Quaestio 1

ARTJCVLVS J. De dolore, & delectatione quomodo causentur.

CIRCA primum sunt duo modi dicendi. Primus autem est Doct. Henrici in quolibet. ad causandum dilectationes sunt duae radices. Prima est abiectio dispositionis consequentis, quia alias corpus glorificatum in igne pateretur, & combureretur, sed sola apprehensione fieret dolor: potest enim ignem percipere, & tamen non est dolor, quia nihil abijcitur: ergo abiectio remouetur.

Secunda radix est apprehensio, quia alias non doleret, vt patet de dormientibus, qui scinduntur, & non dolent eo quod sensus eorum sint sine actu, & simile est de calefactis in praelio. Requiritur ergo sensata apprehensio tanquam radix ad causandum dolorem: haec est apprehensio quae fertur directe super obiectum, quod ignis est calidus. Perceptio etiam exigitur, quae est actus, qui fertur in disconueniens, & sic sunt tres radices. Prima immutatio, vel corruptio abiectiua. Secunda comprehensio sensata. Tertia perceptio. Modo dicit iste, quod ad verum dolorem, vel delectationem exigitur abiectio corruptiua, vel saluatio. Secunda apprehensio, vt causa sine qua non. Tertio perceptio disconuenientis, & tunc sequitur dolor.

Est alius Doctor, cui non placet istud. Et primo ostendit, quod non sit necessaria prima radix, scilicet abiectio corruptiua. Secundo dicit, quod non distinguitur ibi apprehensio, & perceptio. Tertio ostendit, quomodo fit dolor. Circa primum dicit, quod immutatio corrupti- ua non est necessaria, imo aliquis potest dolere sine hoc, quod aliquid abijciatur, & probatur hoc sic: Sicut est de delectatione, sic de dolore per oppositum: sed delectatio causatur absque inturbatione ne consequentis realis, vt video pulchrum colorem, ostendo, quod hic non est mutatio per aliquam dispositionem realem inductam, quia ista introductio, vel terminatur ad visionem, & non, quia non est realis; nec ad aliquid consequens visionem vt patet; nec ad speciem, quia non est saluata, imo posito, quod ante insit species, non terminaretur ad ipsam.

Secundo sic: Excellens sensibile corrumpit subie ctum, inquantum est perceptiuum: sed sensus perceptiuus non recipit aliquid reale: sed solum intentionale: ergo. Item: Obiectum delectabile nullam dispositionem includit: sic etiam, nec tristabile, vt patet, de potatione quae introducit bonam dispositionem, & tamen est amara. Sic ergo prima radix, scilicet immutatio rationalis corruptiua, non est necessaria ad dolorem.

Secundo arguo, quia ibi non distinguitur apprehensio a perceptione: ergo vnius potentiae vnus est actus: sed sensus tactus, est vna potentia, & ponitur idem obiectum: ergo potentia illa non habebit nisi vnum actum.

Item: quae differunt sicut vnus, & gradus, non sunt duo actus: sed percipere non est nisi attenta apprehensio compilata per voluntatem: ergo.

Item, si sic, vnus sensus esset duo sensus: ita quod vnus feretur in obiectum ad indisconuenientiam. Item: obiectum tactus per te est perceptiuus, sed perceptio est relatio: ergo tunc relatio terminabit actum potentiae.

Dicit ergo aliud, quod ad causandum dolorem, & tristitiam requiritur vnus actus, qui si est remissus, vocatur apprehensio, si intensus vocatur perceptio. Secundo dicit, quod sola apprehensio spiritualis requiritur, & non oportet, quod introducatur dispositio disconueniens, vnde dicit, quod hic vnum obiectum abiicit potentiam absolutam organicam. Secundo inclinationem ad obiectum, & quod terminatur ad obiectum. Ista inclinatio est perfectio obiecti in potentia, tunc apprehenso obiecto secundum suum absolutum, si sit perficiens, statim oritur delectatio; si autem imperficiens, ex isto absoluto oritur dolor: ergo non ex consequentia, vel relatione, sed ex absoluto oritur delectatio, & dolor, verbi gratia: Inter actionem, & passionem est relatio, & est prima relatio inter ipsam ipsa inclinatio, ipsa tamen sunt absoluta tunc sequitur relatio secunda ab inclinatione quae est applicatio, ex qua sequitur statim forma producta, non quod sequatur per applicationem relationem aliquam, vt per causam effectiuam, nisi per causam sine qua non, sed solum modo sequitur per absolutum, tunc concludit, quod sola apprehensio sensitina est radix, &c. Nunc dico, quod mihi videtur hic. Si loquamur de facto quantum ad radicem de immutatione corporali, dico, quod de facto dolor, & tristitia corporalis non sunt sine immutatione aliqua reali. Si autem loquamur de possibili, est aliud dicendum propter corpora damnatorum. Dico ergo, quod delectationum quaedam sunt naturae indigentis, quaedam autem sunt naturae non indigentis. Secundo modo sunt, & dicuntur dele- ctationes simpliciter, hoc est, quae omni tempore sunt aptae natae delectare, vt speculatio, & huiusmodi; naturae vero indigentis sunt delectationes non simpliciter, quia non in omni tempore, vt delectatio cibi, & potus. Nam satiatus cibo magis tristatur, quam delectatur. Tunc dico, quod ad causandum delectationes de primo modo, quae sunt naturae indigentis, requitur immutatio realis, vt acquiratur realis dispositio causans delectationem. In alijs autem delectationibus de secundo modo non oportet. Ista probo.

Primo sic: Omnis delectatio, quae est ex genere non operatiuo, est ex acquisitione reali, hoc patet statim, quia generatio est motus realis, & terminatur ad realem formam, vnde generatio hic accipitur de perfectione rei, nam dum sic generatur res, idest perficitur, non dicitur alterari: sed omnes tales delectationes naturae, scilicet indigentis sunt generatio: ergo. ista probatur per Philosophum 1. Ethic. 13.

Item: ostendo hoc exemplo manu ducto, nam delectatio, quae est in comedendo, est generatio, eo quod generatio consistit in acquisitione alicuius complexionis, & durante tali acquisitione manet delectatio cibi; dum autem est completa, est somachus fastiditus, & ob hoc ponebant antiqui, quod delectatio non est bona, eo quod delectatio est generatio. Probo etiam de dolore, qui consistit inabiectione dispositionis consequentis, quod probo eo, quod terminatur ad communem dispositionem conuenientis: ergo oritur ex reali immutatione. Item Arist. lib. 7. Ethic. cap. 12. & lib. 10. cap. 3. De. lectatio est in acquisitione habitus, nam secundum eum delectatio non est naturae constitutae, sed constituendae: sed talis habitus est realis dispositio: ergo. Item ex quo delectationes tales sunt naturae indigentis, non habet delectationem, nam aliquis non delectatur indigentia: natura enim indigens non habet delectationem: ergo delectatur, quando completur indigentia: hoc autem est per acquisitionem alicuius realis: ergo.

Item: ostendo quod omnis delectatio corporalis est dolor, siue tristitia, haec sit saluatiua, illa autem abiectiua, & hoc sic. Omne, quod magis factum totaliter corrumpit, in aliquo gradu factum aliquid corrumpit: sed omne obiectum contristans subiectum corporaliter magis factum totaliter corrumpit: ergo. Probatio minoris, quia visus corrumpitur ab obiecto tristante, vt scilicet quando est nimis excellens. Jdem dico de auditu, vnde sonus acutus aliquid corrumpit in auditu, quod patet, quia tantum potest intendi, quod totaliter corrumpit auditum. Sic dico de omnibus obiectis: haec enim si multum intendantur corrumpunt sensum secundo de anima, excellens sen sibile, &c. ergo in aliquo gradu vltra proprium ad porentiam, & ideo non separantur ista duo, scilicet subiectum contristari, & dispositionem in sensu corrumpi. Tunc per oppositum de delectatione: omne obiectum delectans non solum percipitur, sed saluat dispositionem in sensu, vnde oculus disponitur vel ex luce media, & colore medio, & corrumpitur excellenti, vt tantum quis stare posset in tenebris, quod amitteret visum, quare patet, quod color medius saluat medium in organo, & talis color est delectabiiis, & hinc fit, quod nigredo, vel albedo nimia non delectant: restat ergo, quod acquisitio conuenientis dispositionis realis sit delectatio.

Item, si sola reali apprehensione visus delectaretur, nunquam in aliquo tristaretur. Probo, quia potentia perficitur per actum, & actus intentionalis est perfectio potentiae: si ergo in apprehensione albi nihil sit nisi intentionale, cum omne obiectum vt obiectum sit solum consequens, nunquam sequitur, vt oriatur tristitia, cuius oppositum experimur. Vbi enim nulla disconuenientia, nunquam tristitia oritur. Sed oritur tristitia inquantum potentia organica est, & ad obiectum agit realiter, non solum vt obiectum ad corruptionem alicuius dispositionis consequentis. Tunc respondeo ad motiua Doct. in propositione opposita sua.

Ad primum, cum dicit, non acquiritur actus, nec species, quia non sunt realitas; Dico, quod verum est, sed hoc non sufficit. quoniam acquiritur dispositio saluans, vt in oculo acquiritur dispositio saluans glacialem humorem, & hoc est, quod praecipitur respicere in colores medios, & in aquam, siue in speculum, ad recuperandam dispositionem, quae corrumpitur in humore glaciali per colores extremos, qui humor est complexio organi visus. Ad aliud dico, per interemptionem, nam obiectum inquantum cognoscibile perficit; & ideo, vt sic, non corrumpit, nec tristat: ergo non ad contristandum sola apprehensio, sed obiecttio, cuius oppositum sumit, cum dicit, excellens sensibilecorrumpit sensum, inquantum est perceptiuus intentionaliter non realiter: hoc enim non est verum, sed solum inquantum abijcitur dispositio realiter.

Ad aliud dico, quod potio amara est tristabilis gustui, & ab eo dispositionem abiicit aliquam realem conuenientem: sed in corpore inducit dispositionem, vbi non est ille sensus. Vnde nunquam abiiciens dispositionem congruam est delectabile, nisi illa dispositio non sit potentiae. Sicut multa dulcia delectant gustum, quae tamen abijciunt dispositionem interiorem. Quid ergo dicendum de facto? Dicendum est, quod delectationes, vel consequuntur apprehensionem sensitiuam, cuiusmodi sunt delectationes corporales, vel non; de secundo modo non est abiectio; sed de primis, quae sunt corporales. Tunc dico de talibus, quod inter potentiam, & obiectum est relatio cognoscentis, & cogniti, & quantum ad hoc est semper consequentia inter potentiam, & obiectum, & sic semper sequitur delectatio. Sed vlterius, quoniam huiusmodi actus vel sunt formaliter immutationes realiter contra intentionales, vt Philosophus vult, quod in parte sensitiua sit alteratio, sicut disgregare albedinis est abiectio formaliter, quia idem est, quod speciem recipi in glaciali humore rarefaciendo, & ideo est abiectiua.

Item: tactus consistit in medio, & ideo nunquam potest pati, nisi reali actione, quae abijcitur a medio, ex hoc ergo patiuntur potentiae ab obiecto realem immutationem. Tunc, quorum obiectorum actio est abiectiua, vt obiectorum excellentium, vt lux, & tenebra, ex talibus dico oritur tristitia, siue dolor; quorum vero actio est saluatica, vt obiectorum mediorum, ex istis oritur delectatio: Non oritur autem ex istis delectatio, vel tristitia, inquantum sunt cognitiua, sed inquantum potentia est talis, quod eius passio non est nisi realis, & abiectiua, vel saluatiua: ex hoc autem sequitur, quod delectatio in apprehendendo non est contrarium, quia non cooperatur ad potentiam, nisi vt sensibilis non immutans rationalem dispositionem. Vnde priuatio actus non esset tristitia, sed solum abiectio alicuius realis. Quia vero obiecta sensus immutant realiter, ideo si solum esset apprehensiua, delectationi sensus non esset contrarium: sed quia realiter immutant, sunt saluatiua, vel abiectiua necessario, & ideo contrarium delectationi secundum sensum. Et hoc est, quod dicitur in 1. Topic. cap. 13. Delectationi, quae est in intelligendo, nihil est contrarium.

Sed quid dicemus de damnatis? Est hic maxima difficultas, & magna, similiter de beatis, quoniam ita iudicat calorem digitus beati, sicut digitus damnati, & tamen non dolet, sicut damnatus: ergo dolor inest damnato ex alio, quam ex apprehensione, quia ista est communis beatis. Igitur dico, quod delectatio, vel tristitia est ab immutatione ab obiecto, quod sic, vel sic trahit. Sed dubium est de damnatis, quia impossibile est, quod effectus separetur a causa: sed secundum te tristitia est ex abiectione, quae sequitur ex immutatione reali ab obiecto: ergo.

Posset dici, quod forte est, quod tristitia oritur ex obiecto, vt est aptum natum abijcere: sed dicam sic de beatis, quid igitur dicendum. Ista difficultas habet locum in quarto, & ideo modo supersedeo. In hoc autem resideo, quod tristitia est realis abiectio conuenientis alicuius. Delectatio vero e conuerso, sicut de sono medio patet, qui ideo delectat, quoniam saluat aerem complantarem, quem abijcit sonus acutus. hoc ergo dictum sit de radice passionum corporalium.

Sed an vltra apprehensionem sit necessaria perceptio, vt dicit prima opinio, non oportet negare hoc propter rationem Doctoris arguentis ad oppo situm, quoniam iste Doctor imaginatur, quod aliud sit apprehensio, & aliud perceptio, ita quod perceptio sit actus potentiae superioris iudicantis, & ideo non doleret homo, nisi esset perceptio, quod patet de beatis, non enim dolent, quoniam iudicant non esse disconueniens. Quod ergo ibi sit apprehensio, & perceptio per potentiam iudicatiuam superiorem, ex quibus sequitur dolor, non video oppositum, & respondeo ad argumenta, quae alius Doctor adducit contra eum.

Ad primum patet, quod non possint apprehendere, & percipere esse actus vnius potentiae, sed duarum. Ad secundum dico, quod non concludit, quia non est verum, quod dicit, eo quod contra idem est apprehensio, & perceptio. Ad aliud dico, quod non sunt duo sensus, sed sicut ad iudicium de re visa concurrit sensus visus, & sensus communis, sic in proposito. Ad aliud dico, quod idem dicam de aestimatiua, quae apprehendit inimicitiam in lupo, & in filio conuenientiam, vnde dicere oppositum est contra experientiam. Et si dicit, aliud apprehendit, non relationem, sufficit mihi, quia illud voco conueniens. Sic ergo posset respondereHenricus ad obiectiones istius Doctoris: sed ego non teneo, quod ad causandum dolorem exigatur iudicium aestimatiuae: sed dico, quod sola apprehen sio exterior requiratur, & ratio est, quoniam dolor est in appetitu exteriori subiectiue, vnde non est subiectiue in corde: quoniam alius est dolor carnis & delectatio, quam dolor, & delectatio cordis, tūc aestimatiua non causat aliquid exteriori: ergo. Maior patet, quia diuersis appetitibus respondent diuersae apprehensiuae, & aestimatiuae: sed appetitui interiori respondet aestimatiua: ergo.

Item, tunc sequeretur, quod in sensu exteriori esset delectatio, & tristitia suturorum, quae iudicat aesttimatio.

Item, ex sola apprehensione aestimatiuae sequun tur omnes passiones eam concomitantes, vt passiones cordis, tunc ergo sequitur, quod per solam apprehensionem aestimatiuae fieret dolor exterius.

Tunc cuilibet apprehensioni respondet appetitus proprius: ergo non oportet concurrere iudicium: ergo videtur quod sufficiat appetitus exterior. Vel potest intelligi, quod obiectum causet dolorem immediate idem. Vt ergo videtur primo apprehensum, primo modo non: sed oportet quod sit apprehensum sensu, & ideo quando sensus non est in actu, non sentitur dolor, vt patet de dormiemte: tunc sicut obiectum non mouet appetitum animalem, nisi sit apprehensum interiori apprehensione, sic in proposito: ergo obiectum causat dolorem in potentia organica, non solum vt cognitiua est, sed etiam quia est immutatio in organo reale, & eodem iudicio capitur obiectum, & disconuenientia de excellenti obiecto, non quia sensus corporalis iudicet obiectum conueniens, vel inconueniens: Dico, quod ad causandum passionem non requiritur acquisitio dispositionis realis, quae non sit sensus, vt dicit prima opinio, nec exigitur acquisitio dispositionis solum intentionalis, vt tangit secunda opinio, sed eo modo, quo dixi superius, & hoc dictum sit de causantibus passiones corporales.

Nunc videndum est de ijs, quae concurrunt ad causandum passiones animales, scilicet irascibiles, & concupiscibilis. Dico autem, quod non sufficit apprehensio exterior, nec imaginatiua solum, sed aestimatio in brutis, in nobis vero cogitatiua

Sed contra hoc videtur experientia, quoniam ex visione amici statim sine alio commouetur, & tristatur de inimico. Respondeo: Dico quod nullo modo, & probo primo sic de imaginatione, quoniam 2. de anima tex. 153. ad ea, quae sunt in imaginatione, nos habemus sicut ad picturam: sed ista non inducit passionem: ergo multo minus illa, cum ista sit simplicior.

Item, appetitus interior dicitur animalis perfecti, appetitus autem exterior dicitur etiam imperfectorum: ergo sensus interior non mouetur solum apprehensione exteriori.

Item, illa apprehensio causat dolorem, inquantum fertur in obiectum. vt causatiuum doloris, obiectum enim non praesentatur huiusmodi, vt spes boni acquisibilis cum difficultate. Dico, quod illud. quod est bonum, potest imaginatio praesentare, sed non arduum, quia actus cogitatiuae componemtis arduitatem cum illo, igitur appetitus non mouetur ad spem solum imaginatione. Item: Obiectum spei est bonum, vt futurum, sed imaginatio non apprehendit vnquam futurum, vt quod attribuat futuri rationem obiecti, quoniam actus imaginatiuae non est, nisi vti formis sensatis: sed componere imaginata est actus imaginatiuae: ergo obiectum suturum, vt quod attribuat, nunquam potest praesentari appetitur nisi per cogitatiuam, quare obiectum vt apprehensum imaginatione solum non causat passionem, quae est spes. Idem dico de morte: imaginans enim mortem, vt sui comestionem, istud non inducit dolorem, nisi prout attribuit sibi cogitatio mortis opinionem.

Ideo tertio de anima dicitur, opinio ab imaginatione, quia illa mouet, sic dico etiam de actu concupiscibilis, vnde obiectum concupiscibilis est, cui attribuit cogitatio conuenientiam.

Ad aliud de amico, quod simul cum hoc est actus interior, vt ex visu lupi statim apprehendit eius inimicitiam. Sed hic dubium, quaero enim, Vtrum aestimatiua apprehendat intentiones non sensatas, & quod sic, videtur per Auicennam de oue respectu lupi.

Item, ratione eadem potentia apprehensiua non immutata sequitur idem motus appetitus: sed apprehenso lupo in communi, eo quod potest imaginari, non sequitur motus, sed appetitus, quod probo, nam equus videt vnam rem, quam timet, toties autem potest duci, quod non timet: ergo quid modo, vel ante magis imaginabatur, vnde primo erat motus in appetitu, & modo non? certe nihil aliud ante imaginabatur illud, vt terribile, modo non: ergo disconuenientia ante apprehendebatur. Deinde intentiones sensatae sunt quaedam relationes, relatio autem nullo sensu apprehenditur: ergo.

Respondeo. Distinguo de relatione. Est quaedam relatio de genere relationis, & in talem non fertur sensus, nec per se, nec cum obiecto. Sunt aliae relationes aliorum generum, vt simus, & huiusmodi, & de talibus, vtrum cadant in sensu, distinguo. Vel capitur in se, vel cum fundamentis, vt fit, quando capitur variatio duorum: loquendo primo modo dico, quod sic. Secundo modo, quod non. Hoc autem patet de sensu iudicante modo duo corpora vnita, nulla facta in aliquo illorum mutatione, praeterquam in eorum relatione, vt hãc percipit sensus semper cum substrato, & talia sensibilia commmunia sunt quinque sensibus.

De his tunc, Vtrum talia sunt quae mouent appetitum? Dico, quod non primo, & directe, vnde ouis apprehendens lupum, sua aestimatiua componit, eo quod potest copulare futurum, & sic potest sui comestionem imaginarit potest enim imaginari comestionem, & futuritionem, & sua aestimatiua copulare vtrumque, & tunc dicitur, quod apprehendit inimicitiam, & sic comestio imaginata mouet appetitum, non vt sic, sed prout copulatur, & quia componit vnum sensatum cum alio sensato, dicitur componere, & dicuntur intentiones non sensatae, quia aliae fiunt, vel cadunt sub sensu, semper tamen cum fundamento.