat ea bona, tunc non peccat voluntas faciendo, quod dictat conscientia; si autem illa sint indifferentia, dicunt renti quandiu stat illa conscientia de tali indiffequod faciendo vel non faciendo, si voluntas non obedit, peccat, si vero conscientia sit circa bona, quia reputat tamen ea mala, si conscientia dictat illa esse facienda, peccat voluntas, si obedit, & hoc ratione diuini praecepti, quod praecipit, ma lum non esse agendum, ideo tunc per se non peccat, sed concomitatur. Sed videtur, quod etiam hoc modo secundo obliget per se conscientia, quia ex hoc, quod non tantum applicat, sed facit mensuram, ita quod dictatum a recta ratione (in quantum est dictatum) est mensura, videtur quod dictatum sit exequendum necessario, quia aliter actus voluntatis non est rectus, nisi conformetur mensurae suae.

Ideo dicunt alij, quod siue conscientia erret circa bona extimando ea mala, siue e conuerso, semper voluntas peccat non obediendo rationi, & ideo conscientia obligat non tamen per se, sed per accidens: ratio huiusmodi est, quia secundum eos tota ratio bonitatis est ex obiecto, & ideo quia conscientia dictat bonum illud esse ma lum, siue e conuerso, siue indifferens esse malum siue bonum, & voluntas non aliter fertur in obiectum, nisi praesentatum a ratione, ideo volun tas tenetur facere bonum ostensum esse bonum a ratione siue recta siue non recta: Est ergo tantum causa obligationis per accidens, quia non aliter, nisi, quia habet obiectum praesentare, non quod habeat illud facere. Sed videtur mihi, quod secun dum hunc modum conscientia obliget etiam per se, non per accidens, ratio est, quia per le concurrit ad bonitatem actus.

Ad bonitatem enim actus per se concurrit non tantum mensura, sed applicans mensuram: dixi enim in principio quarti libri, quod per se applicans est per se causa, non enim sic se habet ad igni tionem applicans ignem ad stuppam sicut se habet ad aedificationem musicus, sed ratio est hic applicans mensuram ad mensuratum: ergo per se facit ad bonitatem, & malitiam: ergo tenetur homo facere, quod dictat conscientia, alias peccat, qui venit contra illud, quod per se concurrit ad bonitatem: ergo.

Sed hic est dubium, quia nullus obligatur ad pecc atum mortale: sed faciens quod dictat conscientia erronea de aliquo prohibito faciendo, pec cat mortaliter, quia transgreditur preceptum: ergo videtur, quod nulius teneatur in hoc casu agere, secundum quod dictat conscientia.

Confirmo, quia alias esset homo perplexus, quia non posset vitare peccatum mortale. Nam faciendo peccaret, quia contra praeceptum, non faciendo peccabit, quia contra conscientiam, perplexus autem nullus est in lege gratiae: quod etiam probo, quia nullum pec catum est, quod non est voluntarium: sed si quis perplexus est, non agit voluntarie, imo coacte, cum non possit peccatum uitare: ergo.

Respondeo dico, quod nullus in fide Christi est perplexus, vt cogatur peccare necessario. Est enim dare medium inter agere, quod dictat conscientia erronea, & non agere secundum conscien tiam erroneam, illud autem medium est deponere conscientiam. Et si est dubius de eo, quod di- ctat conscientia, vtrum sit peccatum; debet requi rere virum sapientem, & tunc conscientiam deponere, sed stante illa, semper peccabit, siue agat, siue non.

Ad formam ergo argumenti dico, quod nullus talis necessario peccat, nec est perplexus, quia ha bet remedium, quod dictum est.

Ad argumentum in oppositum dicendum, quod duplex est suadens, quoddam extrinsecum, aliud intrinsecum, seu iudicatorium naturale: deficien te ergo intrinseco tenetur quilibet conformari iu dicatorio extrinseco; ad propositum stante conscientia erronea tenetur voluntas obedire iudica torio, intrinseco, si non sit extrinsecum, & hoc, quia aliter habet suadenti obedire.

ARTJCVLVS JJ. De synderesi, quid sit: An etiam possit in homine extingui.

AD secundam quaestionem arguo primo: quod synderesis possit in homine totaliter extingui, sinderesis enim pertinet ad principia prudentiae: sed 4. Ethicorum dicitur, quod intemperantia corrumpit principia prudentiae: ergo.

In oppositum est, quia non sunt minus efficacia principia practica, quam speculatiua: sed principia speculatiua non possunt corrumpi, vnde sunt notissima, nec aliquis potest negare ea: ergo. Sed principia practica, & scintilla rationis, sunt illa sinderesis: ergo.

Respondeo, primo videndum est, quid sit scintil la rationis, quae sinderesis dicitur, primo quantum ad actum, secundo quantum ad nomen, tertio quantum ad rem.

Quantum ad actum sciendum, quod sicut notitia principiorum, quae se tenet ex terminis in con scientia speculatiua est alterius rationis a notitia conclusionum, quae tenet se ex deductione: sed in practicis est notitia quorundam principiorum quae se tenet ex terminis, & notitia conclusionum, quae se tenet ex deductione illorum principiorum, & vna notitia est omnino alterius rationis ab alia: Principia ergo prima in practicis sunt duo, scilicet: oportet soperiori obedire, & non facias alteri, quod tibi non vis fieri, & primum respicit Deum, & vniuersaliter quemcunque superiorem; aliud vero respicit aequalem, & ex istis duobus sicut ex per se notis deducuntur omnes con clusiones practicae; tamen sciendum est, quod aliqua possunt pluraliter esse nota per se, ut ex terminis per se, sine deductione aliqua syllopistiea, eo modo illud principium: de quolibet alli: matio vel negatio vera, est per se notun.

Alia sunt per se nota ex terminis, non simpliciter, & absque omni deductione, sed mediante deductione quadam, licet impersectibili, vnde positis terminis statim intellectus arguit imperfectibile, sicut est de se hoc per se notum: Omne totum est maius sua parte, arguit enim intellectus sic imperceptibiliter, posito hoc termino: Totum est aliud, quod pars, nam totum est, quod continet partem, & plus, & ex hoc concludit imperceptibiliter, Omne totum est maius sua parte. Sic in practicis, quaedam sunt principia nota ex terminis absque omni deductione: & aliqua, quae sunt per se nota med iante aliquo imperceptibili syllogismo accepto ex terminis: isto secundo modo sunt per se nota praecepta decalogi, & notitia talis istorum principiorum dicitur scintilla rationis, & hmōi no titiae sunt quaedam regulae in practicis, secundum quas recte viuimus, qualis est illa: Temperate est viuendum, & agendum &: Dandum est sicut oportet, & quando oportet. Et haec possunt dici principia prima, in quantum ex eis deducuntur actio nes secundum vitam moralem. Ergo ad propositum, actus scintillae rationisinon est secundum principia altissima per se nota primo modo, sed secundum illa, quae statim quodam imperceptibi li syllogismo apparent cuilibet esse nota, quod deducit illa scintilla rationis.

Secundo, quid est scintilla, quae sinderesis dicitur quoad nomen? Ad hoc sciendum est, quod secundum Greg. super Ezechielem, vbi loquitur de illis quatuor animalibus, quae vidit in spiritu Ezechiel, Aquila figurat scintillam rationis, quae altius volat: Ratio autem quare dicitur scintilla rationis est, quia sicut in scintilla est modicus ignis, & parum durans, sed nunc apparet, nunc disparet: sic in ratione nostra estt lumen modicum respectu intelligentiarum, quia supremum rationis coniungitur cum infimo, & ideo supremum nostrae intelligentiae scintilla hominis appellatur, secundum, quam sunt nota principia pratica: & sicut ex modica scintilla generatur magnus ignis, sic ex illis principijs, quae pauca sunt, generatur totummet lumen moralis vitae, & propter hoc in graeco orsipene idem est, quod scintilla in latino.

Nunc dico, quid sit sinderesis quantum ad rem. Dico primo, quod non est actus tantum, quia scintilla rationis vtimur, quando volumus, non au tem vtimur actu quando volumus, tunc enim idē esset causa sui ipsius per sinderesim, & scintillam rationis iudicamus, quando volumus: ergo sinderesis habet causalitatem aliquam super iudicare: non ergo est idem quod actu iudicare, per notitiam enim principiorum causalitates iudicamus de conclusione, sicut iudicamus non esse furandum, & huiusmodi. Oportet ergo quod sit aliquod principium inclinans determinatiue ad iudicandum, propter quod concludo, quod non est actus, sed habitualis notitia, qua possumus faciliter exi re in actum, quando volumus. Sed de isto habitu inclinatiuo est dubium, quid sit.

Hic dicunt quidam, quod est illamet natura po tentiae: dicunt enim, quod sicut per habitum scientiae iudicamus scientifice de aliqua determinata conclusione speculatiue; de connexione autem terminorum non iudicamus per habitum, sed per potentiam illam. Nam pondere naturali potentiae iudicamus complexionē terminorum primorum principiorum, non autem ex habitu, quia sic habitus es set ante habitum: ergo. Sic est practicus, quod potentia est illud, quo iudicamus connexionem primorum principiorum practicorum, licet per habi tum ipsorum principiorum iudicemus de conclusione, & agibili, sed sinderesis est habitus principiorum, vt dictum est: ergo non est aliud, quam potentia illa. Et confirmatur propositum, quia non videtur, quod aliquid acquisitum insit nobis ad illud: sed habitus principiorum est nobis a natura: ergo non est nobis aliquid acquisitum siue in spo culatiuis, siue in practicis.

Alij dicunt, quod ex notitia actuali terminorum acquiritur in nobis notitia habitualiter, & habitus, quo intellectus iudicat complexionem il lorum terminorum. Et ad hoc mouentur, quia alias non videretur, quod notitia primorum principiorum posset corrumpi, quod falsum est, quia multi negauerunt principia prima. Videtur mihi, quod in hoc sit distinguendum. Principium. n. potest accipi pro notitia illa & complexione terminorum, Secundo pro pondere determinante, & inclinante in alteram partem determinate: Tertio mo do pro aliquo derelicto ex iudicio complexionis in potentia illa, verbi gratia, accipio istos terminos: Malum, est furari, modo dico, quod multi sunt, qui habent istos terminos, sicut principium, nec per consequens complexionem illorum, tunc dico, quod accipiendo habitum principiorum, & notitiam terminorum, ex quibus habetur complexio ipsorum, quae complexio est principium, sic dico, quod habitus principiorum non est ex natu ra. Multi enim non habent notitiam terminorum principiorum, quia non habent species ipsorum, sed oportet prius acquiri notitiam eorum per ac quisitionem specierum, & per doctrinam. Sed si habitum principiorum capiamus pro illo pondere determinante talem veridicationem, ita, quod notis terminis statim assentiamus complexioni, & iudico de tali veritate, sicut iudicamus, quod malum est furari, sic dico, quod est a natura est. n. non aliud, quam lumen potentiae, quia illa est additio ex ipsis terminis, & lumine intellectus agentis, ex quibus immediate nullo praeuio causatur notitia complexionis. hoc modo intelligitur illud, quod dicit Comment. 3. de anima commen to 49. quod intellectus agens est causa principalis, & terminata instrumentalis in notitia primorum principiorum, & tunc, quia intellectus agens mediantibus terminis causat formam illam, quae est notitia principiorum in intellectu possibili; Verbi gratia: Sed malum est furari, & tunc in secundo instanti idem intellectus virtute talis potentiae complexionis causat in intellectu possibili no titiam conclusionis complexionis, ita quod agit mediante tali notitia, vt instrumento, sicut mediã- te notitia terminorum, vt instrumento, agebat ad complexionem eorum.

Tertio vero modo potest accipi notitia terminorum principiorum pro facultate & habilitate quadam derelicta in intellectu ex frequenti tali iudicio terminorum, & complexionis ipsorum, quo faciliter iudicat intellectus de eorum complexione, & hoc modo habitus principiorum est habitus acquisitus, & hoc modo in intellectu potest acquiri habitus oppositus habitui principiorum ex frequenti consideratione actuali oppositi.

Sed hic est dubium satis magnum, quoniam se cundum Arist. 2. Ethicorum, assuefactio non est respectu eorum, quae insunt a natura: sed per te notitia complexionis terminorum ipsorum principiorum est a natura, dixisti enim, quod complexio talis causatur immediate, & naturaliter lumine intellectus agentis, & terminorum nullo addito: ergo.

Respondeo: ratio illa efficax est contra illos, qui ponunt, quod intellectus possibilis causat no- titiam in se ipsarum rerum, quia tunc suo pondere causaret, & habet in se principia talia, & per consequens non posset recipere opposita, sed intellectus agens est ille, qui praesentat terminos, causat notitiam complexionis illorum, & secundum quod praesentantur alij, & alij termini, secundum hoc causat aliam, & aliam notitiam, & etiam oppositas notitias secundum conditionem terminorum praesentatorum.

Ex his colligo, quod scint illa rationis, quae dicitur sinderesis, non est aliud quam lumen intelle

ctus agentis cum notit ia terminorum talium ha bita vel immediate, vel quodam imperceptibili syllogismo, quo habetur iudicium practicae veritatis. Vltimo quantum ad propositum quaestionis propositae: Vtrum sinderesis possit extingui/dico, quod si accipiatur pro habitu derelicto, de quo su pra dictum est, dico quod potest extingui per syllo gismos positos, vnde sic potest acquiri illud quietum in mente sua, quod bonum est furari, & hoc est, quod dicit Philosophus in Ethicis, quod qua lis est vnusquisq; talia sibi videntur, reliqua. Si vero accipiatur scintilla pro lumine intellectus agentis, quod est quoddam iudicatorium cum illa notitia terminorum, sic non potest corrumpi: vndeposito, quod fur iudicet non esse furandum, tamen adhuc manet iudicatorium, quo terminis occurrentibus recte iudicaret hene esse agendum; tale autem iudicatorium, & lumen naturale benepotest per habitum malum acquisitum obtenebrari, non tamen potest extingui, nec corrumpi, sicut nec potentia illa. Ad argumentum principa le dico, quod Philosophus loquitur de prudentia quoad habitum derelictum, de quo dictum est.