Quaestio 1

ARTICVLVUS I. Vtrum peccatum commissum a se, vt expiabile, sit subiectum Poenitentia.

QVANTVM ad primam quaestionem arguo primo, quod peccatum a se commissum vt expiabile non sit subiectum poenitentiae, sic: virtus est de bono & ar guo, vt de subiecto 2. Ethicor. cap. 3. Poenitentia est virtus: sed peccatum non e it bonum arduum: ergo.

In oppositum est, quia illud per quod poe nitentia habet cognosci & definiri, videtur esse subiectum Poenitentiae, eo quod habitus cognoscitur per obiecta: sed paenitentia cognoscitur, & definitur per peccatum, vt expiabile, iuxta illud Ambrosij in Ser. quodam Quadragesimae, & refertur de poenitentia dist. 3 cap. poenitentia: Poenitentia est praeterita mala destere.

Respondeo: Primo praemittam distinctionem quandam de obiecto virtutis: secundo ponam propositiones intentas.

Quo ad primum sciendum, quod subiectum virtutis quoddam est remotissimum, quoddam propinquum, quoddam propinquissimum. Exemplum adduco de fortitudine, cuius subiectum remotum sunt illa, circa quae habent fieri passiones, quarum fortitudo est moderatiua: & hoc modo periculum mortis, & huiusmodi sunt remotum subiectum fortitudinis: obiectum vero eius propinquum est illud, circa quod immediate inducit bonum rationis, cuius ipsa est coniecturatrix; hoc modo timores, audaciae, & huiusmodi sunt obiectum propinquum fortitudinis, circa quod fortitudo inducit huiusmodi medium rationis. Sed obiecum eius propinquissimum est illud medium rationis, quod virtus habet inducere & coniecturari circa obiectum propinquum, de quo statim dicum est. Haec vero distincio videtur satis rationalis, & exemplum eius patet in artibus aperte. Videmus enim in arte domificatiua, & vniuersaliter in alijs artibus obiectum materiale, & obiectum formale: obiectum namque formale domificatiuae est forma domus, quam principaliter artifex intendit: sed obiectum materiale est materia, circa quam intendit inducere formam domus. Et quia virtutes sunt habitus operatiui suo modo, ideo ibi possumus accipereobiectum formale, & illud est bonum, & medium, quod intendit inducere obiectum materiale, & illud est duplex in virtutibus, scilicet propinquum, circaquod immediate inducitur bonum ipsum rationis.

Secundo pono propositionem intentam, quod obiectum poenitentiae sunt poenae voluntariae adaequatiuae inaequalitatis, quam peccatum induxit inter Deum & hominem.

Hanc propositionem pono propter opinionem quorundam, circa materiam istam. Dicunt enim quidam, quod peccatum directe est obiectum poenitentiae.

Alij dicunt, quod peccatum vt commissum contra legem Dei. Dico tunc, quod peccatum non est obiectum poenitentiae proprie; & propinquum, est tamen obiectum remotissimum aliquo modo, pro quanto poena punitiua, quae est obiectum directe & propinquum poenitentiae est circa peccatum, sicut circa suum obiectum suo modo.

Propter ista ego posui propositionem assumptam, quam probo primo ex dicto Philosophi 5. Ethic. c.4 Justitia punitiua in paenis est, quae reducit offensam ad aequalitatem.

Considerandum est enim, quod ille: qui iniurias habet, plus honoris sibi tribuens, quod non debuit, qui vero passus est iniuriam, habet minus, quod priuatus est proprio honore: poena ergo iusta hanc inaequalitatem reducit ad aequalitatem, propter quod poena, vt sic est obiectum iustitiae punitiuae.

A simili, peccatum enim inducit inaequalitatem quandam inter Deum, & hominem, auferendo Deo, quod suum est puta reuerentiam, obedientiam, & honorem, in quo Deus per peccatorem, quantum ex parte peccatoris est, fit minus habens; peccator autem attribuendo & vsurpando sibi totum votum suum, & beneplacitum, ac desiderium, fit plus habens. Idcirco hanc inaequalitatem reducit ad aequalitatem paenitentia virtus proprie, non paenitentia Sacramentum auferendo peccatori deside. ria propria, & Deo reuerentiam & obedientiam debitam exhibendo, quapropter peccatum non est obiectum paenitentiae proprie, sed magis paena, non absolute, sed vt reductiua illius inaequalitatis ad aequalitatem.

Secundo probo propositionem hanc per rationes, quas patitur materia moralis, vbi non demon strationes, sed persuasiones potius sunt quaerendae. Arguo tunc sic: Illud est materia proprie & subie. ctum virtutis alicuius, circa quod virtus illa immediate ponit, & coniecturat bonum, & medium rationis, quod est quasi forma inducenda a virtute: sed paenitentia non ponit huiusmodi bonum, & medium rationis circa peccatum, sed circa paenas, vt inaequalitatis illius reductiuas: ergo. Maior patet ex 2. Ethic. cap. 6. quod virtus est coniecturatiua medij, quia formam, puta medium rationis consistens in debitis circumstantijs inducit in materiam determinatam. Minor patet, quia peccatum huiusmodi circumstantias non inducit, sed pae na; agens enim paenitentiam apponit paenas, quas oportet, quando, & sicut oportet, & sic de alijs circumsantiss, vt sic paena sit illud, quod ex inclinatione paenitentiae virtutis habet circumstantionari, peccatum autem nullo modo. Confirmo hoc sic: Vera virtus habet pro obiecto illud, quod corrumpit, cum ipsa habeat modificare suum proprium obiectum: sed paenitentia corrumpit peccatum: ergo.

Secundo sic: Sicut est de iustitia punitiua & vindicatiua, sic est de paenitentia suo modo. Vbi considerandum, quod differt iusttitia punitiua, & vindicatiua. Justitia enim punitiua est directiua in paenis, quae a iudice infliguntur. Iustitia vero vindicatiua est directiua in paenis, quae infliguntur a persona priuata, vbi Iudicis non habetur praesentia, sicut tempore Machabaeorum, Mathatias & filij eius punierunt peccatores, quod etiam hodieliceret alicui patriae, imo esset actus virtutis, & hoc respecu alterius patriae, vbi Dominus & Iudicis praesentia non essset, & haec vindicatiua est virtus alia a iustitia punitiua.

Vltra istas est virtus alia tertia punitiua suiipsius infligendo debitam sibiipsi paenam, secundum iudicium rationis, & haec vocatur paenitentia, dequa est nunc sermo. Dico ergo tunc, quod sicut est de iustitia punitiua & vindicatiua, & hoc in alterum, sic est de paenitentia, quae est iustitia punitiua in seipsum. Sed iustitia punitiua est directiua in pnis in alterum, similiter iustitia vindicatiua non habent pro obiecto peccatum ipsum, puta furtum, vel homicidium, sed paenas, quas coniecturat secundum rectam rationem infligendas in alterum.

Sic & vindicatiua, licet moueatur ex peccato commisso, tamen actus illius, vt talis virtus est, totus est circa moderationem paenarum in alterum, secundum circumstantias requisitas: ergo iustitia requisita directiua in scipsum, etsi motiuum capiat ex peccato, tamen actus eius totus est circapaenas, vt reductiuas inaequalitatis ad aequalitatem

Tertio declaro quaedam, quae faciunt ad euidentiam huius Sacramenti.

Et primo de nomine: Nomen est panitentia dicitur autem a puniendo, vel paenam inferendo, patet per Augustinum expresse. Dicitur etiam a paenam tenendo, secundum illud Augustini de vera & falsa paenitentia cap. 8. circa medium. & cap. 19. habetur de paenit. dist. 3. cap. paenitentia. Panitentia est paenam tenens, & paenitere est paenam tenere.

Secundo de definitione. Datur autem vna definitio, quae est Ambrosij & Cregorij, & ponitur de paenitentia dist. prima. Paenitentia est praeterita mala plangere, futura non committere. In illa definitione ponitur actus, quia flere est obiectum remotum, quia dicitur, peccata, & circumstantia requisita, quia dicitur, vlterius illa non committere.

Alia est definitio Magisri, & patet in litera quae vltra praedictam definitionem ponit genus pae nitentiae, cum dicit, penitentia est gratia, siuevirtus.

Alia est Augustini loco supra citato de penitentia: Paenitentia, inquit, est vindicta, &c. vbi ponitur propinquum genus, non est enim quaelibet virtus, sed iustitia, & non quomodocumque, sed vindicatiua, & dicitur vindicare, quasi vim ad mensuram deducere.

Tertio, videndum est de eius accidentibus: dicitur de ea, quod est prima virtutum, & fundamentum hoc intelligendum est non simpliciter, sed supposito lapsu: de hoc intelligendum est verbum illud Joannis: Poenitentiam agite, appropinquabit regnum caelorum.

Secundo dicitur de paenitentia, quod est tabula, & hoc patet per Hieronymum: Intelligendum enim metaphorice: prima enim tabula nauis dicitur, qua fraca homo apprehendens aliquam tabulam euadit, licet cum paena: sic per simile prima tabula similitudinarie est archa Noe, idest Baptismus, in quo secure manet nauis innocentiae, quae post frangitur diluuio peccatorum. Ad euadendum autem diluuium interuenit sola secunda tabula ista, quae est paenitentiae Sacramentum. Nec dicitur tabulasecunda, compa rando eam ad aliquod primum, quod sit remedium contra peccatum post naufra. gium, sed comparando eam ad nauem innocentiae fractam per peccatum.

Tertio attribuitur sibi, quod timor est eius principium: concipitur enim in timore. Vbi sciendum, quod 4. Ethic. cap. 1. dicitur, quod non omnes homines sunt liberales, propter quod homines magis trahuntur ad bonum timore poenae, quam amore virtutis, propter quod necessaria est iusttitia punitiua; vnde hodie, vt in pluribus, magis concipiunt homines paenitentiam timore gehennae, quar: virtutis amore, hoc ergo modo intelligendum est paenitentiam incipere, quod quidem, vt in pluribus verum est.

Ad argumentum in oppositum: Licet peccatum non sit bonum arduum, tamen paena ipsa, vt adaequatiua inaequalitatis factae per peccatum inter Deum & hominem, est bonum quoddam & arduum, & hanc dixi esse immediatum obiectum.

Ad aliud in oppositum dico, quod aliud aliquid ponitur immediatius in definitione paenitentiae, quam peccatum, scilicet paena ipsa, quae exprimitur per hoc, quod ibi dicitur, deflere.

ARTICVLVS II Vtrum Poenitentia sit virtus.

QVo ad secundam quaestionem arguo primo, Q quod paenitentia non sit virtus, quia vanum est ponere habitum aliquem esse virtutem moralem, quam Philosophus non posuit inter virtutes quas inuestigauit: sed 5. Phys. vbi ponitur numerus moralium virtutum, non sit mentio de paenitentia: ergo.

In oppositum est, quia virtus quae habet pro obiecto aliquid reductiuum inaequalitatis ad aequalitatem, est virtus specialis contenta sub iustitia, quia iustitia est virtus reductiua inaequalitatis ad aequa- litatem, 5. Ethic. sed poenitentia est huiusmodi, vt patet: ergo.

Respondeo: Primo praemitto quoddam ad euidentiam specierum iustitiae. Vbi sciendum, quod virtutes Cardinales, vt vtuntur eis Sancti, non sunt virtutes & habitus speciales, sed sunt genera quaedam subalterna, in quae descendit virtus immediate, continentia sub se species alias moralium virtutum, sicut fortitudo est quoddam genus, sub quo continetur patientia, & huiusmodi. Similiter temperantia, & alia huiusmodi, & secundum hoc virtutes speciales morales non sunt aliae ab istis virtutibus, sed sunt contentae sub eis.

Tunc descendendo ad propositum dico, quod iu stitia est virtus quaedam generalis, continens sub se omnes morales virtutes, quae sunt coniecturatiuae debiti in ordine ad alterum. Ad videndum ergo in speciali species iustitiae, sciendum est, quod debitorum quaedam sunt ex natura rei, & accidentia; quaedam vero sunt voluntaria: primo modo est debitum filij ad patrem: secundo modo debitum, quod contrahitur in commutationibus: non enim de necessitate, & ex natura rei obligor ad iustitiam commutatiuam. Tunc debitorum primo modo, scilicet ex natura rei, & necesariorum, quaedam sunt, quae fundantur super obligatione causati, & causae; quaedam super obligatione communicationis similis essentiae, vel eiusdem naturae: & primum quidem horum est debitum, quo quis tenetur Deo, & parentibus: secundum vero est debitum, quo quilibet tenetur alteri, puta esse affabilem, non esse mendosum, & deceptorem, & esse legalem: hoc enim debitum exigit aequitas communicationis eiusdem naturae.

Debitum primo modo, quod fundatur super obligatione causati, & causae, potest esse triplex, secundum quod triplex potest esse causa; aliquid enim potest esse causa alterius, vel in esse; & bene esse; vel in bene esse tantum; & primo modo dicitur, vel simpliciter, & primo, vel diminute, & secundum quid.

Ex hac ergo triplici obligatione consurgit triplex debitum, & triplex virtus specialis sub iustitia coniecturatiua illius debiti: obligatio ergo cau sati ad causam in esse, & bene esse simpliciter, & perfecte fundat primum debitum, quod debet rationalis creatura ipsi Deo, & virtus, quae illud habet coniecturari, est prima species iustitiae, quae est Religio, siue latria: latria autem multas habet sub se species, de quibus modo supersedeo, dicturus amplius de eis in tertio libro. Sed obligatio causati ad causam in esse, & bene esse, quae est causanon simpliciter, sed diminute, & sub potentia prima fundat secundum debitum, quo filius parentibus obligatur. & virtus illud coniecturans dicitur Pietas, qua redditur parentibus, & patriae, quod suum est, & quilibet patriae, quae est quasi pater. Sed obligatio causati ad causam in bene esse tantum, vt penes bonum virtutis, & morum, fundat aliud debitum, quo subditi tenentur Regi & Praelatis; & hoc consurgit dupliciter, vel enim principium illud, quod est causa bene esse est aliquid animatum, & sic consurgit virtus, quae dicitur Dulia, quae non est aliud, quam habitus coniecturatiuus, scilicet specialis honoris, quem debemus eis, qui nobis conferunt bene esse: hoc modo redditur specialis cultus Sanctis, maior quam Principibus, vel Regibus, vel Praelatis, quae potest Hiperdulia no- minari, quandoque autem tale principium & causa bene esse, est aliquid inanimatum, cuiusmodi est lex, & virtus coniecturans debitum respectu illius vocatur communiter Justitia legalis, quae reddit debitum fundatum in ordine ad ipsas leges; legi enim debetur honor, vt sua praecepta & statuta obseruentur.

Habemus ergo quatuor virtutes speciales, scilicet religionem, siue latriam respectu Dei, pietatem respectu patriae, & parentum, duliam & hiperduliam respectu Praelatorum, Principum, & Sancorum, & iustitiam legalem respectu legum, & hae omnes fundantur in obligatione causati ad causam

Sequitur nunc de virtutibus, quae sunt respectu debiti in obligatione, non causae & causati: sed super esse ex natura rei: sed esse huiusmodi, vel est bonum fortunae, vel animae; si sit bonum sortunae, vt si alicui multum fortuna arrideat, tunc in illo consurgit debitum respectu alterius, cui non tantum arridet, & virtus illud coniecturans dicitur liberalitas, quae reddit debitum, quantum arrident bona fortunae, & quantum exigunt.

Si vero sit bonum animae, puta scientia & virtutes, & alia diuina, & perfectiones gratuitae, vt quia es melior clericus, quam alius; vel magis virtuosus, vel auctoritas aliqua, vt praelatio, licet non sit praelatus meus, quia omnia haec sunt bona animae, quia spiritualia, seu auctoritas praelati, vel principis, quibus tamen non es subditus, tunc in nobis respectu talium consurgit speciale debitum ad debitam reuerentiam exhibendam, & tunc oritur specialis virtus, & haec reuerentia & honor, quae dicitur Obseruantia, cui opponitur infrunitio, idest effrenata irreuerentia. Et hinc est, quod homines in magnis dignitatibus constituti tractant hodiecum multa obseruantia presbyteros, viros religiosos & scientificos, &c. Sic habemus sex virtutes, latriam, hiperduliam, duliam, pietatem, iustitiam legalem, liberalitatem, & obseruantiam.

Tunc sequitur debitum, quod fundatur super obligatione communicationis eiusdem naturae: natura enim nostra est politica, & ciuilis, & communicatiua: ergo quicquid secundum rectam rationem pertinet ad mutuam communicationem habet itistitia coniecturari, tunc, ex quo volo tecum politice communicare, primum, quod tibi debeo, est Affabilitas, ex qua bene consurgit beneuolentia, de qua Philosophus tractat 9. Ethic. licet videatur ibi innuere, quod non sit virtus, & puto, quod intelligit, quod non sit virtus amicitiae, licet sit alia specialis virtus, cui opponitur maleuolentia, & malignitas, & inuidia. Si autem crescant affectus, & intendantur, & identites quasi vnum alteri verbo, & facto, tunc est iustitia, quae vocatur Amicitia. Quandoque autem communicatio ista exhibetur non quibuscumque simpliciter, sed speciali, dante se vno alteri verbo & facto, & talem habet coniecturari virtus amicitiae.

Item, quia homo est animal politicum, & debet ideo alteri affabilitatem, sciendum, quod quandoque communicatio affabilitatis aspicit conceptum mentis, & hanc coniecturat Veritas, cui opponitur Mendacium, de quo habetur 4. Ethic. cap. 7. vel respicit ad affatum, & hanc coniecturat Mansuetudo, cui opponitur discolus, qui continue mordet socios & conturbat. & sic habemus quatuor species iustitiae aspicientes communicationem esse, & prio res erant sex, & habemus decem, quae fundantur super obligatione necessaria ex natura rei.

Sequitur secundo obligatio voluntaria, haec autem obligatio aspicit mutuam communicationem non esse, sed rerum ad inuicem, & necessariorum bonorum: & tunc sciendum, quod potest quis alteri communicare in bonis dupliciter, vel in bonis distribuendis inter se a persona communi, & illam distributionem regulat iustitia distributiua, quae consulit in quatuor terminis, sicut se habet meritum istius ad meritum illius, sic praemium ad praemiũ; vel in bonis non distribuendis inter se a communi persona tertia, sed absolute inter se commutandis, & sic consurgit debitum vnum ex intentione, & sic oritur iustitia commutatiua, quae est directiua incommutationibus, aliud praeter intentionem, vt puta, quia bona mea tibi communico, es obligatus ad gratias reddendas, & sic consurgit Gratitudo, quae potest vocari iustitia retributiua, & habemus tresdecim species iustitiae.

Vlterius sciendum est, quod aliud est redderedebitum, aliud indebitum restituere, & reduceread debitum. Et hoc contingit dupliciter; aut enim istud debitum homo reducit ad debitum inseipso, & hanc reductionem coniecturat poe nitentia, qua inaequalitatem sui ad alterum homo reducit ad aequalitatem; vel homo indebitum reducit ad aequalitatem, & debitum non suum reducendo ad debitum, sed indebitum alterius: & hoc dupliciter, vel enim talis est habens communem aucttoritatem, & illam reductionem habet regulare iustitia punitiua, directiua in poenis alteri infligendis: Vel est persona priuata, vbi deficit persona communis, qualis fuit Moyses, cum percussisset Aegyptum, & Machabaei, & tunc reductiue illam habet regulare, & coniecturari iustitia vindicatiua, & sic habemus tres virtutes fundatas super reductione indebiti ad debitum, & cum prioribus habemus sexdecim species iustitiae in vniuerso

His visis pono propositionem istam primam quod Poenitentia est virtus specialis. Hanc conclusionem probo, quia virtus habens speciale obiectum, & specialem actum est virtus specialis, quia ex distinctione actuum sequitur distinctio habituum; distinctio vero actuum oritur ex distinctione obiectorum: sed poenitentia habet specialeobiectum, vt patet in praecedenti quaestione, habet enim specialem actum. Vbi considerandum est, quod commune est virtuti omni habere duos actus, vnum exteriorem, & alium interiorem Interior est electio, & talis actus respectu poe nitentiae est poenas eligere; alius vero actus quasi exterior est imperare potentiam executiuam, & primum quidem sufficit ad virtutem sine secundo, & actus iste respectu poenitentiae est elecas poenas imperare; licet autem non imperaret exterius, dummodo eligeret interius, ita quod esset electio absque expe rientia, habetur virtus poenitentiae, & acttus specialis virtutis.

Alij duo actus etiam concurrunt in speciali ad virtutem poenitentiae, & vnus quidem est interior, puta dolor in sensu, & vsque ad lachrymas; alius vero exterior, scilicet poenas accipere, & infligere paenas exteriores, & acceptare patienter. In actibus ergo poenitentiae estjiste ordo. Primo namque peccatum consideratum displicet, & sic primus actus penitentiae respectu illius est poenam eligere: ad quod statim sequitur prima poena, quae est tristitia in voluntate. Ad istam sequitur poena secunda, quae est dolor in appetitu sensitiuo, qui est dolor experimen talis. Tertio sequitur poena tertia, quae est afflictio corporalis.

Sed hic est dubium, quia videtur, quod dolere de peccato magis pertinet ad charitatem. Item videcur, quod pertineat ad omnem virtutem, nam non es liberalis, qui non tristatur, quando egit illiberaliter.

Respondeo: Actus doloris potest importari in di nersis virtutibus, secundum diuersos fines: dolereergo & tristari, quia Deum offendit, pertinet ad amicitiam, & charitatem: dolere vero propter bonum virtutis, pertinet ad illam virtutem, contra quam fuit obiectum doloris, sicut dolere, quia non exhibuit Deo reuerentiam, pertinet ad actum latriae. Dolere autem, vt reducatur inaequalitas ad aequalitatem, & debitum quod debebat actus latriae, est actus poenitentiae. Ideo dico, qui dolere de peccatoinquantum sic, non est actus specialis, nec proprius poenitentiae: sed importare poenas adaequatiuas, & velle punire est actus proprius poenitentiae, & poena prima: sed inquantum est velle punire, & hoc modo est prima poena in voluntate.

Secunda Propositio est, quod est virtus moralis. Probo: Philosophus enim definiens virtutem moralem 2. Ethic. c. 2. & 6. dicit, quod virtus moralis, est habitus electiuus consistens in medio rationis, quo ad nos, & vt sapiens determinabit: sed poenitentia est huiusmodi: Est eaim habitus non tantum actus, quia dormiens potest dici poenitens, qui tamen non est in actu secundo. Est etiam electiuus, quoniam elegit poenam: consistit etiam in medio rationis, non rei, sed quo ad nos. Hanc probo, quia vbi contingit esse superabundantiam, & defectum, ibi contingit esse sic medium rationis: sed peccatum eligere, habet quandoque superabundantiam rationis, sicut ponit exemplum Philosophus de muliere, quae quia concubuerat cum homine sibi apparente in specie Jouis, comperto quod esset homo, tantum doluit, q mortem assumpsit. Sic dicendum est etiam, si quis intantum abstineret, quod grauem infirmitatem vel mortis periculum incurreret, hic vtique excederet in abstinendo.

Similiter patet, quod in eligendo poenas potest ese defectus, puta parum abstinere, & huiusmodi: ergo eligere poenas habet medium rationis, & quo ad nos, quia quantum possumus portare, & sicut sapiens determinabit, vel dictamine naturali, vel per scripturas.

Tertia Propositio est, quod poenitentia est virtus moralis specialis, contenta sub iustitia similis iusti tia vindicatiuae, differens tamen, quia illa infligit poenam in alterum, haec in se: & ex hoc habent differentiam in actu, quia nunquam poenitentia inclinat ad puniendum in se vsque ad mortem: Justitia vero punitiua inclinat ad poenam in alio vsque ad poenam mortis quandoque.

Contra propositionem est, quod ista virtus potest dici infusa, & acquisita, licet dicant quidam, quod non sit infusa, tamen propter dicta Sanctorum, quae videntur huc sonare, teneo quod poenitentia sit vir tus etiam infusa, licet possit esse etiam aliqua acquisita.

Sed in quo differunt? Dicunt quidam, quod acquisita innititur dictamini rationis.

Sed contra hoc est, quia ex bonis operibus dicta- tis secundum legem diuinam, potest acquiri habitus virtutis. Dico ergo, vt alias dixi, qui virtus acquisita vltra circumstantias, quae se tenent ex parte acus, ponit circumstantias ex parte agentis, vt est agere faciliter, immobiliter, & delectabiliter, aut prompte in actibus repentinis.

Sed virtus infusa non dat circumstantias ex parte agentis, sed ex parte actus; & tot quidem sunt circumstantiae, quas Deus exigit in acttu, quod homo non valet illa praeuidere, & licet posset, tamen immiscerent se multa distrahentia, propter quod requiruntur ad hoc, vt actus sit bene circunstantionatus, specialis motio Spiritus sancti, saltem habitudinalis, qui impellat ad omnes circumstantias, quas determinat voluntas diuina, & hanc voco vir tutem infusam.

ARTICVLVS III Vtrum paenitentia sit subiectiue in voluntate.

AD tertiam quaestionem, Vtrum poenitentia sit subiectiue in voluntate, arguo primo quod non, quia actus, & habitus sunt in eodem subiecto: sed actus poenitentiae est in concupiscibili, puta dolere: patet quod eius oppositum, scilicet gaudereest in concupiscibili: ergo.

In oppositum est, quia poenitentia est pars iustitiae: sed iustitia est in voluntate: ergo. Minor patet 2. Ethic. c. 4. Respondeo, pono tres propositiones.

Prima est de subiecto remoto poenitentiae, & est haec: Omnis persona naturae intellectualis potest es se subiectum poenitentiae, in qua potest esse eius obiectum, scilicet poena, vt adaequatiua inequalitatis inductae inter Deum, & hominem per peccatum Jsta patet, quia in natura potest esse habitus, in qua potest esse obiectum illius habitus, ex 1. Ethic. cap. 12. vbi dicitur, quod Deos non laudamus temperatos, nec mansuetos, siue castos, quia non posssunt in eis obiecta horum reperiri: sed peccatum non est obiectum poenitentiae nisi remotum. Propinquum autem est poena reducens inaequalitatem ad aequalitatem: ergo vbi possunt esse tales poenae, ibi potest ese poenitentia, vbi non, non

Ex his patet solutio quaestionum multarum. Prima quarum est, vtrum pueri baptizati statim mortui post baptisium habeant virtutem poenitentiae in patria. Dico enim quod sic, non tantum habitum, sed etiam actum aliquem, & omnes beati similiter. Attamen dico aliquem, quia electionem actualem, quod si peccassent, doluissent de culpa & exultassent de venia. Similiter alij beati, qui aliquando deliquerunt, gaudent, quia doluerunt, & habent actum, quod si peccassent, amplius doluissent.

Sed nunquid in angelis. Dicitur communiter, quod non, quia non potest in eis esse subiectum poenitentiae, eo quod peccatum Angeli est irremissibile, & ideo ibi poena nunquam reduceret inaequalitatem ad aequalitatem.

Secunda Propositio est de subiecto propinquo, & est haec, quod poenitentia infusa est in voluntatesubiectiue. Probo. Ille dicitur habitus infusus, vt dixi alias, qui quodam instinctu Spiritus sancti respicit, & habet omnes circumstantias in actu elicito, quae necessariae sunt ad hoc, quod acttus sit elicitus acceptabiliter Deo. Haec enim est ratio omnium habituum infusorum; quod enim voluntas attingat omnes circumstantias, quas Deus exigit in illo acttu, non potest esse nisi ab illo, qui praeuidet omnes circumstantias: iste est Spiritus sanctus, & ideo oportet esse specialem instinctum ad attingen dum illas, qui quidem instincus habitualis, non actualis est virtus infusa: sed huiusmodi instinctus est in voluntate: ergo.

Tertia Propositio est de poenitentia habitu acquisito. Vltra infusam enim pono aliam a cquisitam, quae dat circumstantias tenentes se ex parte operantis, cuiusmodi sunt illae, quae non tantum se tenent ex parte actus, sed ex parte modi agendi, quae acquiruntur in operante ex frequenter bene agere, sicut est delectabiliter, faciliter, & prompte in casibus repentinis. De hoc ergo habitu acquisito ex frequenter sic bene agere, dico quod est subiectiue in tot subiectis, in quot sunt illa, quae concurrunt ad istum habitum integrandum: secus enim est de simplici habitu, cuiusmodi est charitas, & alij qui sunt simplices qualitates, & de habitu, qui non habet veritatem vnitatis, sed integritatis plurium concurrentium ad sui constitutionem: habitus enim simplex bene est in subiecto vno, sicut charitas in voluntate, qui vero integratus est ex aliis pluribus non est in subieco, sed in tot in quot sunt ista, quae concurrunt ad eius integritatem, licet principaliter sit in illo subieco, in quo est illud, quod principaliter concurrit ad illius integritatem, hoc modo est de temperantia. Non enim ad temperantiam sufficit sola electio in voluntate, vt sit subiectiue in voluntate; nec sufficit solus appetitus boni sensibilis, & delecabilis, quia non est habitus nisi sit electiuus, secundo Ethic. sed dico, quod temperantia est vna decentia, & pulchritudo animae, quae consistit in pluribus habitibus, vt pulchre & decenter eligat delectabilia, & sic est de omnibus alijs virtutibus moralibus acquisitis.

Exemplum ad hoc est tale: Pulchritudo speciei non est vna simplex qualitas: non enim consistit in sola coloratione, quia multi bene colorati sunt, qui tamen non sunt pulchri, quia non habent faciem decenter lineatam; similiter nec sufficerent congruentia lineamenta sine proportione colorum, & sic de alijs, ex quo patet quod pulchritudo consistit in aggregatione plurium qualitatum, & sic recte dico de morali virtute, quae non est aliud, quam quaedam pulchritudo animae, quia ipsa est integrata ex pluribus concurrentibus ad eius integritatem.

Dico tunc, quod sicut plura vel pauciora concurrunt ad eius integritatem, quae sunt in alio, & alio subiecto, sic ipsa est in alio, & alio subiecto, licet principalius in illo, quod principalius concurrit ad eius integritatem.

Et per simile dico idem de poenitentia. Sic dico in proposito, nam illae poenae, quae sunt obiectum illius, sunt in diuersis subiectis, sicut eligere & velle tristari de commisso est in voluntate subiectiue, dolere vero in appetitu sensitiuo, & dico dolere vsque ad lachrymas: Similiter infligerepoenas exteriores, vt ieiunare, & c. sunt in corpore, vel virtutibus corporalibus, & nullus habet perfectum habitum poenitentiae, nisi delectabiliter eligat tristari de peccato, & poenas alias sibi inferre, & acceptare, quae tamen circumstantiae non sunt de ratione poenitentiae infusae, sed solum acquisitae.

Dicetur contra, quia habitus speculatiuus solum est in vno subiecto: ergo sic practicus, & moralis. Respondeo, quod est deceptio, quando ex naturalibus arguitur ad moralia, quoniam plura requirun tur ad moralia, quam ad naturalia.

Ad argumentum in oppositum, concedo quod virtus moralis partialiter est in concupiscibili secundum dolorem, quoniam concurrit ad eius integritatem, & hoc loquendo de acquisita, quia solum infusa in voluntate est.

ARTICVLVS IIII Vtrum per poenitentiam remittatur peccatum mortale.

CIrca quartam quaestionem arguo primo, quod per paenitentiam non deleatur peccatum mor tale, quia si sic, aut hoc est per actum exercitum, aut per habitum insusum: sed nec hoc, nec illud: ergo. Probatio minoris, non quidem per acum, quia actus non potest esse virtuosus, nec Deo acceptus sine gratia, gratia autem non potest esse nisi prius sit deleta culpa. Nec per habitum infusum, quia qua ratione infunderetur iste, eadem ratione infunderentur alij habitus: sed alij habitus non sunt sine gratia: ergo.

In oppositum est Scriptura, quae dicit, quod Deus dissimulat peccata hominum propter paenitentiam. Respondeo, hic quaeritur de paenitentia, vt est virtus, non vt est Sacramentum.

Ad euidentiam autem istius quaestionis, primo videndum est, quid est illud, quo peccator formaliter dicitur peccator actu transeunte, quod per paenitentiam deletur in peccatore. Secundo videndum est. Vtrum deletio culpae sit effectus virtutis paenitentiae. Tertio dicam quaedam pertinentia ad poenitentiam. Quo ad primum pono conclusiones aliquas.

Prima est, quod illud quo peccator dicitur formaliter peccator transeunte actu, non est actualis priuatio iuscitiae, vt quidam putant, quod ratione deformitatis acttus praeteriti, relinquitur priuatio gratiae in voluntate, qua formaliter dicitur peccator.

Alij dicunt, quod ex peccato relinquitur macula quaedam, & contagium, sicut ex tactu morticinij con trahebatur contagium in antiqua lege, non videtur mihi quod sit tale contagium, vel priuatio.

Hanc conclusionem probo ratione tali: Illud non potest dici formaliter ratio peccati, quo non remis so, nec intenso peccatum dicitur intendi, & remitti: formalis enim ratio, & ipsum, cuius est ratio, mutuo intenduntur: sed tali priuatione non remissa, nec intensa, dicitur intendi & remitti ratio illa, vnde post actum dicitur quis peccator: ergo. Minorem probo, quia priuatio iustitiae, & gratiae non suscipit intentionem & remissionem ex additione peccatorum: aeque enim priuatus gratia diceretur peccator, sicut ille qui crearetur in puris naturalibus.

Dices, quod ex priuatione gratiae simpliciter non dicitur quis peccator, sed oportet, quod praecesserit culpa, per quam gratia se priuauit. Contra, non curo, quia ego loquor de formali ratione peccati.

Nec secundo potest esse contagio, vt dicunt alij, quia aut illud esset quaedam habilitatio derelicta, & hoc non potest esse, quia aliquis non peccator potest esse magis habilitatus, quam peccator; aut aliquid aliud, & non apparet quid illud possit esse

Secunda Propositio est, quod illud, quo quis dici tur peccator forma liter, non est respectus realis in anima, qui dicatur reatus; nec est obligatio ad peccatum, quae est respectus rationis in ipsa diuina voluntate ordinante ipsum ad poenam propter pec catum commisium.

Quod enim non est reatus, qui sit respectus realis, arguo sic: Nullus respectus realis potest de nouo acquiri, nisi acquisito aliquo nouo absoluto: sed transeunte actu nullum aduenit de nouo absolutum reale: ergo.

Item cum iste respectus non sit de genere relatio nis secundum istos, nec apparet de quo genere sit, non videtur rationabile, quod ponatur.

Secundo quantum ad illud, quod dicitur, quod est respectus rationis, qui es obligatio ad poenam, &c. bene concedo, quod iste est obligatus, & ordinatus a voluntate diuina, sed tamen dico, quod ista obligatio non est illud, quo aliquis dicitur peccator transeunte actu. Ratio est, quia secundum praefatos non tantum remanet iste obligatus transeun te actu, sed & vltra hoc remanet in culpa: ergo.

Praeterea manente illa obligatione non dicitur formaliter peccator: ergo non est formaliter ratio peccati. Antecedens patet, quia iustificato existente aliquo per aliquam poenitentiam, adhuc manet obligatio eius ad aliquam aliam poenam.

Dices, quod obligatio ad poenam est illud, quo peccator dicitur formaliter peccator, non quaecumque, sed sola illa, quae ad poenam aeternam.

Contra, quia peccatum veniale manet sine obligatione ad poenam aeternam: vbi ergo non est obligatio ad aeternam paenam, & tamen est ibi ratio culpae.

Nunc pono propositionem affirmatiuam, ad cuius euidentiam, & multorum dicendorum alias; sciendum est, quod aliud est esse naturale, & aliud est esse morale; nam aliquando aliqui duo habitus in esse naturali sunt duo, qui tamen in esse morali non sunt nisi vnus, sicut dicit Philosoph. de faelicitate 1. Ethic. c. Io. & I1. quod aliquando filij viden tur trahere infaelicitatem a parentibus, & idem dicit, quod talis infaelcitas partim redundat a parentibus, partim non; quia a parentibus non redundat in esse naturali, sed tantum in ese morali, esse enim morale non consistit in re extra, sed in aestimatione hominum.

Similiter 1. Ethic. cap. 5. dicit Philosophus, quod honor est in honorante, & non in honorato, in esse tamen naturali est in honorato, licet in esse morali sit in honorante. Honorans enim agit virtuose, & bonum morale, honoratus autem nihil agit. Consimiliter, quando dedecus impenditur imagini alicuius rei, impenditur ei, cuius est imago. Similiter aliquis dicitur purgari ab infamia, quam contraxit, nulla sibi adueniente in esse naturali. Haec enim omnia intelliguntur secundum esse morale, quod est in hominum aestimatione. Infamis enim concipitur ab hominibus, sub quadam macula infaniiae, quae non est nisi in hominum aesti. matione. Similiter si non conciperetur dedecus imaginis in ordine ad illum, cuius est, non diceretur ei fieri aliquod dedecus magis, quam parieti.

His visis pono istam propositionem, quod actu peccati transeunte, puta homicidio, non solum manet obligatio ad paenam, imo etiam manet macula, de qua loquuntur Sancti in esse morali, secun dum apprehensionem alicuius naturae intellectualis, quia concipiens ipsum, & referens ad actum praeteritum, quem contraxit, qui transijt, reputat ipsum in quadam indecentia; & illa indecentiaconcepta in ordine ad actum praeteritum dicitur macula, & peccatum in esse morali, nec oportet, quod sit aliquid in esse naturali. Propter quod apparet, quod aliud est culpa, aliud reatus; est enim culpa indecentia quaedam, sicut virtus per oppositum dicitur quaedam decentia, siue in anima, si sit virtus animae; siue in corpore, si sit virtus corporis. Ex ista autem indecentia concepta in anima in ordine ad deformitatem actus praeteriti, nascitur obligatio ad peccatum ex determinatione voluntatis diuinae, & aliud est dimittere culpam, aliud dimittere obligationem & reatum. Quando enim Deus non concipit eum sub ista indecentia, tunc remittitur culpa; quando vero non concipit eum sub obligatione, dimittitur reatus.

Secundo est videndum, vtrum deletio culpae sit effectus paenitentiae virtutis. Dico, quod deletio culpae reputatur effectus paenitentiae. Dicum enim fuit in prima quaestione, quod obiectum paenitentiae non est peccatum, sed paena, vt reducit inaequalitatem ad aequalitatem, tunc sic: Illud delet culpam, quod reducit inaequalitatem ad aequalitatem, quae debet esse inter Deum, & hominem. Jstud probo, quia in aequalitate ista stat indecentia, quam dixi esse peccatum: sed hoc facit paenitentia, vt visum est supra in secunda quaestione istius materiae, quia per paenas subtrahitur homini, quod habet plus, & restituitur Deo, quod habet minus. Vtrum autem iste sit efffectus paenitentiae acquisitae, vel infusae, sciendum est, quod aliud est esse actum virtuosum, aliud est esse actum elicitum virtuose. Haec differentia patet ex secundo Ethic. cap. 4. quia aliud est loqui grammaticum, & aliud loqui grammatice. Actus igitur virtuosus dicitur ille, qui habet circumstantias debitas ipsi elicito actui a recta ratione, sed virtuose elicitur qui elicitur prompte, delectabiliter & repente: actus ergo virtuosus, & virtuose elicitus, est actus circumsantionatus circumstantijs se tenentibus ex parte actus, & ex parte operantis: sed actus virtuosus est actus circumstantionatus circumstantia, quae tenet se tantum ex parte actus.

Loquendo de acu paenitentiae virtuoso, & virtuose elicito. Dico, quod iste non est necessarius ad deletionem culpae. Multi enim poenitent, qui non eliciunt actum delectabiliter, imo cum tristitia, & magna difficultate.

Si autem loquamur de actu virtuoso tantum dico, quod talem oportet esse istum actum, qualem eliceret habitus acquisitus quantum ad circumsttantias, quae se tenent ex parte actus, non autem quantum ad illas, quae se tenent ex parteoperantis.

Quomodo autem habitus penitentiae infusus delet. Est sciendum, quod delere culpam potest intelligi, vel dispositiue formaliter, vel effectiue: formaliter delet sicut aliae virtutes, & gratia quia formaliter excludit culpam, eo quod non stant cum ipsa; effectiue vero dicitur delere per actum. Vbi est talis ordo imaginandus.

Primo namque peccator habet actum paenitentiae virtuosum, licet non virtuose elicitum, hoc est actum debitum circumstantionatum, sed non elicicitum a virtute. Et iste actus de congruo meretur deletionem culpae, licet tunc non sit adhuc formatus, postea intenditur, in illo instanti vltimo intentionis infunditur paenitentia virtus & gratia, ita quod in illo instanti est formatus a paenitentia, & gratia, & tunc sic formatus meretur de condigno remissionem culpae, & dicitur completiue delereculpam.

Sed qui sunt efffectus poenitentiae, & quot sunt, & quales? Respondeo, puto quod sint quinque: vnus est remissio culpae: secundus relaxatio reatus, & obligationis: tertius consumptio reliquiarum peccati, & hoc intellige de poenitentia totali completa, quia non omnia sequuntur statim deletionem culpae: quartus effectus est restauratio virtutum infusarum: quintus est restauratio actuum meritoriorum factorum in charitate, & mortuorum per peccatum subsequens, quae per poenitentiam reuiuiscunt.

Nunc tertio dico de conditionibus poenitentiae. Prima quidem est continuatio; alia est iteratio, alia gaudij immixtio; alia solemnizatio, alia publicatio.

Dico primo continuatio. Ideo dicit Ambros. in quodam Serm. Quadrag. & habetur de paenit. dist. 3. cap. paenitentia, quod paenitentia est praeterita mala plangere, & vlterius illa non committere. Et ex hoc surrexit error eorum, qui dicunt continue oportet paenitere, quia si iterum cecidit in peccatum, nihil valuit sibi illa paenitentia. Hic est error, non enim oportet semper de facto continuare, sed sufficit in voto, & habere propositum non I peccandi; cum enim paenitentia sit forma manens, & non successiua, nec praeteritio, nec futuritio est de sua ratione, vel essentia.

Secunda autem conditio est reiteratio, contraerrorem illorum, qui dixerunt, quod non potest reiterari, & hoc estt error, quoniam sicut potest reiterari morbus, ita & remedium a clementia Dei miserentis, in delictum.

Tertia conditio, gaudij immixtio cum do lore, non quidem simultanee, quia impossibile est, sed tempore quasi imperceptibili debet dolere de peccato, & de venia gaudere. Ideo dicit Augustinus de vera & falsa religione cap. 13. Tom. 4. peccator de peccato doleat, & de dolore gaudeat.

Quarta conditio est solemnizatio, idest publica; talis. n. non debet imponi nisi pro peccatis grauissimis, nec sacerdoti, nec clerico, & ille cui imponitur, non debet ad sacros ordines promoueri. Ad hoc etiam requiritur determinatus miniser, quia non potest illam imponere, nisi Episcopus. Tempus etiam, quia in capite ieiunij. Determinatus ritus, quia peccator debet venire ad fores Ecclesiae indutus sacco, pedibus nudis, capite demisso, & alia multa, quae ponuntur in Decreto.

Quinta est publicatio: poenitentia publica, sicut faciunt isti, qui vadunt per mundum nudi, quae infligitur pro morte patris vel matris, vel concubitu matris, vel tale aliquid, & talis paenitentia potest imponi a simplici sacerdote. Ad argumentum patet, quomodo actus & habitus sunt causa deletionis culpae.