Quaestio 2

ARTJCVLVS J. Vtrum quatuor virtutes Cardinales sint species specialissimae virtutis, vel species generales, & subalternae.

VIDETVR, quod sint species specialissimae, & non subalternae, quia aliter diuisisset male, & inartificiose virtutem. Diuisio enim artificiosa debet fie ri primo in species imme diatas, & magis generales, & exinde fieri species specialiilimas, & modo Philosophus immediate diuisit virtutem in alias ab istis cardinalibus, vt patet in lib. Ethic. ergo.

Contra. Tullius 2. Reth. qui dicit, quod tota summa boni, honesti, & virtutis diuiditur in istas quatuor virtutes generales. Respondeo, punctus quaestionis est, quod aliqui addunt modos genera. les virtutum, qui reperiuntur in omni, & in qualibet virtute. Omnis enim virtus habet quatuor modos generales, puta refrenare id, quod est contra rationem, firmare in bono rationis, reddere, &c. Quod vere appropriatur temperantiae, quia passiones, quae magis trahunt & inclinant, maxime indigent refrenatione. Releuare fortitudini, quae respicit pericula, quae maxime expellunt a bono rationis. Reddere, quod suum est, Justitiae, quia in ordinead alterum maxime indiget homo reddere, quod suum est. Si enim ipsi quilibet satis sollicitus est reddere, quod suum est, praecipitur a prudentia, quae est medium timoris, quod dictatum, & praeceptum esse debet per prudentiam. Istae ergo virtutes cardinales dicuntur propter istos modos principales, qui sunt communes omni virtuti, sed tamen magis principaliter vnus modus relucet in vna virtute, quam in alia. Ideo illa virtus ab illo modo denominatur, vt dicuntur cardinales, quia per excellentiam habent istos quatuor modos generales, qui minus principaliter in alijs reperiuntur, & sic aliae virtutes reducuntur ad istas, sicut partes potentiales, non sicut partes substantiuae, ita quod aliae vel sunt virtutes speciales habentes partes potentiales, non substantiuas.

Prima propositio, quod a virtutibus moralibus specifice distinctis possunt abstrahiꝰ rationes quidditatiuae, & specificae generales, concedo tamen sunt de ratione quidditatiua ipsius virtutis: ita quod istae rationes sunt rationes specificae speciales vel specialissimae, & sic oportet, quod sint species subalternae, in quas immediate virtus descendit, & diuiditur, & istae iterum diuiduntur in alias species specialissimas, & istae sunt virtutes Cardinales. & hoc probatur, quando aliqua conueniunt in aliqua ratione quidditatiua contenta sub ratione quidditatiua vniuersaliori, illa habent rationem abstractam quidditatiuam, in qua specifice conueniunt, sicut homo, & equus conueniunt in sentire, quod est ratio communis continens sensibilia, ideo conueniunt in genere subalterno, vel specie subalternata: sic virtutes istae quatuor cardinales sub virtute: ratio enim virtutis quidditatiua est bonum rationis, puta facere, quod decet in qulibet materia sub ista ratione continentur temperantes, nec homo temperatus refrenando passiones, vt ratio dictat in tali materia, & ista decet hominem in tali materia. Con tinetur etiam firmitas contra passiones, quae attrahunt a bono rationis, quia natura obiecti aliquando habet, quod abstrahit a bono, vt passiones tristabiles, & ideo bonitas in talibus est, vt homo firmetur in bono rationis contra tales passiones tristabiles: sed bonitas rationis consistit in hoc, quod homo temperet passiones, & delectationes, quae contra rationem attrahunt. similiter de iusttitia, & prudentia sumamus. Et illae rationes sunt quidditatiuae respectu inferiorum, & specificae, quia si quaeratur, quid est sobrietas, potest dici, quod est quaedam temperantia. quid castitas, quaedam temperantia, & sic de alijs contentis sub istis virtutibus cardinalibus, quae sunt species subalternae, in quas virtus immediate descendit, & quae euacuant totum ambitum virtutis moralis, & habent sub se species specialissimas quidditatiue contentas sub se.

Quod autem dicitur, quod aliae virtutes sunt partes potentiales, hoc non potest stare, tum quia totum potentiale operatur per partes potentiales, vt anima per potentias suas, modo istae virtutes non operantur per alias; tum quia totum potentiale est nobilius partibus suis, modo religio, vel latria, quae est pars iultitiae, est nobilior, quam iustitia tamen, quia difficilius est pugnare contra iram, quam contra passionem delectabilem, ideo mansuetudo magis debet dici virtus principalis, & cardinalis, quam temperantia; tum quia pars potentialis suiectiue est in suo toto modo, aliae virtutes non sunt in cardinalibus.

Secunda Propositio, quod cardinalitas debet attribui istis quatuor in generali, vt sunt species subalternae, non vt sunt species specialissimae, nimirum temperantia, quae est virtus cardinalis; non est enim singularis, vel specialis virtus, quae sortitur nomen temperantiae: sed est ita communis, quod habet multas sub se, & sic de alijs. Virtus enim Cardinalis dicitur, quae respicit obiectum commune, & habet modum generalem circa ipsum, vt temperantia refrenat omnem passionem attrahentem a bono rationis, & habet moderari, & temperare ipsam, secundum quod decet hominem. & ideo Parsimonia, quae est proprie temperantia in cibo, non est illa quidem virtus cardinalis, & hoc patet, quia temperantia magis relucet circa passiones concupiscentiae.

Dicendum ergo ad quaestionem, quod virtutes cardinales quatuor non sunt species specialissimae: sed sunt species subalternatiuae, & generales, in quas immediate virtus moralis diuiditur, non vt sciamus, sed vt boni fiamus, & ideo Philosophus non curauit tradere diuisionem virtutum artificialem.

ARTJCVLVS JJ. De Temperantia. Vtrum Temperantia sit virtus cardinalis.

VIdetur, quod non, quia virtus cardinalis deVbet esse vna: sed temperantia non est vna, sed sub ipsa continentur multae puta Virginitas, & c. Contra est Tullius 2. Reth. qui dicit Temperantiam virtutem cardinalem.

Prima propositio, quod Temperantia est virtus Cardinalis, quia illa virtus dicitur Cardinalis, quae est prima, & immediata species sub virtute contenta, determinans sibi generale obiectum, & generalem modum, vt patet ex dictis immediate: sed sic est de temperantia: habet enim modum generalem contentum sub bono rationis, puta moderari, siue temperare passiones delectabiles, est bonum rationis. Homo enim indiget tali tempore ad hoc, quod bene se habeat in passionibus talibus, quae nimis impellunt hominem, & impediunt a bono rationis, & ideo requiritur in talibus moderatio & temperatio: habet etiam obiectum commune, quia omnia delectabilia quae habent modum attrahentis a ratione, sicut est appetitus scientiae, & cibi, & potus, & huiusmodi, in quo homo communiter immoderate delectatur, sunt obiectum, cir ca quod ipsius Temperantiae, & ideo dicitur esse virtus Cardinalis.

Secunda propositio, quod sub Temperantia continentur 39. virtutes, non sicut partes potentiales, sed sicut partes substantiuae, & sicut species specialissimae. Circa quod sciendum, quod Temperantia consistit in temperie, & moderamine, vnde dicta est Temperies autem ista est circa quatuor, puta circa passiones exteriores, circa passiones interiores, quae sunt duplices, scilicet animales, & rationales: & circa actus exteriores, & secundum ista qua tuor sumuntur species Temperantiae. Passiones enim exteriores diuiduntur in passiones, gustus, & tactus. Licet enim gustus sit quidam tactus, tamen passiones quaedam sibi appropriantur, licet forte istae etiam magis sint in tactu, quam in gustu, vnde secundum istas duplices passiones sumitur prima diuisio Temperantiae: passiones autem gustus tripliciter possunt sumi. Primo, quantum ad principalem actum, & tunc est vna virtus moderatiua, vel passionum, quae dicitur Castitas; vel quantum ad actus annexos principali, scilicet in colloquijs & oritur Pudicitia, & istae duae virtutes moderantur passiones tactas, tam principales, quam annexas modo humano. sed est tertia Virtus vtrorumque, quae supereminenter ista moderatur, & dicitur Virginitas. Passiones autem, quae gustui appropriatur, dupliciter possunt moderari, vno modo communi & humano, alio modo speciali & supereminenti. Modo communi oritur dupliciter virtus, secundum quod in illis reperitur duplex delectatio, vna in potu, siue in cibo humido, & dicitur Parsimonia, cui opponitur Ingurgitatio, & distinguuntur istae virtutes, qpod patet, tum quia vitia. opposita distincta; tum quia separantur ab inuicem; vnde sunt aliqui valde sobrij in potu, qui tamen non sunt parci in cibo. Si autem sit modera:io in talibus modo supereminenti, tunc dicitur Abstinentia, vt est Ieiunium, non est de necessitate salutis absolute, nec etiam vtilis humani ahsolute: sed est institutum ab Ecclesia, sicut actus sũpererogationis. Et sic habemus sex virtutes moderatiuas passionum exteriorum, scilicet Tactus & Gustus.

Respectu vero passionum interiorum animalium sunt duae virtutes, ira enim & appetitus vindictae sunt duae passiones interiores animales, & licet istae non separentur in brutis, tamen in homine separã- tur. Aliquis enim post iram sedatam non appetit vindictam, est ergo vna virtus moderatiua irae, & dicitur Mansuetudo: alia est respectu appetitus vindictae, vel poenae, & dicitur Clementia, vnde cle- mens dicitur condonatiuus poenarum, & huic oppouitur Crudelitas, & ideo alia est virtus a mansuetudine. Respectu autem passionum exteriorum rationalium, in quibus homo non communicat cum brutis, sunt multae virtutes. Vna est enim passio communis, scilicet desiderium, & aliae sunt multae speciales: desiderium autem multiplicatur secundum ea, quae desiderantur. Est enim quoddam desiderium respectu bonorum, & istius est quietatiua Philotomia, quae est moderatiua appetitus honoris proprij, & hoc modo humano: modo autem supereminenti moderat talem appetitum Humilitas, vel Honestas, & forte si bene inspiceretur humilitas, idem est quod Philotomia. Aliud est desiderium sciendi, in quo curiosi excedunt, & hoc temperat Studiositas, quae inclinat ad studendum, quando oportet, & vt oportet: Tertium est desiderium diuitiarum tam naturalium, quam artificialium, cui opponitur Tenacitas. Sub Sufficientia autem continetur Paupertas.

Passiones autem spirituales tres, scilicet amor, & gaudium in concupiscibili, & audacia in irascibili respectu amoris sui, in quo aliqui tamen excedunt, qui non tenent foedus cum aliquo, propter amorem quem habent ad se, oritur virtus, quae dicitur Foedus, secundum quod Apostolus dicit, quod aliqui sunt sine foedere propter carentiam istius virtutis; & quia nimirum intense seipsos diligunt. Respectu gaudij dicitur Eutrapelia. Respectu autem audaciae dicitur Timor, secundum quod aliqui dicuntur turbulenti: sed e conuerso aliqui splendidi, & gratiosi, & ponitur ista virtus circa gestus faciei, eo quod maxime tales gestus exteriores in facie relucent. Circa vero alios gestus corporis oritur virtus, quae dicitur Compositio, cui opponitur Dissolutio. Circa habitum autem exteriorem oritur virtus, quae dicitur Tacitur nitas, & est ista alia virtus ab Afabilitate, quae prius posita est sub iustitia, nam Affabilitas est in conuiuere ad alterum, vt homo gratiose conuiuendo cum alio in colloquijs, & ideo reducitur ad iustitiam. Taciturnitas autem non est in conuiuio ad alterum: sed homo sic moderatus in actibus exterioribus colloquendo, & sic quod vigintinouem sunt species virtutum contentae sub Temperantia, quia de qualibet facta interrogatione per quid? potest responderi, est quaedam temperantia, vnde sobrietas est quaedam temperantia, & similiter de alijs, & ideo Temperantia, vt est virtus communis ad istas est virtus Cardinalis. Ad argumentum dicendum, quod Temperantia est vna species subalterna non specialissima, & ista vnitas sufficit ad virtutem Cardinalem.

ARTJCVLVS JJJ. DE FORTJTVDJNE. Vtrum Fortitudo sit virtus Cardinalis.

Videtur, quod non, quia non habet rationem boni, quod enim homo exponat se morti pro bono communi, cuius non est particeps, non videtur esse bonum, quilibet enim debet magis diligere bonum proprium, quam bonum alienum, cuius nullo modo sit particeps. Contra est Aristoteles, & Tullius.

Respondeo: sit prima propositio, quod Fortitudo potest accipi quinque modis, vt patet 3. Ethicor. vna namque est fortitudo bestialis, quae est ratione violentiae, sicut enim brutum animal liberum fugit & non resistit, vt patet in sacrilego, & tamen quan do videt se vndique inclusum, ne capiatur, fortiter resistit, sic aliqui si possent euadere periculum, libenter fugerent, & tamen quando vident se inclusos, ita quod non possunt euadere nisi pugnando, tunc fortiter pugnant, & ista est fortitudo bestialis. Alia est fortitudo militaris, quae est in bello, quando homo habet habitum pugnandi, & se habendi in bellum per experimenta, quae alias expertus est, & ista est necessaria tempore guerrae. Tertia est politica, quae est propter honorem, sicut est in istis hastiludijs & torneamentis, iu quibus exercent se ad honorem consequendum, nec est ibi periculum mortis saltem ex intentione. Quarta est, quae procedit ex inexperientia, quia aliquis non est expertus pericula mortis, ideo non reputat illa, & exponit se illis: sed tamen quando sentit ictus primos, fugit. & istae quatuor non sunt virtutes. Quinta autem, quae sola est virtus, quae aggreditur prompte periculum mortis, & ex habitu, & hoc propter maius bonum, quam sit vita propria, vt propter Rempublicam. Et non accipitur hic fortitudo in speciali, nec est in mortis periculo solum, sed est virtus generalis respectu cuiuscumque terribilis, & sic est virtus Cardinalis. Quod potest probari, sicut probatum est de Temperantia, quia respicit obiectum commune, idest omne quod obruit rationem, & habet rationem expulsam a medio rationis, & habet modum communem, scilicet firmiter contra talem obruitionem, & sub ista fortitudine, quae vocatur Cardinalis ponitur Fortitudo particularis, quae est in periculis mortis, quia ista retinet nomen fortitudinis, & sunt etiam multae aliae virtutes sub ista contentae, vt statim patebit.

Secunda Propositio, quod sub Fortitudine, quae ponitur virtus Cardinalis, continentur quidditatiue multae particulares fortitudines, quae non sunt partes potentiales ipsius, sed partes substantiuae, & species, quamuis appropriate retineant sibi nomen fortitudinis.

Vbi notandum, quod tria sunt repellentia a bono rationis, scilicet Timor, Desperatio & Tristitia. Timor autem potest esse respectu vltimi terribilium, quod est mors, & sic dicitur fortitudo specialis, quae respicit terribilia, vbi est periculum mortis, & tunc oritur Securitas, quae in talibus firmat. licet enim aliqui dicant, quod Securitas non est virtus, sed circumstantia in virtutibus, tamen dicendum, quod virtus est, isto modo accipiendo, quia habet obiectum speciale distinctum ab obiectis aliarum virtutum, etenim timens & pauidus non est perfecte bonus propter defectum istius virtutis.

Desperatio autem est respectu boni, vel respectu mali. Potest esse respectu boni ardui, a quo aliquis cadit desperando, vel cadere potest, & contra talem casum firmat, & dirigit Magnanimitas: vel respectu boni non ardui, & dicitur Fiducia, vel Confidentia, secundum quod aliqui dicuntur esse bonae spei, & bonae fiduciae, nec est idem quod Magnanimitas, quae est respectu boni ardui

Respectu autem tristitiae sunt multae virtutes, secundum quod tristitia multiplicem ortum habet. Potest enim oriri tristitia ex aduersitate, quae est in bonis fortunae, sic etiam oritur virtus firmans, quae dicitur Aequanimitas, quando aliquis aequo animo tolerat iacturam bonorum fortunae, sicut fecit Boe tius, quoniam istam habuit ipse, quando fecit librum de Consolatione. Nec est eadem virtus quod Patientia, quae est ad sustinendas tristitias illatas, vt patebit statim. Vel ista tristitia oritur ex iniurijs illatis per violentiam, & tunc oritur duplex virtus; vna est, quae firmat contra tales tristitias exterius, ne homo obruatur per illas, & dicitur Constantia, & hanc habuit beatus Thomas: alia, quae firmat interius, vt homo fungatur, nec tristetur interius, & dicitur Patientia. Et sunt distinctae virtutes istae duae, quia licet communiter concomitentur, tamen aliquando separantur: aliquando enim homo obruitur exterius per tribulationes, & tamen patitur interius & tristatur, licet non contra rationem; aliquando enim oritur tristitia ex aduersitate, quae prouenit ex diuisione propriae substantiae, & sic habetur virtus Magnificentiae, quae est species fortitudinis, non autem Liberalitas, quae non est respectu tristitiae. Aliquando tristtitia oritur ex diuturnitate temporis, quae generat taedium, quando scilicet nimis expectatur, quia spes, quae differtur affligit animam, & sic oritur Longanimitas, quae non est idem quod Patientia, quia Patientia est respectu malorum: aliquando autem oritur tristitia ex opere, quod fit cum taedio, & sic oritur virtus, quae dicitur Strenuitas, vel Probitas, cui opponitur Accidia. Vel alia oritur tristitia ex perseueratione, quia ex conditione nostrae naturae in difficultatibus statim volumus ab opere suscepto desistere, contra quod ponitur Perseuerantia, quando aliquis immanet operi & rationi, vnde etiam sibi opponitur Pertinacia, quae immanet contra rationem. Ex his patet quod quatuor sunt species fortitudinis, vt est virtus generalis, & ex hoc patet, quod est virtus Cardinalis, quia istas continet sub se, & ad interrogationem factam de qualibet istarum, quid est? respondetur, quod est quaedam Fortitudo firmans hominem contra repulsiuum a bono rationis in tali materia.

Ad argumentum dicendum, quod Fortitudo & actus eius est bonum, quia mori pro bono communi, dato quod aliud bonum non speraret, est bonum: exponere enim minus bonum, puta vitam suam pro maiori bono, idest pro bono communitatis, videtur bonum & virtuosum est, dato quod aliud non sequatur.

ARTJCVLVSJJJJ. DE PRVDENTJA. Vtrum Prudentia sit virtus Cardinalis.

VIdetur quod non, quia est virtus intellectualis, cum sit in intellectu: non ergo moralis, nec Cardinalis. Contra est Tullius & Aristoteles 6. Ethic.

Prima propositio, quod Prudentia est virtus Car dinalis. Vbi notandum, quod homo virtuosus habet quinque actus. Primus est bene consiliari: secundus est sententiare de consiliatis: tertius est vltimatum videre, quod dicitur praecipue ipsius intellectus, cum dicit, fac hoc componendo propositionem imperatiuam: quartus est eligere, quod praeceptum est: quintus est operari secundum ele- ctionem, & exequi quod sententiatum est a ratione. Modo tertius actus, scilicet vltimatum videre, fiue praecipere, est actus principalis, & proprius ipsius Prudentiae, quod patet, quia iste est actus formalis, & principalis ipsius Prudentiae, quo posito omnibus alijs positis dicitur fatuus. Modo sic est de isto vltimato videre, dato enim quod aliquis bene consilietur, & bene sententiet, & si non bene praecipiat, dicendo fac hoc, reputatur fatuus, vt patet in multis, qui sunt optimi consilij dicendo, discurrendo, & inueniendo rationes hinc inde, & etiam optime sententiando, dicendo quod est melius omnibus praeteritis, & tamen non praecipiunt dicendo, hoc sac, & per consequens non eligunt, & isti reputantur fatui. E conuerso aliqui deficiunt in consilio, & in sententia, tamen sequendo consilium & sententiam aliorum praecipiunt, & sic faciunt, secundum quod vident ex consilio, & iudicio aliorum faciendum, & dicuntur Prudentes. & confirmatur, quia actus Prudentiae talis est, quod ipsum concomitatur operatio, & ideo dicitur quod Prudentia non indiget virtute, quia habet opus virtuosum, consequens modo consilium & sententiam a consiliatis non sequitur necessario operari, & ideo bene indiget virtute morali ad operandum, sed tale vltimatum dicere non indiget, quia ad prius sequitur opus. & licet ad talem actum, qui est praecipere, idest componere propositionem imperatiuam, dicendo hoc fac, voluntas intellectum detinet, tum iste actus formaliter & clicitiue est ipsius intellectus, & isto posito in intellectu sequitur necessario actus in voluntate vt eligat secundum tale videre, & secundum tale praeceptum conformiter, & in hoc non sequitur voluntas naturam obiecti; nec etiam videmus, quod intellectus potest praecipere praeter naturam obiecti hoc facere, secundum quod determinatur a voluntate. Et ex hoc patet, quomodo libertas non stat in vna potentia praecipue, sed essentialiter stat in duabus, puta in voluntate determinante, & in intellectu praecipiente, & tunc voluntas necessario eligit conformiter praecepta intellectus, & sic dicitur quod voluntas mouet se per accidens, quia determinat intellectum ad praecipiendum, ad quod praeceptum mouetur, voluntas necessario conformiter. Sic ergo actus principalis & formalis prudentiae est praecipere non determinando, quia hoc pertinet ad voluntatem, secundo & vltimate videndo: & hoc est quod dicitur Ethic. quod Synesis est dicere mente, idest praecipere, dicendo hoc fac. dicitur autem Prudentia virtus Moralis, tum quia accipitur ex consuetudine, sicut virtus Moralis, quia ex frequenti videre acquiritur habitus Prudentiae, quo homo inclinatus est, & aptus est ad tale videre, & ad tale praeceptum, tamen quia non separatur a virtutibus Moralibus, sicut illud praeceptum non separatur ab actu voluntatis, determinat intellectum ad tale praeceptum, vel saltem non separatur a voluntate, si voluntas determinet intellectum sine aliquo actu. Et ex hoc patet, quod est virtus Cardinalis, quia habet obiectum commune, puta bonum hominis, & modum generalem, scilicet praecipere quod est rationis.

Secunda propositio, quod Prudentia habet multas species sub se, sicut dictum est aliquando deduobus, scilicet Temperantia, & Fortitudine: de iustitia autem alias dictum est, & possunt sumi istae species secundum actus Prudentiae, quos exigit a- ctus principalis, vel secundum illos, qui adiuuant actum principalem, & alios, quos actus principalis requirit. Actus enim principalis, in quo consistit essentialiter Prudentia, est ipsum praecipere, praecipere autem exigit consilium, quia non posset praeceptum bene dari, nisi esset praeconsiliatio, & sic oritur Eudulia, quae est bene consiliatiua, & dispositio naturalis ad hoc dicitur Eustochia, sicut Solertia dicitur quando in speculatiuis, alias statim inuenit medium ad aliquod propositum. Actus autem principalis requiritur, quia multi sunt bene consiliatiui, & boni inuentiui, qui tamen male sententiant, & ideo requiritur alia Synesis, quae est in bene sententiando, secundum naturam obiecti praeconsiliati, & istae virtutes modo communi & humano se habent ad illos duos actus solum. & ideo tertia virtus respectu vtriusque, quae se habet modo supereminenti, & quasi non humano, sicut dicitur, quod aliqui, qui se habent in talibus sicut esset consiliabilis, & ista virtus dicitur Gnome, de qua habetur 6. Ethic. 12. cap. requiritur etiam legis positiua, quae indiget Epicheia, & sic habentur quatuor virtutes, quae oriuntur ex actibus requisitis ad principalem actum, & vendicet sibi nomen prudentiae. Respectu autem eorum, quae iuuant praedictos actus, sunt multae virtutes; vna est quae enumerat consequentes omnes praedictos actus, & haec est virtus Sollicitudinis, quia negligen tes in praedictis actibus communiter deficiunt, specialiter autem primum actum, scilicet consiliari tria adiuuant: aliud est, quod adiuuat consilium quod se tenet ex parte hominis conseruantis, puta quod sit concors cum alijs operationibus humanis, & in ijs quae videntur consentire rationi: qui non vult concordare, sed proprium sensum sequi, dicitur irrationabilis & fatuus, & ideo requiritur virtus, quae dicitur Rationabilitas. Duo autem sunt, quae requiruntur respectu alterius, puta in ordine ad alterum: vnum est, quod petat consilium a quibus oportet, & sicut oportet, quia nemo sibi sufficit in consiliando, & sic dicitur Consiliaris, in quantum ille dicitur consiliabilis, qui bene scit con silium petere, nam inquantum aliquis in se benescit inuenire, melius est conferre, & consiliari, quia hoc pertinet ad Euduliam.

Aliud est, quod acquiescat consilio, secundum quod ratio dictat, & tunc dicitur persuasibilis secundum actum, scilicet sentire: Juuant etiam tria. Oportet enim, quod ad bene sentiendum aliquis retineat praeterita, per quae potest de praesentibus melius sentire propter experientiam praeteritorum, applicando ad sentiendum de praesentibus: requiritur etiam comprehensio praesentium actuum humanorum, & haec dicitur intelligentia secundum Tullium, secundum Aristotelem dicitur visum habere, vel accipere. Vlterius requiritur applicatio istorum in particulari, secundum conditiones singulares, & secundum circumstantias quae in sentiendo sunt attendendae, & tunc dicitur circumspectio, quae considerat singularia in iudicando, vel sentiendo.

Respectu autem actus, tertia & principalis, scilicet praecipere, homo iuuatur per duo, scilicet per Cautelam, quae est respectu mali, quia quando homo est in praesenti praecipere, vel in actu, debet sem per agere cum cautela, considerando mala, quae possent impedire actum virtuosum, & praecauendo dilgenter a tali offendiculo, quod potest occurre- re non in consilio, vel in Eubolia, sed in praecipere & opere, vnde oppositum vitium dicitur Praesumptio, & Incautela. Requiritur etiam ibi tanquam adiuuans consideratio bonarum circumstantiarum, quae in actu sunt ponendae, & bene considerandae, vt proinde faciat opus virtuosum, & sic oritur Prouidentia, quae est respectu bonarum circumstantiarum, quae possunt in actu concurrere in prouisione, sicut Cautela, est respectu malarum, quae debent vitari, & sic sunt nouem virtutes coadiuuantes etiam quatuor principales.

Ad argumentum dicendum, quod actus principalis Prudentiae est ipsa prudentia, circa ea quae sunt in intellectu practico, tamen in voluntate requirit habitum determinantem intellectum ad talem actum; tum quia istud componere non semper sequitur naturam rei, sed habitum, vel passionem, vel determinationem voluntatis, quae ad hoc potest intellectum determinare, & mouere, ideo actiue, vel determinatiue attribuuntur voluntati; formaliter autem & elicitiue est ipsius intellectus, & ad ipsum sequitur motus conformis, idest electio conformis in ipsa voluntate, & sic homo mouet seipsum libere ratione istarum duarum potentiarum.

ARTJCVLVS V. DE PRVDENTJA. Vtrum Prudentia sit vna in tota Morali materia

VIdetur, quod non, quia aliae virtutes Morales, quae respiciunt solum materiam moralem sunt plures: ergo & Prudentia. Contra, 6. Ethic. dicitur, quod vna in tota materia morali. Respondeo, Punctus quaestionis in hoc est, quia sunt diuersi modi dicendi. Vna enim est opinio Aristotelis, quod est vna Prudentia in tota materia Morali. Alia est, quod non est vna, sed multiplicatae secundum diuersos modos, sicut & aliae virtutes Morales. Mouentur illi de ista opinione, quia ita generalis est potentia Voluntas, sicut Intellectus: sed non obstante generalitate voluntatis, plures virtutes Morales ponuntur in ipsa circa materiam moralem: ergo & in intellectu. Secundo: istae Prudentiae separantur, vel secundum diuersas materias, vnde Legista est valde prudens in his, quae pertinent ad alterum, & tamen in ijs, quae pertinent ad ipsam naturam, vel ad bellum valde imprudens. E conuerso miles prudens in bellis, sciens optime omnia prudenter ordinare, & tamen in causis iudicandis valde fatuus, & sic de multis alijs: ergo diuersae sunt istae Prudentiae, ex quo separantur. Tertio, quia habet diuersum, & aliud medium rationis est in materia Temperantiae, & Fortitudinis, & Iustitiae, & aliae regulae sunt ibi, & ex alijs actibus acquiruntur: sic ergo non est vna:

Et cum dicitur contra istos, quod est vna, quia habet vnum obiectum sub vna ratione, puta agibile humanum inquantum agibile, dicunt, quod istud non sufficit, quia tunc omnes artes essent vna ars, quia habent factibile, inquantum huiusmodi pro obiecto, vnde illa ratio communis non sufficit ad vnitatem habitus.

Alij arguunt etiam, quod est vna, quia est conditio agentis, scilicet hominis, qui est vnus: non- enim agens vniuersale imprimit actum suum in diuer sis materijs diuersimode propter diuersitatem recipientium, nihilominus tamen si vni formaliter imprimit, quantum ex se dicetur agere per vnicum habitum, vel principium, sicut Sol per vnam virtutem ex parte sua imprimit diuersos effectus in haec inferiora propter diuersitatem recipientium. Sic est in proposito, bonum enim rationis, per se, & ex parte agentis est vnum, cum multiplicatur secundum diuersitatem materiae, in qua recipitur. Hoc non habet secundum illos, qui sunt praedictae opinionis, quia eodem modo posset dici de artibus mechanicis, quod essent vna ars, inquantum sunt in mente artificis, licet diuersificentur, vt recipiuntur in diuersis materijs. Et iterum cum prudentia non sit nisi recta ratio agibilium, sicut ars mec hanica est recta ratio factibilium, sicut domus in anima, & ita in tali sunt vna domus quidditatiue, licet diuersificetur secundum partes, & modos. ita est de Prudentia, vel de medio rationis, vt est in anima, & vt est in materia exteriori, & sic possent euacuari praedictae rationes, & sustineri praedicta opinio, quae probabilitatem habet. Quia tamenPhilosophus est contra ista, & etiam experientia, cui nititur Philosophus, quia si aliquis in aliqua materia deficiat, non tamen est simpliciter fatuus, ita quod adhuc vt sit prudens requiritur, quod in omni materia sit prudens, & bene se habeat, ideo non teneo illam opinionem.

Quinta propositio, quod sub Prudentia continentur quinque Prudentiae, quae sunt species distinctae, scilicet Monostica, idest particularis, Oeconomica, quae est vnius domus multiplicis, Politica, Mi litaris, & legum positiua, vt innuitur 6. Ethic. & i. Pol. Ratio huius est, quia habitus distinguuntur penes obiecta, & penes rationes formales obiectorum, ad quas diuersae passiones diuersimode reducuntur, vt patet in artibus moechanicis, faber enim distinguitur a lignario, quia alio modo, & alijs instrumētis imprimit formam in materia: modo praedictae Prudentiae habent alia obiecta, & alias rationes formales circa obiectum. Considerat enim alio modo Monosti ca, idest particularis Prudentia, licet pro obiecto hominem secundum se, & solitarium, & illa quae circa ipsum acquiruntur, inquantum est homo singularis, & solitarius: Oeconomica vero habet pro obiecto familiam, siue domum, in qua est prima communicatio viri ad vxorem, patris ad filium, & domini ad seruum, & e conuerso, & ista communicatio habet alium actum, & requirit alias circumstantias, & aliud obiectum, quam Monostica. Militaris autem & Politica, dicuntur communicatio ciuitatis secundum diuersos modos & tempora: Militaris dicitur tempore guerrae, & ordinatur ad victoriam & pacem habendam & vindictam, & sic proprie dicitur communicatio exercitus: sed Politica dicitur communicatio ciuitatis tempore pacis, quae fit, quando pax conseruantur, & leges custodiuntur, & ideo dicitur communitas, vel communicatio ciuilis. Modo certum est, quod istae duae aliae sunt Prudentiae, & ex hoc patet, quod frenefactoria non est pars Prudentiae, nec species, quia non docet exercitum regere: sed Equestris beneest pars Prudentiae militaris, quae docet exercitum regere, & quomodo miles equitando se debet inbello habere. Legum positiua autem pertinet ad principem, qui dicitur leges imponere rationabiliter secundum conditionem populi. Ad Politicam au- tem pertinet exequi ea, quae a lege positiua imposita sunt. hinc ergo accipiendo Prudentiam in sua generalitate non est vna Prudentia.

Sexta Propositio, quod accipiendo Prudentiam monasticam, quae respicit prudentem personam, secundum ista est vna, quod patet ex obiecto: quia obiectum eius, scilicet homo & bonum hominis, vt sic, idest vt solitarius, & secundum proprium solitudinis est vnus, & sub vna ratione viuere solitarij, vnde & ita intendit semper, quod expedit ho mini secundum tale esse, & bonum rationis, & non quantum homo singularis, & solitarius. Similiter quaelibet alia in se est vna, vt Oeconomica, & Militaris vna, & sic de alijs. Nec valent, quae obijciuntur contra hoc de alijs virtutibus Moralibus, nam vt visum est, illae sunt in appetitu saltem partialiter: modo appetitus sensitiuus non se habet vni formiter ad totum conuiuere humanum, sed diuersimode secundum diuersas passiones: Intellectus autem practicus ad totum viuere hominis solitarij vniformiter se habet. Aliud etiam est, quod impedit istam similitudinem, quia Prudentia semper incipit ab homine, qui est vnus secundum medium rationis, & praecipit secundum quod congruit homini; vnde congruentia semper accipitur in ordine ad ipsum hominem, qui vnus est, & ideo Prudentia vna est: aliae autem virtutes Morales tendunt in bonum, quod diuersificat in diuersis, & sic non incipiunt ab homine inquantum homo, sed magis ab appetitu, qui diuersimode afficitur. Si autem quaeratur, quomodo Prudentia est vna, dicendum, quod non est vna vnitate indiuisibilitatis, vel vnitatis, sed vnitate cuiusdam integritatis. Si tamen accipitur quantum ad habitum, quo imperatur, facit hoc quantum ad habitum, qui respicit actum Prudentiae principalem formalem, potest dici vna, vel vnus habitus indiuisibilis tot habitibus Moralibus. Ad argumentum in contrarium patet ex praedictis.