Quaestio 1

ARTJCVLVS J. Vnde sumatur ratio formalis adorationis, & quomodo distinguantur inter se eius species, & praecipue latriae, an sit virtus, & qualis?

ET videtur dicendum, quod eius ratio formalis non sit assignare, quia dependet inesse ab alio. Tunc formo talem rationem, quando aliqui actus habent rationem aliquam formalem in genere, tunc distinctio formalis illorum actuum sumitur per rationes spe cificas in illo genere, non secundum materiales. Exemplum, vilio est respectu coloris, tunc si vis distinguere visiones, oportet, quod distinguas penes distinguentia formaliter rationem coloris, vt congregare. & disgregare faciunt diuersos actus formales, igitur accidit distinctio penes materiale obiectum, sicut accidit, quod visio distinguatur per hoc, quod color est in lapide, qui non est in ligno, vel formaliter distinguatur per album, & nigrum, & pallidum visio, quia ratio coloris variatur in eis. Sed sumo sub: sed vnus actus voluntatis est adoratio, cuius ratio formalis, vt ita dicam, est di pendentia ab alio, nam istud mouet voluntatem. Si ergo est distinctio, erit ex parte dependentiae: tunc dico differentias specificas in ista dependentia ad Deum differre ab illa quae est ad creaturam, nam dependentia, quae est ad Deum, est vnionis quantum ad omnia, quae sunt in creatura. Item est solitaria, quia nulla alia sibi aequata. Item estnecessaria. Et dico dependentia quo ad Deum est vniuersalis, quia Deus potest immediate dare esse, & creatura dependet a Deo quantum ad omnia, nam quoad conseruari in esse ab eo solo dependet, non ab aliqua alia creatura. Item: licet aliquando in quibusdam bonis dependeat a creatura, tamen in eisdem dependet a Deo. Est solitaria, quia non requiritur aliud. Item est necessaria, quia ab omni alia potest absolui, ideo est dependentia simpliciter.

Non sic autem est dependentia ad creaturam, quia creatura non dependet ab alia quo ad omnia, nec creatura potest conseruare in esse, nec dare esse, nec etiam est necessaria, quia quamuis filius dependeat a patre, Deus potest immutare, & etiam filius plus, & principalius dependet a Deo, ideo talis dependentia creaturae est dependentia secundum quid. Dices, quod sunt distincta solum secundum magis, & minus, vt maior albedo, & minor. Dico, quod non, imo dico, quod sunt omnino alterius rationis, quia quantumcumque addens ad depentiam creaturae, nunquam attingeret ad illam, quae est ad Deum, & ideo actus, qui necessario sequitur in voluntate ex illa, est alterius rationis ab eo actu, qui sequitur ex illa: ergo sequitur Conclusio principalis, quia dependentia est ratio formalis adorationis, & dependentia ad Deum & creaturam sunt alterius rationis. Arguo enim sic, Distinctio formalis obiecti in diuersas species arguit distinctionem actuum in diuersas species: sed dependentia ad Deum & creaturam, quae est formale obiectum adorationis, sunt diuersae species: ergo actus adorationis eis correspondentes. Illa autem adoratio quae est respectu Dei, vocatur latria, quae est idem quod seruitus, & quia haec seruitus est totalis, ideo obtinuit nomen seruitutis simpliciter, & generaliter, licet etiam in creatura sit seruitus, tamen non est nisi secundum quid. Dico quod potest obtinere nomen commune, quod est seruitus, vel subiugatio. Sed hoc est dupliciter, quia potest accipi, vel pro actu interiori, & talis actus est vera adoratio, quae est subiectio cordis, nec forte est alia in Angelis, & vocatur simplex adoratio, sed declaratio per exteriora, vt per signum, scilicet, genuflectendo; verbo, scilicet protestando, & exprimendo, vel facto, scilicet sacrificando, tales actus non sunt formaliter adoratio, nisi inquantum sunt signa actus intrinseci: vnde sacrificare, quia est determinatum signum adorationis interioris, ide. si exhiberetur creaturae, esset idolatria; sed si sit tale signum, quod non est signum determinatum respectu actus interioris, scilicet adorationis, sed alterius puta reuerentiae, talia sine idolatria exhiberi possunt creaturae, vt genuflexio; talia enim non ex se, nec ex vsu sunt praecisa signa actus, qui est latria, sicut est sacrificium. Secundo aliter dico, quod inquantum ex frequenti subiugatione generatur habitus, si talis habitus sit conformis rectae rationi, & recto iudicio intellectus, & sic respectu obiecti debiti est virtus, quae est latria: si autem non respectu obiecti debiti, vel recta rationis, tunc est Jdolatria: latria ergo est virtus, respectu obiecti conuenientis cum debita circumstantia conformis rectae rationi, cuius oppositum est idolatria. Quia enim circa istos actus possumus nos bene habere, vel male, ideo circa eos potest esse virtus, & vitium.

Sunt etiam alia nomina exprimentia istos actus, vt pietas, quae est dulcedo, & amor in ordine ad illum: explicat enim latriam, cuius oppositum in Scripturis vocatur impietas. Dicitur etiam Eusebia, idest bonus cultus, scilicet Teusebia, idest, diuinus cultus, vel dicitur religio, idest, religatio per istam virtutem in vnum modum colendi, sed proprium nomen est latria.

Si quaeras, qualis virtus est. Dico quod moralis, & ratio est, quia non habet Deum pro obiecto immediato, sicut habent omnes virtutes theologicae, & ista est immoderatiua passionum, vel actuum humanorum, & potest dici latria pars Iustitiae, quae est reddere vnicuique, quod suum est, & fundatur iustitia super obligationem: & similiter est virtus spiritualis, quia habet obiectum speciale sub ratione spirituali, licet dici possit generalis respectu plurium. & ista dicta sint de latria.

ARTJCVLVS JJ. De Dulia

NVnc de Dulia dicendum. Dico, quod dulia, est alterius rationis, & distinguitur specifice a latria, quia dependentia a creatura non est totalis, nec necessaria, nec solitaria, ideo est alterius rationis.

Item: quia est partialis, & tamen est adoratio non simpliciter tamen, & proprie, quia non totalis, & idem est secundum quid, quia dependentia, super quam fundatur, est secundum quid, vnde cum dicitur in Scripturis, Dominum Deum tuum adorabis, & illi soli seruies, intelligitur de simplici adoratione.

Dico etiam vltra, quod habet species non secundum numerum creaturarum, sed penes diuersas dependentias, quia alia est dependentia, qua dependes a patre, alia a Rege, alia a magistro: nam a patre dependes quantum ad principium essendi, vel secundum rationem causati non totaliter, a Rege, sicut a conseruante te de libertatibus, & inquantum defendit te; a magistro, inquantum instruit te, & sic de alijs, ideo sunt alterius rationis, & sunt alij acus in mente, quia voluntas aliter se habet contra ipsa.

Sed an dulia, & hiperdulia sint alterius rationis, vel species distinctae; dico. quod potest dici, quod sunt alterius, quia sicut diuersa dependentia distinguuntur adorationes, si ergo sit vna dependentia excellens singulariter omnes alias, illa erit alterius rationis. & quia a Christo habes meritorie bonum gratiae, & gloriae, quia mediator, & istud bonum est altius, & nobilius; ideo tu teneris, te subiugare illi vltra omnem aliam creaturam, & dependentia, qua ab eo dependes, est alterius rationis a dependentia ab omni alia creatura, & ex hoc habes hiperduliam aliam speciem a dulia; vt sic sit dulia, quae debetur creaturae ratione dependentiae, quae est communis in creatura; sed hiperdulia est respectu singularis dependentiae, & tamen stet intra limites creaturae. Tunc dico, quod dulia tot modis dicitur, quot modis potest sumi diuersimode dependentia ad creaturam.

ARTJCVLVS JJJ. Quae debeant adorari.

DE tertio articulo, quae sunt illa, quae debent adorari, ponitur e contra talis distinctio, quod aliqua per se adorantur illa, quibus per se competunt species adorationis, quae sunt latria, & dulia, & hiperdulia: tunc latria debetur Trinitati, & vnica, quia vnica est dependentia omnis creaturae ad totam Trinitatem, & vnum formale obiectum est ibi, & talis dependentia est ibi vniuersalis, simplex, & necessaria, & solitaria, quae inquantum dependentia est obiectum formale latriae, vt patuit. Hiperdulia vero debetur humanitati Christi, quia omnis creatura dependet ab eo nobiliori modo, & respectu nobilioris boni, scilicet gloriae & gratiae, scilicet, inquantum est mediator. Dulia vero secundum diuersas species diuersis attribuitur, quia vel dependes ab aliquo in donis gratiae, & sic dependes a Sanctis, non quod dent gratiam creando, sed merendo tibi gratiam in vita propter exempla sua, & ratione istius dependentiae debetur adoratio; & quanto ista dependentia est altior, tanto potior est dulia, & sic debetur excellentiori modo Virgini beatae. Et propter hoc dicunt quidam, quod quia beata Virgo plus nobis meruit de gratia, & gloria, quod sibi debetur hiperdulia, & Christo similiter hiperdulia: Alijs vero Sanctis debetur dulia, & quia omnes Sancti se habent ad modum vnius rationis in merendo, scilicet per modum procurantis, & impetrantis, non per modum mediantis; ideo respectu omnium est vna species duliae, licet secundum plus, vel minus, secundum quod magis, vel minus nobis procurant gratiam.

Si autem dependes in bonis fortunae, sicut dependes a Rege, vel a Magistro, tunc talis dependentia amittit nomen adorationis, vt sic adoratio contineat latriam hiperduliam Christo, & duliam quae Sanctis; Regibus autem, & magistris magis debeatur reuerentia, licet talis reuerentia adoratio dici possit, quia consistit in dependentia, & aliquando etiam in Scriptura talis reuerentia vocatur adoratio, vt cum dicitur: Adorauit Regem pronus in terram. Si vero loquimur de adoratione per accidens, dicit quidam Magister solemnis, quod fit quinque modis, scilicet ratione significationis, imitationis, continentiae, pertractationis, condensationis, & resolutionis. Sextus modus est ex vi relationis, licet istum modum non teneam, vt dicam inferius.

Primo igitur adoratio debetur alicui per accidens ratione interioris significationis. Vbi nota, quod in omnibus istis modis, semper adoratur aliquid propter aliud, ita quod illa adoratione, qua adoratur aliquid per se, eadē adoratione adoratur per accidens illud, quod in ordine ad ipsum aliquo istorum modorum adoratur: ergo primo adoratur aliquid per accidens ratione significationis, vt verba sancti Euangelii, & Sacramenta. Secundo adoratur aliquid per accidens ratione imitationis, vt imagines non per se, quia sic esset idolatria; sed in ordine ad illud, cuius sunt imagines, & imitatio, & isto modo imago quae expressius repraesentat illud, quod per se adoratur, deuotius po- test adorari; sicut imago Beatae Virginis quam fecit Beatus Lucas. Sic, & Veronica Christi hodie deuotius, & cum maiori reuerentia adoratur.

Tertio adoratur aliquid ratione continentiae, vt species in Sacramento altaris, vt columba in qua apparuit Spiritus sanctus, similiter Abraham illos tres viros, in quibus Trinitas apparuit; sed credo, quod istud melius diceretur, quod per modum significationis.

Quarto: Ratione pertractationis, vt pater noster, & huiusmodi, quae ponuntur super reliquias Sanctorum, & sic excellentius adoratur Crux Chri sti vera, quae pertractauit membra eius. Sic etiam beata Virgo, quia ipsum Christum dulcissime pertractauit.

Quinto ratione condensationis, & resolutionis, nam sicut in generatione est processus ab imperfectis formis ad perfectas, sic in resolutione; sed corrumpendo est e conuerso a formis perfectis ad imperfectas, tunc omnes formae, quae sunt mediae in resolutione, quas per se natura non intendit, possunt adorari isto modo, vt corpus, brachia, cineres, & huiusmodi, quae descendunt a Sanctis: si vero fieret resolutio in formam terminatam, vtpote in vermem, tunc non debet adorari talis forma isto modo.

Sextus modus est per relationem, vt si animal generetur ex ossibus, vel corporibus, potest materia adorari sub illa forma per relationem inquan tum, scilicet fuit sub forma sancti, vt bufo, vel vermis inquantum referuntur ad illum terminum, cuius fuerunt: sed de sexto modo non reputo verum, quoniam in illa materia nil remanet, quod fuerit Sancti, cum non sit aliquid hoc.

Ista reputo pro vno intellectu vera, sed pro alio falsa, nam illa adoratio, vel accipitur pro actu exteriori, vt osculari, genuflectere, &c. & tunc quinque modi continent veritatem, vt patet discurrendo; sed ille actus exterior non est formaliter adoratio. Sed si de actu interiori, quae est recognitio seruitutis in voluntate, non credo, quod aliquid possit per accidens adorari, vnde non debes te subiugare illi, nisi solum Christo, vel Deo, & ratio est, quia illud iudicium est de actu voluntatis, & reputatione intellectus, a quo oritur actus in voluntate: sed planum est, quod nec per se, nec per accidens iudicas te dependere ab aliquo praedictorum modorum.

Si vero accipias actum interiorem pro actu reuerentiae, sic possum talem actum exhibere praedictis, quando reputo, quod ista adoratio magis sit reuerentia quaedam, vt Crux magis reuereri dicatur, quam adorari; vel tali, & tunc ex co obijcio actum exteriorem, qui est signum huius reuerentiae interioris, sed respectu illorum, quae per se adorantur, dicitur bene cultus, & obsequium, & quia adoratio est cultus mentis, ideo quod nulla res nisi per se adoratur, nisi accipiatur adorare pro reuereri.

Et hic potest videri: Vtrum crux debeat adorari, vel dulia, vel latria, dico quod non per se considerata, sine relatione ad corpus Christi, quod tetigit, & sustentauit, & repraesentat, quia ibi non est proprie adoratio: sed dulia, & latria exprimunt mihi adorationem, ideo crux non est adoranda tet ca sitmum Articulum, & principale propo- situm: Vtrum caro Christi, & anima debeant adorari adoratione, quae est latria, an dulia. Dicendum, quod non latria, quia latria exprimit seruitutem, quae est vere species adorationis: nulla autem creatura proprie adoratur, sed debent venerari, nam aliud dicit venerari, quam adorare, vt dictum est.

De isto ergo quarto articulo expedio me, quoniam si quaestio fiat de adoratione per se, planum est, quod per hiperduliam debet adorari, prout a Verbo separata concipitur, quia ab eo dependens in excellentissimo bono, scilicet gratiae, & gloriae, & modo nobiliori, & singulari, quia nulli alteri creaturae dependet quis in ratione mediatoris, nisi a Christo inquantum homo, sed hoc quaestio non quaerit. Sed quaestio quaerit, vtrum capiendo humanitatem in verbo ratione vnionis quidditatiuae, vtrum talis habitudo det sibi, quod possit cum Verbo adorari adoratione, quae est latria.

Dicunt quidam, quod aliquid adorari est tripliciter, vel obiectiue, vel formaliter, vel materialiter. Exemplum; video colorem, & video lapidem, cuius est color: sed lapidem video obiectiue, vel formaliter, vel materialer, quia coniunctum formali obiecto, scilicet colori, sed colorem video formaliter in ratione obiecti per se, & principalis. Ad propositum latria debetur humanitati Christi modo, scilicet obiectiue materialiter, quia vnita verbo, sed secundo modo, non, quia quantumcumque sit vnita, non habet quod sit formale obiectum adorationis, quod semper manet intra limites creaturae, nam obiectum formale est tota Trinitas.

Sed contra istum modum, arguo quantum ad ad primum membrum, scilicet, quod latria debeatur obiectiue humanitati Christi. Arguo enim sic contra eum.

Quando aliquis actus alicuius potentiae fertur in aliquam rationem formalem per se, sed debet ferri in aliud obiectiue, oportet, quod formaliter ratio inhaereat sibi, vt patet in exemplo suo, nam color inest lapidi; sed formalis ratio adorationis, quae est dependere ab eo, quod adoratur totaliter adoratione latriae, non communicatur totaliter humanitati Christi: ergo.

Dico, quod humanitas est coniuncta Deitati, & ideo ratione huius communicatur sibi, quod sufficit, quod formalis ratio sit ei vnita, & copulata ei, quod obiectiue debet terminare actum potentiae.

Contra, dulcedo in lacte copulatur albedini, quae est formaliter obiectum visus, & tamen non videtur dulcedo obiectiue, nec etiam materialiter, ita ibi de humanitate Christi.

Item; illud est obiectum adorationis, quod est obiectum actus voluntatis, de quo dixi supra, scilicet seruitus: sed humanitas Christi non est obiectum actus voluntatis illius, scilicet, qui est seruitus, quia non intendo seruire sibi, sed ratione diuinitatis, quare modus iste non placet.

Jdeo dico, quod aliter est loquendum de adoratione, & aliter de veneratione; humanitati enim Christi debetur adoratio, & ipsam venerari super omnem creaturam, & de exteriori omnem actum venerationis, quae debetur vnitati, & vnum actum quem debemus exhibere, scilicet diuinitati, & humanitati.

Dico venerationis esse, hoc est ratione vnionis suae cum Verbo. Si autem loqueris de actu interiori, qui proprie est adoratio, Vtrum sit vnus duorum, scilicet diuinitatis, & humanitatis.

Dico, quod humanitas sic potest dupliciter considerari, vel distincte, vt est distincta ratione vnionis, ita quod ratione vnionis debeatur sibi adoratio latriae, & ita videtur posse concedi.

Dices, quod implicat contradictionem, quia diuidens contradicit diuiso, sicut si diceres animal aliud homo, aliud non animal, sic in proposito, cum dicis, humanitas vnita Verbo potest considerari, vel diuisim, ecce iam istud contradicit diuisio, scilicet vnire Verbo.

Dico, quod non capio per disiunctim rationem adoran ii, scilicet quod feratur super vnionem; sed distinctim cadit super suam humanitatem, vt tanquam quod. Exemplum de veste Regis, etiam dum applicatur ad Regem, potest voluntas per actum adorationis ferri dupliciter in vestem Regis, vno modo ratione induitionis, quia potest actus ferri super vestem indutam, vt dicam, ista vestis est veneranda, quia Regis, ita quod actus feratur supra vestem vt in quod, & dico quod non debet vestis adorari etiam ratione induitionis. Si vero intelligit coniunctim non distinguendo, sic potest, vt Regem totum, & omnia quae sunt in Rege, adores vnica adoratione.

Ad propositum, idem dico de humanitate vnita Verbo, nam si actus eius feratur in humanitatem non vt vnitam, ita quod hic excludo vnionem, vt dicatur humanitas, quando est Verbo vnita, adorari latria, ita quod actus adorationis feratur in eam, vt in quod; sic dico, quod, non debet adorari latria, quia humanitati,, vt quod non debetur latria. Si autem coniunctim consideres eam, scilicet ratione vnionis, ita quod ibi non distinguis per intellectum, sed ferendo super totum vnitum, vel compositum. Sic dico, quod caro, & anima Christi in Verbo debeant vnica adoratione latriae adorari; sed non diuisim. Et haec est intentio Damasc. vt patet in litera, & esse Augustini vide in litera, quod alia exempla sunt ibi, quia si super totum aspectum feram, sic debeo vna adoratione latriae adorare, sed non diuisim.

Ad argumenta. Ad primum dico, quod Ecclesia est specialis cultus Dei, tunc ratione vnionis non debetur humanitati, vt scilicet terminet actum, vt quod, sed toti supposito, idest Verbo homini.

Ad aliud similiter dico. Ad tertium idem dico.

Ad aliud dico, quod propter aliud, & cum arguis contra: Respondeo, quod humanitas non adoratur vt quod, nec per se, nec per aliud: sed per se totum, aliud est enim adorare aliquod totum, & aliud adorare in illo vnum propter aliud.

Ad aliud dico, quod non est propter communicationem idiomatum, sed per vnionem; nec adoro diuisim, sed coniunctim, nec etiam est per identitatem

Ad aliud dicol, quod verum est coniunctim. & haec de tota quaestione.