Quaestio 1

ARTICVLVUS I. Vtrum satis factio sit pars paenitentiae.

VANTVM ad primam arguo primo, quod non, sic: Illud non est pars pae nitentiae, quod est in se im possibile: sed satisfactio est huiusmodi: ergo. Minor probatur, quia culpa est infinita. Et confirmo, quia virtus non est de im possibili, licet sit de bono difficili. 2. Ethic. c. 1.

In oppositum est, quia ostensum est supra, quod poenitentia adaequat, siue reducit inaequalitatem ad aequalitatem inter Deum, & hominem: sed satisfactio non est aliud, quam satis adaequatio: ergo.

Respondeo, pono tres propositiones. Prima est haec: Satisfactio est pars poenitentiae voluntaria Dico voluntaria, quia non a Iudice inflicta, sed a se assumpta. Hanc probo capiendo istam propositionem: Omnis actus, qui mox nominatus conuolutus cum bono, & est adaequatiuus illius inaequalitatis, quam inducit peccatum, est actus poenitentiae: sed satisfactio est huiusmodi: ergo.

Declaro maiorem, quantum ad illius conditiones, quae ponuntur in illa maiori. Prima est: omnis actus, qui mox nominatus est conuolutus cum bono. Hoc dico, quia Aristoteles a. Ethic. c. s. dicit, quod aliqui actus sunt tales, qui mox nominati sunt conuoluti cum malo, vt homicidium, & huiusmodi non possunt esse actus virtutis. Quidam autem sunt, qui mox nominati sunt conuoluti cum bono ex obiecto, sed non ex circumstantia, vt dare eleemosynam es actus bonus ex obiecto, sed non ex circumstantia, quia ex circumstantia potest esse bonus, vt dare propter Deum; & malus, vt dare propter vanam gloriam, & talis actus potest esse actus virtutis, & vitij. Quidam autem sunt actus, qui statim nominati sunt conuoluti cum bono tam ex obiecto, quam ex circumstantia, & huiusmodi important, & concludunt in se- formam uirtutis, quae est medium datum a recta ratione, & de isttis est satisfactio, quae non tantum nominat bonitatem ex obiecto, quod est inaequalitatem reducere ad aequalitatem, sed addit istam conditionem satis, quae excludit omnem defectum circumstantiae.

Propter istam diuersitatem actuum posui in propositione. Omnis actus mox nominatus cum bono inuolutus, & adaequatiuus illius inaequalitatis, quam inducit peccatum est actus poenitentiae: talis ergo actus, quia adaequatiuus est, est actus iustitiae.

Item dixi, quam induxit peccatum, per quod designatur istum actum esse iustitiae vindicatiuae: non enim omnis iustitia inaequalitatem adaequat: bene enim adaequat simpliciter, vt est in omni conmutatione, sed non reducit inaequalitatem ad aequalitatem, quia non praesupponitur inaequalitas fuisse. Hic autem supponitur fuisse, quia dicit inaequalitatis, quam inducit peccatum; nunquam autem inaequalitas adaequatur, nisi per vindictam, & ita est iustitia vindicatiua.

Nunc autem vindicatio, vel est ab alio in peccatum alienum, vel a se in peccatum proprium. Primo modo, sicut facit Judex vi, & auctoritate legis, & Machabaei, & Moyses personae priuatae propter defecum personae communis, & talis iustitia dicitur vindicatiua absolute; vel est a se in se, & talis est poenitentia, iustitia scilicet vindicatiua in peccatum proprium, ideo dixi, quam induxit peccatum. Minor patet ex supradictis, quia satisfactio debet esse reductiua inaequalitatis ad aequalitatem sufficienter, & perfecte, & ideo dicitur satisfactio.

Secunda Propositio est, quod iste actus satisfactionis debet esse per opera poenalia. Probo, quia satis factio debet esse reductiua inaequalitatis ad aequalitatem sufficienter, & perfecte, & ideo dicitur satis: sed nisi concurrerent opera poenalia, non esset ibi satis. Probo: Illa enim inaequalitas est ex hoc, quod homo subtraxit Deo illud, quod sibi debebatur, & ideo Deus habet minus, & homo fit plus ha bens, & ideo oportet reduci ad aequalitatem, vt sicut Deus habuit minus, scilicet obedientiam, quod sibi debebatur, & praeteritionem suae voluntatis, & peccator habuit plus, scilicet e xpletionem sui voti, ideo oportet, quod ibi sit aliquid tale, vt fiat expletio diuini voliti cum volito peccatoris, scilicet cum actu doloris, & paenae, quia tristitia est deijs, quae nobis nolentibus accidunt, talia sunt opera poenalia: ergo sic reducunt ad aequalitatem. Talia autem sunt tria in genere, oratio, ieiunium, & eleemosyna.

Sub Oratione continentur omnes actus interiores, vt tristari, dolere, adoratio, cultus, & latria. Per eleemosynam intelliguntur omnia, quae fiunt in proximum. Per ieiunium omnia laboriosa.

Sufficientia horum est multiplex, quia causae pec cati sunt tres. Concupiscentia carnis, oculorum, & superbia vitae. Contra primum est ieiunium: contra secundum eleemosyna: contra tertium oratio.

Item satisfactio debet esse de bonis animae, sicut oratio, vel corporis, vt ieiunium, vel fortunae, & sic eleemosyna.

Item peccator peccat contra Deum, & sic satisfacit per orationem. Contra proximum, & sic satisfacit per eleemosynam. Contra se, & sic satisfacit per ieiunium.

Tertia Propositio est, quod satisfactio est possi- bilis homini viatori, idest peccator potest Deo satisfacere. Hoc dico, quia aliqui dicunt, quod non, sed solum in virtute passionis Cristi potest satisfacere, quia omnia, quae secit Christus tenebatur face re. Ideo alij dicunt, quod haec satisfactio non est secundum rem, sed solum secundum interpretationem, & interpretatiue. Alij & melius, quod satisfactio potest considerari dupliciter, secundum rem, vel secundum proportionem. Secundum enim Arist. 5. Ethic. cap. 4. duplex est aequalitas, scilicet secundum rem, vt quando datur tantum pro tanto, vel tale pro quali. Secundo, secundum proportionem, vt est inter superiorem & inferiorem. Si enim tu lauas pedes Regi, ipse non debet tibi idem facere, sed suum est tibi dare, quod congruit, & tuum est sibi seruire, vt decet. Sic in proposito, hic non est satisfactio aequalitatis secundum rem, sed secundum proportionem, scilicet inter Deum & hominem: non enim oportet, quod sit ibi aequalitas, nec potest esse, quia iniuria est infinita; sed sit quod decet, nec est possibile fieri, quod est secundum leges amicitiae. Per hoc patet, quid dicendum ad argumentum, quia impossibile est aequalitatem pensatam secundum rem reddere, sed non est impossibile secundum proportionem.

ARTICVLVS II Vtrum satisfactio sit possibilis fieri a nobis pro peccato.

QVo ad secundam quaestionem arguo primo, A quod satisfactio non sit possibilis fieri a nobis pro peccato, quia nullus potest satisfacere, qui non potest aequiualens culpae reddere: sed homio non potest reddere aequiualens culpae, quia quicquid reddere valet homo, est finitum, culpa autem est infinita: ergo.

Contra est auctoritas Sanctorum & Scripturae, iuxta illud: Eleemosyna extinguit peccatum & alibi Sap. II. Disimulans peccata hominum propter poenitentiam.

Respondeo, ponam tres propositiones.

Prima est, quod satisfactio est posssibilis ex liberalitate diuinae beneuolentiae: sed vtrum de rigore iustitiae, dico quod non absolute, & omnibus pensatis, nisi concurrente Cristi passione.

Primam partem istius propositionis probo, Quia maior est diuina beneuolentia in miserendo, & parcendo, quam humana: sed homo potest satisfacere homini ex liberalitate eius, qui off ensus est, vnde potest sua liberalitate, & permodica satisfactione quilibet remittere offensam proximi, & reducere ad gratiam: quanto ergo magis Deus.

Secunda pars Propositionis est multum difficilis, dico tamen, quod absolute, & omnibus pensatis non potest de rigore iustitiae fieri satisfactio. Ratio est ista: Satisfactio est impossibilis, nisi supposita gratia ( nullus enim actus gratia non informatus habet bonitatem aequantem actum malitiae peccati) sed gratia non habetur de rigore iustitiae, sed sola Dei gratuita voluntate, & beneuolentia: ergo.

Tertio dico: Praesupposita Christi passione, satisfactio enim pro peccato totius naturae non potuit fieri per alium, quam in virtute eius, qui aequiualet toti naturae. Sed praesupposita passione Christi, & presupposita gratia, essne possibilis satisfactio de rigore iustitiae? Dicunt quidam, quod non, ratio eorum, quia nullus actus hominis, etiam gratia praesupposita, est aequiualens in bonitate ma litiae peccati, nec tantum ponderar in bonitate quantum actus peccati ponderat in malitia: ergo satisfactio vt reducens, & faciens aequalitatem inter Deum & hominem, & gratia praesuppossita possibilis non videtur. Quomodo ergo fatisfacit pec. cator? Dicendum est secundum isos, quod satisfactio fit ex sola Dei misericordia, & beneuolentia acceptante minimum pro maximo.

Sed opinionem istam non puto esse rationabilem. Secundum enim Sanctos actus in gratia elicitus de rigore iustitiae est satisfactiuus.

Et probo hoc ratione, sic: Rigor enim iustitiae exigir, quod actus satisfactiuus sit aequiualens in bonitate malitiae actui peccati: sed possibile est habere actum gratia informatum, aequiualentem in bonitate malitiae peccati: ergo. Probo minorem, quia si actus gratia informatus non possit praeponderare malitiae peccati, vel aequiualere, hoc est, quia culpa est infinita, & hoc vel ratione obiecti, vel ratione sui, vel ratione operantis. Si primo modo, non magis erit infinitus actus peccati in ma litia, quam actus bonus gratia informatus in bonitate, quia vtrumque est in Deum obiectiue: ergo si propter obiectum infinitum actus malitiae habet infinitam malitiam, eadem ratione propter infinitatem obiecti habebit actus bonus infinitatem bonam. Secundo modo, puta ratione propriae entitatis actus malitiae non est formaliter infinitus, sicut nec acttus bonus.

Sed tertio modo posset intelligi infinitus actus malitiae, quantum est ex parte operantis, hoc modo quod quantumcumque augeretur actus bonus inbonitate, numquam attingeret in bonitate gradum malitiae, vt aequaret satisfaciendo. Ratio cuius est, quia in commissione peccati est iniustitia magna ex parte hominis. Quando vero homo elicit actum bonum, non videtur, quod possit illam iustitiam satisfaciendo ad aequare, quia nullus satisfacit exhibendo illud, ad quod alias, etiam si non esset fienda satisfactio, teneretur. Sed homo dato, quod non peccaret, teneretur Deo exhibere omnem acum bonum, quem exhibet, & plusquam exhibeat: ergo.

Ista ratio nos debet monere, quod licet de congruo, & decenti homo obligetur ad impendendum actum bonum, hoc tamen non est de rigore iustitiae, alias quilibet obligaretur ad intrandum religionem, & actus consimiles, qui sunt supererogationis: ergo si ad tales actus non tenetur homo de rigore iustitiae, si contingat quod post peccatum eliciat talem actum, poterit sic intensum elicere in bonitate, quod peccati malitiam adae quabit, & per consequens erit satisfactiuus.

Secunda Propositio est, quod satisfactio per opera faca extra charitatem non est sufficiens. Ad cuius euidentiam moueo primo dubia contra eam.

Et primum est, quod sacerdos confitenti iniungit poenitentiam, ante quam expletam confessus committit nouum peccatum, illam postmodum explet in peccato existens, nunquid iste non satisfacit complendo illam poenitentiam isto modo: & videtur quod sic, quia videtur, quod amplius ad illam poenitentiam non teneatur, tum quia non- tenetur nisi ad poenam, culpa enim fuit remissa: sed poena soluta est; tum quia sic est in humanis, quod exsoluens alteri illud, ad quod obligatur ei, quantumcumque sit inimicus, amplius non tenetur, tum quia durum videtur, quod si clericus exsol uat debitum horarum existens in peccato teneatur illas postea iterare.

Tertio, quia pone, quod faciens poenitentiam iniunctam sibi in peccato, moriatur poenitentia expleta, ramen cum nouo peccato, aut iste pro illis peccatis, de quibus poeuitentiam impositam sibi egit, punitur in inferno, aut non: si non: ergo satisfecit: si sic, aut temporaliter, aut aeternaliter: si temporaliter, ergo quandoque remittetur: ergo satisfactio praefuit. Si aeternaliter, videtur iniustitia, quia expleta poenitentia non habet culpam, & sic puniretur aeternaliter pro culpa remisa.

Respondeo ad ista, & ad euidentiam propositionis praemissae, quod Sancti dicere videntur expresse, quod velle satisfacere, & cum hoc velleesse in peccato, est non velle satis facere. Hanc conclusionem probo ex dictis, quia satisfactio non est possibilis, nisi ex diuina beneuolentia vel ex rigore iustitiae, praesupposita passione Christi, & gratia.

Sed existens cum proposito peccandi, & existen di in peccato, non est obiectum diuinae beneuolentiae, nec habet gratiam: ergo ei nullo illorum modorum est possibilis satisfactio.

Ad euidentiam ergo istius propositionis pleniorem, distinguo de hoc, quod dicitur exisens inpeccato. Potest enim quis in peccato esse dupliciter; vel actualiter, puta si sit in actua li proposito peccandi, & in peccato permanendi, & tunc non est dubium, quod ista vt sic satisfactio est impossibilis. Aut est in peccato habitualiter, & hoc dupliciter, vel sic, quod non habet actu contritionem de peccato, quod praefuit, nec etiam habitu, hoc est, quod actum contritionis de illo peccato non praehabuit, ita quod comparando actum peccati ad actum contritionis, vltimo fuit actus peccati. Vel secundo, contritionem habet actu, vel habitu, hoc est, quia prius habuit, ita quod actus contritionis secutus est actum peccati. Si primo modo, non est dubium, quod talis, etsi sit habitualiter in peccato, satisfacere tamen non potest. Ratio prius tacta est.

Secundo vero modo, potest satisfacere cum contritionem habet, vel habuit de peccato, licet non sit peccatum per confessionem deletum, quia confiteri non vult eo, quod confiteri non tenetur, nisi semel in anno.

Tunc ad dubia. Ad primum dico, quod etsi exsoluat aliquis in peccato poenam impositam non tamen satisfacit. nec hoc est durum, quia si habet actu propositum peccandi, vel habitu, Dico, dignum est, quod impotens reddatur ad satisfaciendum.

Ad secundum de simili in humanis. Dico, quod non est simile, quoniam ibi potest dari aequiualens, hic non, nisi beneuolentia diuina vel gratia praesupposita. Existens autem in actu peccati, vel habitu sine contritione, nec est beneuolentiae diuinae obiectum, nec gratiae subiectum

Ad illud de officio dico, quod non estt simile desatisfaciendo pro peccato, & de exequendo, quod ab Ecclesia praeceptum est. Ecclesia enim absolute praeci pit dici officium a clerico, nec praecipit, qui dicatur sine peccato mortali. Similiter Ecclesia non praecipit, quod homo ieiunet in quadragesima sine pec cato, & ideo persoluens horas suas in peccato, & ieiunans in quadragesima in peccato debitum suum exsoluit, sic non est de satisfactione: illa enim nonest nisi ex mera Dei beneuolentia, vel ex iustitiae rigore supposita gratia, nullum horum stat cum peccato, vt dictum est.

Ad aliud dico, quod talis sic decedens puniretur aeternaliter, non propter primam culpam, sed propter nouam, quam contraxit, in hoc quod satisfacere modo debito noluit, vel neglexit.

Ista propositio posset confirmari, quia damnati non possunt satisfacere de peccato, quia obstinati sunt, & perseuerant: ergo nec peccator in actu peccati existens cum proposito permanendi, quia inhoc est similis obstinato.

Tertia Propositio est haec, & est Sanctorum mēs, quod existens in peccato modo praedicto, etsi non possit satisfacere, non debet tamen a bonis operibus abstinere: bona enim opera, etsi in peccato non satisfactoria, vel meritoria ad vitam aeternam, merentur tamen de congruo bona temporalia, & licet non de condigno. Aliqui tamen dicere volunt, quod bona opera in peccato facta, bona temporalia merentur, etiam de condigno, & ad hoc videtur esse intentio Augustini lib. 5. de ciuitate Dei. cap. 12. tom. 5. quod Romani propter actus Justitiae laudabiles meruerunt habere imperium.

Mihi non placet haec opinio: ad cuius euidentiam distinguo de meritis de congruo, & de condigno. Meritum enim congrui est absque aequalitate operis, ex sola liberalitate dantis de congruo. Sed meritum condigni non tantum fundatur in liberalitate dantis, sed in quadam aequalitate, quia hoc ex se tale meritum exigit. Propter quod dicunt aliqui, quod nullus actus noster de condigno meretur gloriam, eo quod nulla ibi aequalitas inter meritum, & praemium valet attendi, eo quod ad totum tenetur, & ad plus, quam quidem positionem superius improbaui, & in speciali, nunc arguo contra: quia iustitia ista, in qua pro bonis operibus redditur gloria, est iusttitia commutatiua non disributiua. Commutatiua autem iustitia es duplex quaedam emptionis, & venditionis, vbi commutatur aequale, vel aequiua lens pro aequiualenti, & hoc modo nullus actus potest gloriam mereri condigne, quia non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis.

Alia autem commutatio est eius, quod est ad finem in finem. Ad cuius euidentiam est sciendum, quod quando actus aliquis ordinatur in finem, sic, quod si finis esset aptus natus induci naturaliter, actus induceret illum, posito eo prouisor totius naturae propter ipsum actum inducit finem; sic in proposito actus informatus gratia quantum esset ex se induceret ad gloriam, si illa ab agente naturali esset apta nata induci: prouisor ergo naturae Deus, qui elicit actum per talem gratiam informatum propter actum ipsum de cond igno confert gloriam, & hoc exigente iustitia commutatiua, per quam quidem iustitiam Deus beatis contulit gloriam propter actus gratuitos, de condigno. Et sic supposita gratia, potest quis aeterna bona mereri de condigno, sine gratia autem nequaquam, imo nec bo- na ipsa temporalia, quia si actus boni non informati gratia mererentur bona temporalia de condigno, hoc esset, quia Deus illa teneretur dare, nebonum transiret irremuneratum: sed hoc non, quia ad illud sufficiunt bona naturalia.

Sed nunquid bona opera facta in peccato remit tunt aliquo modo, vel mitigant poenas inferni?

Dicunt quidam, quod peccator, qui in vita sua fecit multa bona opera, ratione quorum confortatur subiectum, & ex hoc fit tolerabilior poena, & haec videtur esse intentio Glosatorum super illud: Caudium erit de vno peccatore poenitentiam agente quod exponens dicit, quod illud est gaudium deoperibus: sed hoc non concordat auctoritatibus Sanctorum. Illud intelligendum est dispositiue, vel remouendo prohibens: occupatio enim in bono remouet malum opus, quod fuisset causa poenae; dispositiue vero, quia bonum opus disponit ad deletionem peccati, ac per hoc ad gratiae infusionem, & ex consequenti ad merendum gloriam, & per consequens ad euadendum poenam. Ad argumentum in oppositum patet.

ARTICVLVS III Vtrum elemosina sit pars satisfactionis.

QVo ad tertiam quaestionem arguo primo, quod eleemosina non sit pars fatis factionis, quia -secundum quod est supra tactum, satisfactio debet fieri per opera poenalia: sed dare eleemosinam non est opus poenale: ergo.

In oppositum est Luc. 11. Date eleemosynam, & omnia munda sunt vobis.

Respondeo: primo videndum est de eleemosyna in se, qualis virtus sit, & quis est actus eius. Secundo videndum est de conditionibus eleemosinae. Et tertio ad propositum.

De primo sciendum, quod eleemosina grosse idem quod misericordia: misericordia autem non est aliud quam cor miserum habere de alterius calamitate, & poena: sicut ergo diuiditur misericordia, sic & eleemosina, & e conuerso. Opera enim tam misericordiae, quam eleemosinae quaedam sunt spiritualia, quaedam corporalia, & sic de habitu, sicut de actu.

Tunc vlterius sciendum, quod contingit multipliciter facere misericordiam, & eleemosinam Quandoque ex delectatione in dando propter bonum honestatis, & similiter propter verecundiam retinendi, & iste tunc elicit actum per virtutem libe. ralitatis: elicit enim actum delectationis, in hone sto actu dandi, & hanc honestatem coniecturat liberalitas.

Alio modo contingit dare ex compassione, quia cui dat, est egens, & ipse indigentiam eius quodammodo assumit in corde suo, & sic dans dat per virtutem misericordiae, quae non est aliud, quam cor miserum ad miseriam alterius habere, quasi ad aspectum pauperis ipse pauper fiat cum ipso inaffectu.

Vel tertio contingit dare ex dilectione diuina quia imaginatur, quod iste cui dat, est membrum Christi, ideo ipsum diligit dilectione, qua caput diligit, & sic dans dat per virtutem charitatis, quae inclinat non tantum ad diligendum, sed etiam dilecto subuenientum.

Tunc accipio secundum membrum horum, & dico, quod actus eleemosinae est dare ex compassione, miseriam alterius quodammodo experiendo in corde suo. Elcemosina vero virtus est habitus inclinans ad actum illum.

Hic visis pono tres propositiones.

Prima est, quod misericordia, siue eleemosina est virtus specialis: hanc conclusionem probo sic, quando circa aliquod obiectum potest esse passio excedens, & deficiens, medium rationis potest esse circa illud habitus talem passionem moderans, qui quidem habitus medium conueniens est specialis virtus: sed circa actum dandi in ordine ad aliquem, cui datur, potest esse excessus, & defectus a medio rationis: ergo ibi potest inueniri medium rationis, & habitus inueniens, & coniecturans illud medium rationis: ergo.

Secunda ratio ad idem est ista. Omnis actus, qui habet propriam, & distinctam, & specialem lau dabilitatem, sic, quod existente bonitate aliunde alterius ista non existit, & hac existente alia propter hoc vbi existit talis actus, est accidens specialis virtutis: haec nota est ex 3. Ethic. cap. 1. & 5. vbi dicitur, quod virtus est de numero laudabilium: ergo si distincta laudabilitas, & distincta virtus: sed sic est in proposito, nam potest aliquis laudari, vt bonus eleemosinarius, qui tamen non laudabitur de liberalitate. Jmo contingit quosdam reperiri auarissimos magnos dominos in domo sua, qui tamen cor sic habebunt misericorde, quod excedunt liberalissimos in eleemosinarum exhibitione, & sic est e conuerso. Contingit enim quosdam liberalissimos esse, qui eleemosinam rarissime largiantur: ergo alia est laudabilitas, qua laudatur dans ex liberalitate, & dans ex compassione per modum elee mosinae, & per consequens alia inclinatio, & alia ex consequenti virtus inclinans.

Secunda Propositio est, quod vnus habitus est respectu omnium operum misericordiae, siue eleemosinae. Sunt tamen quatuordecim actus, quorum sufficientia sic potest assignari.

Operum misericordiae quaedam sunt corporalia, quaedam spiritualia. Corporalia autem sunt illa, quae pertinent ad vitam corporalem.

Vbi sciendum, quod quaedam sunt, quae tollunt formaliter vitam corporalem, sicut mors. Quaedam vero, quae impugnant, subuenire respectu eius, quod vitam tollit, scilicet in morte, est vnum opus misericordiae, & istud est mortuos sepelire.

Impugnantium vero vitam corporalem quaedam sunt, quae impugnant ab intrinseco, vt fames, & sitis, & infirmitas; sic contra illa tria subueniendo, sunt alia tria nunc opera, dare cibum esurienti, & potum sitienti, & infirmos visitare.

Alia vero sunt, quae vitam corporalem impugnant ab extrinseco, & ista sunt, vel aer propinquus, vt puta frigus, & huiusmodi, & contra hoc subueniendo est alius effectus misericordiae, scilicet vestire nudos: vel impugnans est aer remotus, & contra hoc subuenit domus, & actus misericordiae circa illud vocatur hospitalitas. Et aliud impugnans est solitudo, puta quando homo in carcere detinetur, & subuenio, circa hoc est alius actus misericordiae, qui dicitur, visitare incarceratos. Et sic sunt septem specialia opera corporalia misericordiae.

Alia septem sunt spiritualia, quorum sufficientia sic accipitur: cum enim ista opera spiritualia consistant in subuenire defectibus animae.

Sciendum, quod defectuum animae quidam sunt poenales, quidam vero culpabiles. Poenales sunt duo, quidam in intellectu, vt ignorantia in intellectu, vel speculatiuo, vel practico.

Subuentio ergo circa defectum in speculatiuo, & etiam practico, est vnus actus misericordiae, qui est consulere, qui includit doctrinam exhibere inspeculatiuo, & cautelam docere in practico, & hae sunt duae primae operationes misericordiae.

Defectus vero alius est in affectu, puta cupiditas, & huic subuenit tertium opus misericordiae, scilicet praedicare, monere, & affectum inflammare. Alius tristtitia, & mentalis affictio, & huic subuenit aliud opus misericordiae, quod est consolari afflictos.

Defectuum vero, qui sunt culpabiles, quidam possunt corrigi humano auxilio, & quidam non De fectibus non potentibus humano auxilio corrigi subuenit aliud opus misericordiae, quod est oratio: potentibus vero emendari auxilio humano, corre spoudent alij duo effectus, qui sunt castigare, & offensam remittere.

Isti effectus septem in isto versu continentur. Consule, Castiga, Remitte, Solare, Perora: vt in li Consule contineantur duo effectus: & in ly, Solare, alij duo.

Tertia Propositio est, quod ista virtus est sub iustitia: reddit enim alteri, quod suum est. Ratio est ista, quia exisens in acto misericordiae, vendicat sibi aliquo modo ius in bonis illius, cui arridet fortuna, ideo isi misero ex iustitia tenetur ille aliqualiter subuenire.

Dicunt tamen quidam, quod misericordia, siue eleemosina est species liberalitatis, quod non puto esse verum: licet enim misericors, & liberalis eliciant eundem actum, & ille similiter, qui dederit propter Deum, habent tamen motiuum aliud, & diuersos sines, vt dictum est in principio quaestionis.

Nunc tertio pono proprietates eleemosinae. Sciem dum ergo, quod ipsa potest comparari ad effecttum, & hoc modo secundum Sanctos, dicitur habere effectum mirabilem. Vnde Ambros. super illo verbo in Epistola ad Timotheum cap. 4. videtur dicere, quod vix potest aliquis misericors vnquam dannari: sed intelligendum, quod intelligit, non quod sit impossibile damnari, sed quod difficile. Ratio est, quia prouocat Deum ad daadam gratiam, qua saluatur.

Secundo potest comparari ad susceptiuum: & tunc est quaestio; cuinam cui eleemosina debeat fieri. Et primo vtrum sibi: Et respondeo, quod sic quantum ad spiritualia, vnde consulens sibi ipsi, castigans se, & orans pro se, & huiusmodi dicitur aliquo modo eleemosinam sibi impertiri, licet non ita proprie sicut si alteri.

Secundo est quaestio: Vtrum sit malis hominibus exhibenda, & respondeo, quod aliquo modo sic. Ratio est quia eleemosina per se habet coniecturare indigentiam, & ei accidit, quod malitia cum indigentia concurrat in eodem: propter quod si malus indigeat, est quidem sibi subueniendum, vbi eleemosina non est malo occasio continuationis malitiae suae.

Tertio est quaestio: Vtrum eleemosina sit danda histrionibus, & respondeo, quod histrionum quidam delectant homines hone stis solatijs, & hoc est communi politiae aliqualiter necessarium, vt ho- mines honeste in suis curis aliqualiter quandoque valeant recreari, vnde actus talium non esset posito hoc casu vituperandus, imo magis laudandus, & pertinet sorte ad virtutem Eutropeliae, & talibus vtique esset eleemosina tribuenda.

Sed alij sunt qui verbis, & actibus inhonestis, prouocant magis ad dissolutionem, & scurrilitatem, quam ad solatium honestum, & tales sunt absque dubio repellendi, nec eleemosina esset eis largienda, nisi in casu indigentiae magnae, sicut dictum est generaliter de malis.

Sed dubium es. Si occurrant duo indigentes, quorum alter sit bonus, alter melior, cui est potius eleemosina largienda, vtrum bono, quam malo, & vtrum meliori, quam non sit bono? Respondeo eleemosina, vt est dictum, per se coniecturat indigentiam, & accidit ei bonitas, vel malitia indigentis, ideo puto, quod danda sit magis indigenti. Tamen sciendum est, quod fructtus vnus eleemosinae est obligare eum, qui eleemosinam recipit ad pro se orandum, & in hoc est semper vtilius, quod detur meliori, nisi aliud interueniat, puta minus magnain malo indigentia, quam in meliori. Tertio videndum est de agente eleemosinam; quis sit idoneus dare.

Respondeo: quilibet habens de suo. Per quod soluuntur quaestiones multae, quia non vsurarius devsuris, nec fur de surto. Sed nunquid simoniacus? Dico, quod non dicitur proprie facere eleemosinam, quia quod per symoniam acquisiuit, non est suum. Sed cuius est? nunquid restitui debet ei, a quo acceptum est? Respondeo: vterque priuatus est iure illius rei, ideo cedit in vsus pauperis. Jdem dicendum est omnino de aleatoribus.

Sed nunquid filius familias sine consensu patris? Dicitur communiter quod non. Sed nunquid vxor? Respondeo quod sic, vbi haberet proprium aliquid, vel aliquid ex proprio laboricio acquisitum. De communibus etiam sui, & viri licet: liqualiter temperate, puta modicum panis, & huiusmodi.

Quarto principaliter, de comparatione virtutis huius ad virtutes caeteras, nunquid excedit eas? Respondeo: virtutes, quae immediate tendunt in Deum sicut in obiectum, sunt alijs praestantiores: aliae vero tanto sunt potiores, quanto plus accedunt ad charitatem, sed inter virtutes, quae respiciunt proximum, puto, quod eleemosina sit potissima.

Tunc ad propositum, vtrum eleemosina sit pars satisfactionis?

Respondeo, quod sic. Vbi considerandum, quod non est inconueniens actum vnius virtutis fieri acum alterius virtutis propter finem alium intentum, verbi gratia, Philosophus 5. Ethic. cap. 2. Et hic ponit ad hoc exemplum de meretrice, cuius actus est actus intemperantiae, quia tamen agit propter lucrum, & auaritiam, ideo actus eius, vt sic reducitur ad illiberalitatem. Similiter actus virginitatis in vouente, ratione voti fit actus latriae, qui sine voto ad virtutem aliam pertineret.

Sic in proposito, si eleemosina imperetur ab isto fine, qui est reducere inaequalitatem ad aequalitatem, & ad hoc ada quando poenam, & bonitatem actus malitiae peccati, vt sic, pertinet ad poenitentiam, & est pars satisfactionis, & hoc est satis rationabile, quia misericordia Deo maxime est accepta, & nobis aliqualiter poenalis.

Sed nunquid eleemosina melior est, quam ieiu- nium? Respondeo, quod sic, ratione hac, quod plura bona inde proueniunt: prouenit enim inde bonum danti, & bonum recipienti. Procurat etiam sibi, dans bona spiritualia, quae tenetur ei recipiens eleemosinam, puta orare, consulere, & huiusmodi propter gratitudinis obligationem.

Ad argumentum principale, dico, quod non oportet semper, quod eleemosina sit actus poe nalis, sicut nec quaecunque alia pars satisfactionis, non enim est dubium, quin orando satisfaciat, qui quandoque deuotionem magnam, & complacentiam inueniet in orando. Sufficit ergo, quod de genere suo quantum in se est, acttus sit poenalis, licet isti sit delectabilis propter habitum acquisitum.

ARTICVLVS IIII Vtrum ieiunium sit pars satisfactionis.

CIrca quartam quaestionem arguo primo, quod ieiunium non sit pars satisfactionis, sic: leiunium est actus temperantiae: ergo non est actus poenitentiae, nec per consequens satisfactionis. Consequentia patet, quia idem actus non est duarum virtutum.

In oppositum est, quod ieiunium est actus poenalis inaequalitatem adaequans, & reducens ad aequalitatem: ergo est actus poenitentiae, & pars satis factionis. Consequentia patet ex prius determinatis.

Respondeo primo, videndum est cuius virtutis ieiunium sit actus. Dico, quod potest esse actus virtutis, quae est iustitia legalis, sicut ieiunare in quadragesima propter praeceptum Ecclesiae. Potest etiam ieiunium esse actus temperantiae, & abstinentiae & potest esse actus poenitentiae: puta quando completur propter peccatum commissum, vt reducant inaequalitatem ad aequalitatem.

Nota, quod quando est acttus iustitiae legalis, est etiam actus abstinentiae, sed principalius legalis iu stitiae, quia principaliter fit propter impletionem praecepti, propter quod pertinet ad virtutem iustitiae legalis. Consimiliter dicendum est, quando est actus poenitentiae.

Sciendum etiam, quod Temperantiae sex sunt species. Tres quae respiciunt delectabilia tacus, & tria respicientia delecabilia gustus. Primae tres sunt Castitas, Virginitas, & Pudicitia: quarum sufficientia ista est. Nam circa delectabilia potesc aliquis se habere vno modo excessiue, & per supererogationem, & sic consurgit Virginitas, quam tamen Aristoteles non enumerat inter species Temperantiae. Secunelo modo potest se circa illa habere quis moderato inodo: & hoc dupliciter, vel quo ad sensum tactus tantum, & sic consurgit Cascitas, vel quo ad alios etiam sensus, vt temperantia in eis inducit, & conseruar temperantiam in actu, & sic consurgit Pudicitia, quae non est idem, quod castitas: multi enim sunt casti, qui tamen verbo, & oculis, & sensibus alijs non sunt pudici.

Aliae vero tres species sunt Abstinentia, Sobrietas, & Parsimonia, quarum sufficientia ista est.

Ad delectabilia enim gustus moderanda potest quis tripliciter se habere. Vno modo per supererogationem, & sic consurgit vna species Temperantiae, puta Jeiunium, & Abstinentia, quam Philosophi, & Aristoteles non perceperunt: vel moderato modo, & hoc dupliciter, vel quo ad potum,

& sic consurgit Sobrietas, vel quo ad cibum, & sic consurgit Parsimonia, & sic patet qualiter ieiunium sit species temperantiae.

Sed quo tempore, & quibus est ieiunandum. Respondeo, do istam regulam, quod quilibet adultus potens in die semel cibum sufficientem sine discrimine habere, tenetur ieiunare ieiunia Ecclesiae. Dico autem sine discrimine: puta si non possit semel, & vna vice sumere cibum totum necessarium sibi, sicut sunt pueri, infirmi, pauperes, laborantes, & peregrini, & mulieres pregnantes. Tunc ad quaestionem respondeo, quod ieiunium est pars satisfactionis, quia Deo volitum, nobis autem poe nale, ac per hoc reducens inaequalitatem ad aequalitatem.

Ad argumentum in oppositum. Respondeo non est inconueniens, eundem actum reduci ad aliam, & aliam virtutem per alium & alium finem, vt superius dictum est.

ARTICVLVS V Vtrum Oratio sit pars satisfactionis.

AD quintam quaestionem de Oratione. Respondeo, primo videndum est cuius virtutis actus sit. Respondeo dico, quod es actus latriae vno modo. Vbi considerandum est, quod sub oratione continentur ista septem, Deuotio, oratio, satisfactio, adiuratio, deuotatio, laus, inuocatio.

Est autem latria species iustitiae, & per has species orationis redditur Deo, quod suum est inquan tum est gubernator, & creator, ac omnium speculator, & huiusmodi: quia oratio est virtus specialis contenta sub latria, quia actus eius est specialis, & adgenerat habitum specialem: sed vtrum sit habitus appetitiuus, vel intellectiuus, poterit alias patere.

ARTICVLVS VI Vtrum Restitutio sit pars satis factionis.

AD sextam quaestionem arguo primo, quod restitutio non sit pars satisfactionis, quia satisfactio est actus adaequans aequalitatem factam per peccatum inter Deum, & hominem: Restitutio non adaequat, siue non reducit inaequalitatem factam inter Deum, & hominem, sed inter hominem, & hominem: ergo.

In oppositum est Augustinus, & ponitur in litera, non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatum. Respondeo, primo ponam punctum quaestionis: secundo dicam tres propositiones: tertio dabo regulam generalem de satisfactione.

Propter primum sciendum est, quod opinio est aliquorum, quod restitutio sit pars satisfactionis: aliorum vero, quod non pars, sed praeuium. Aliorum vero, quod non pars, nec praeuium, sed sundamentum. Ad videndum ergo, quid veritatis sit in istis opinionibus, proposui praedictam quaesttionem

Quantum ad secundum, primo praemitto vnam distinctionem, quae est haec: Restitutio, & satisfactio aliquando sunt aequalis ambitus; aliquando sunt disparata: quandoque vero vnum continetur sub alio.

Ad cuius intellectum sciendum est, quod restituere, idem est, quod in statum pristinum statue- re: ergo supponit, quod aliquid sit sublatum, cuius ipsa est in pristinum statum statuitio.

Tunc considerandum est vlterius, quod ista statuitio alicuius in pristinum statum potest esse per idem in numero, vt quando redditur idem equus, qui fuerat sublatus. Quandoque per idem in specie, vt pecuniam pro consimili pecunia. Quandoque per aliquid alterius generis, quod tamen habet aequiualentiam, vt quando iniuria est facta verbo, & restitutio fit muneribus, pecunia, vel consimili alio: huiusmodi est restitutio, quam peccator facit Deo: abstulit enim honorem, & reddit Deo aequiualens aliquid per actus poenitentiae. Cum ergo restitutio sit quaedam redditio alicuius pro re ablata, si fit per idem numero, tunc sunt idem satisfactio, & restitutio. Consimiliter potest dici, si illud sit idem secundum speciem: si vero non sit idem numero, nec specie, tunc ille actus magis est satisfactio, quam restitutio. Restitutio enim( quantum ad vim nominis) non extendit se ad omnem satisfactionem, sed ad illam praecise, vbi redditur idem numero, vel specie; & sic videtur, quod restitutio sit inferior ad satisfactionem: omnis enim restitutio est satisfactio, non e conuerso. Quandoqueautem videntur essse disparata, & vnum ab alio separari, & quandoque simul esse. Cum enim quis alteri iniuriatur, & cum hoc aufert rem suam tunc cum actu satisfactionis concurrit & actus restitutionis, vt satisfactio restituat honorem per iniuriam sublatum: restitutio vero reddat rem indebite acceptam. Separantur etiam, quia quandoque est satisfactio sine restitutione, puta vbi illata fuit iniuria, absque ablatione rei. Quandoque vero est e conuerso resttitutio sine satisfactione, vt patet de vsurario, qui rem alienam detinet, tamen domini voluntate, ideo non iniuriatur, nec per consequens cadit ibi satisfactio, cadit ibi tamenrestitutio, quia propter inhonestatem actus in re illa, sine pecunia nullum dominium acquisiuit: hoc ergo modo satisfactio, & restitutio sunt disparata, quia satisfactio praecise aspicit illatam iniuriam, restitutio vero rem ablatam.

Vlterius sciendum est, quod satisfactio potest accipi adhuc magis communiter, prout est actus reductiuus inaequalitatis ad aequalitatem per condignam poenitentiam, & tunc dico, quod satisfactio includit restitutionem tanquam partem ipsius, & speciem sub ea. Hanc conclusionem probo sic. Actus, qui reducit inaequalitatem, quam quidem inaequalitatem facit peccatum inter Deum, & hominem, est actus satisfactionis. Probatio huius est, quia sic definita est supra satisfactio, & sic loquimur de ea in proposito, sed per restitutionem reducitur: inaequalitas ad aequalitatem: qui enim abstulit rem alienam, abstulit Deo obedientiam, propter quod Deus habet minus, sibi autem dedit expletionem voluntatis propriae contra Deum. Similiter abstulit rem suam proximo, vnde ipse fuit minus habens, & sibi retinuit, plusquam habere debuit: haec autem includunt inaequalitatem respectu Dei, quia lex diuina praecipit, quod quilibet habeat, quod suum est: ergo. Sed sunt hic quaedam dubia.

Prima, quia ad restitutionem tenetur quis de iure naturae, satisfactio vero est voluntaria. Respondeo, non omnis actus satisfactionis, ad quam tenetur homo ex poenitentia, est arbitrarius, nam ad confessionem sum obligatus, ad quam teneor ex poenitentia.

Secundum Dubium est, quia aliud est cessareab iniuria, aliud satisfacere. Propter hanc rationem mouetur frater Thomas ad ponendum, quod resitutio non sit species satisfactionis. Sed ratio ista parum valet: bene enim probatur, quod restitutio non est sufficiens satisfactio, sed quin pertineat ad satisfactionem non probatur.

Aliud dubium es, quod dicunt Doctores, quod satisfactio preuium est poenitentiam. Respondeo: Doctores communiter capiunt satisfactionem, vt est aliquid disparatum contra restitutionem modo dicto supra, non autem, vt est aliquid commune ad satisfactionem, vt ibidem declaratum est.

Tertio pono regulam istam. Quis tenetur ad restitut ionem. Dico autem, quod omnis damnificans alium, vel substrahendo habitum, vel impediendo habendum, & hoc vel in bonis corporis, vel animae, siue fortunae, principaliter, vel concomitanter tenetur ad restitutionem, vel statim, vel quando potest optimo modo, secundum circumscantias, quae concernunt hanc regulam procedendo in sequentibus explicabo.

Ad aliud principale dico, quod actu faciens aequalitatem inter proximum, & proximum, facit aequalitatem inter proximum, & Deum: ratio est, quia peccatum, quod est in proximum, etiam est in Deum.