POSTQVAM tacta est plaga mirabilis, qua primogenita fue runt occisa: hic agit de planctu miserabili, quo omnes uniuersaliter sunt lamentati. Et circa hoc duo facit. Nam primo agitur de Hebraeo rum laetitia, & exultatione, secundo de Aegyptiorum lamentatio ne, & tristitia, ibi: Resonabat. Circa primum narrat, quod Hebraei nocte illa in stiterunt totaliter laudi diuinae opere, corde, & ore: Opere, quia sacrificabant: corde, quia ad legem istam seruandam separabant: ore, quia laudes DEO decan tabant: & hoc est, quo dicit: Absconse enim sacrificabant iusti pueri bonorum: id est, Hebraei filij patriarcharum occulte fecerunt Phase. Exod. 12. quod etiam le nocte fecerunt, sicut ibi patet: Et in domibus inclusi. Et ideo absconsem fece unt, & quantum ad tempus, & quantum ad locum, & figuram, & modum, bsconditum fuit illud sacrificium: quia figura fuit sacrificij nostri in nova ege. Et iustitia legem in concordia disposuerunt, istud bonum tore in perpetuum de celebratione Phase, in concordia: id est, in conseruatione gentis illius: quia ex traneus non uescebatur ex eo, nisi circuncideretur, secundum quod praeceperat eis DEVS. Et ecce, quomodo disposuerunt se in corde, tripliciter. Nam disposuerunt se DEO fore obedientes: disposuerunt se tore patientes: & disposuerunt se fore gratias DEO agentes. Quantum ad primum disposuerunt legem in concordiam, sicut expositum tuit: Quantum ad secundum, dicit: quod disposuerunt se iustos re cepturos similiter bona & mala: id est, disposuerunt patienter & aequanimiter se recepturos a DEO, tam prospera quam aduersa: aduersa sine murmuratione: prospera sine elatione. Quantum ad tertium, dicit, quod haec disposuerunt de cantantes laudes patrias: id est, laudes quas a patribus didicerant, quod est con tra nonnullos, qui non laudes sanctorum patrum, sed cantilenas praeeligunt cantare meretricum: Alia litera habet: Patri omnium decantantes laudes: & sententia patet. Sed qualiter tunc se habuerunt Aegyptij declaratur, cum sequi tur: Resonabat autem inconueniens inimicorum, discordans Aegyptiorum vox. Erant enim plangentes sine concordia, & sine conuenienti proportione erexe tunt uoces suas, & flebiles audiebantur planctus ploratorum infantium. Hagna enim fuit materia doloris tot innocentes occidi simul, & subito considerare.

Circa illam clausulam: Iustitiae legem in concordiam disposuerunt.] Notandum est, quod rectores reipublicae, quicunque circa leges statuendas ad commodum subditorum, in his uerbis quadrupliciter informantur. Requiruntur namque leges ad hoc quod debito modo fiant: subtilitatem maturae deliberationis, utilitatem securae cohabitationis, autoritatem mansurae obligationis: & aequa litatem mensurae & distributionis. Primo modo, ut quo ad subtilitatem debi to modo statuantur, requiritur maturitas deliberationis, & hoc notatur cum dicitur: Disposuerunt. Non enim subito neque ex abrupto possunt leges utili ter, & uniuersaliter statui. In cuius figuram Moyses cum Domino 40. diebus fuit, quando legem scriptam accepit: per quod etiam tempus ieiunium fecit continuum, ad designandum: Quod legislatores sobrietati, non festis & con uiuijs uacare debent pro tempore, quo leges condunt. Sunt enim leges, quae ordinantur ad bonum animae, principaliores artibus medicaminum, quae ordi nantur ad bonum corporis: sic dicit Aristot. 3. Politicorum: Cum ergo leges medicinales hominibus non dentur, sine praeuia meditatione solicita, & secu ra, seu matura: constat quod nec leges morales sine maturitate debita dari de bent. Et ideo scribit lustinianus in prologo Institutionum: quod cum summa dili gentia, & summis uigilijs, per prudentissimorum uirorum solertiam leges fecit in illud unum volumen compingi. Est enim legispositiuum principalis pars politicae, & maxime necessarium est comunitati humanae, quod aliqui fiant boni legis ponitiui, siue legislatores, sicut docet Aristoteles 10. Ethi. Probat enim ibidem Arist. tribus ultimis capitulis tres conclusiones. Prima ad faciendum homines uirtuosos, non solum sufficit sermo persuasiuus. Secunda est que ad hoc necessaria est bona consuetudo. Tertia est, quo bona consuetudo sine bonis legibus haberi non potest. Prima conclusio patet: quia iuuenum aliqui sunt liberales, aliqui de generes, & aliqui insanabiles. Liberales sunt, qui apti nati sunt fugere turpes delectationes ex sola uerecundia. Degeneres sunt, & inobedientes, qui qua lescunque delectationes prosequuntur, nisi per poenam contrariam castigentur. lnsanabiles sunt, qui neque persuasionibus, neque poenis a prauis delectationi bus retrahuntur. Pro bonis autem iuuenibus sufficit sermo persuasiuus, qui sta tim alliciuntur ad uirtutem, considerata turpitudine uitiosae delectationis, & pul chritudine honestae uirtutis. Pro inobedientibus & rebellibus non sufficit ser mo persuasiuus, sed requiruntur poenae & punitiones in personis, uel in rebus. Pro insanabilibus, quos nos incorrigibiles uocamus, requiritur exterminatio siue mors. Dicit Galenus in x Dinamide, ut recitat Victorinus 31. libro suo naturalium, cap. 202. Omne auxilium medicinae totius corporis tripartitum est, uidelicet medicamento, ferro, & igne. Quod si medicamento curari non po test, ferro & igne curetur. Si autem nec ferro nec igne curetur, & nullo istorum trium curari poterit, incurabile aestimetur. Moraliter medicamentum est oc culta correptio & charitatiua, ferrum proclamatio, ignis excomunicatio, uel sequestratio corporalis. Et qui nullo istorum trium est curabilis, insanabilis iudi catur, cui dentur mors uel exterminatio, secundum Aristot. Patet ergo quod non sufficit ad humanam uirtutem solus sermo persuasiuus. Secunda uero con clusio quad ad hoc necessario bona consuetudo requiratur, sequitur ex praedictis. lllud enim necessarium est ad salutem per quod exterminatur passio inclinans ad uitium: sed huiusmodi est sola bona consuetudo: Ergo, &c. quia sicut di ctum est sola doctrina non sufficit. Triplex enim fuit antiquorum sententia de eo, quod est homines uirtuosos fieri. Dixerunt enim quidam, quod homines siunt boni er naturam: puta ex naturali complexione cum impressione corporum supercoele stium. Alii dixerunt que homines siunt boni propter exercitium. Tertii dixerunt, quo per doctrinam, & ista tria dicta sunt aliqualiter uera. Nam quidam mox a natiuita te sunt dispositi ad fortitudinem, uel temperantiam: sed haec naturalis dispositio est uirtus imperfecta, sicut dicitur 6. Ethi. Vnde ad eius perfectionem requiri tur doctrina, quae est perfectio rationis. Sed cum uirtutes morales sint in appe titu, non sufficit cum naturali dispositione doctrina: sed ulterius requiritur con suetudo, per quam ipse appetitus inclinetur ad bonum. Habet enim consuetu do bona quandam uiolentiam inclinantem ad bonum. Ex quo patet quoe ad bo nitatem morum requiritur bona consuetudo. Tertia conclusio uidelicet quod ad bonam consuetudinem requiruntur bonae leges, sic ostenditur. Bona con suetudo ideo necessaria est ad bonos mores: quia consuetudo bona inducit ne cessitatem quandam ad bonum. Sed haec necessitas, sine legibus bene ordinatis non habetur. Habet enim Iex quandam uim coactiuam, inquantum per multi tudinem, uel saltem per aliquam scilicet personam, quae uicem multitudinis ge rat, instituitur: & ideo necessarium est habere bonos legislatores: cum propter iuuenes, qui sine difficultate a uanis non retrahuntur: tum propter uiros in per fecta aetate, ut per leges bonas bonae consuetudines in eis reseruentur. Requi runt ergo leges, quantum ad sui institutionem, subtilitatem maturae delibera tionis, quod notatur, cum dicitur: Disposuerunt. Ecclesiast. 19. In omni sapien tia dispositio legis.

Secundo requirunt leges utilitatem securae cohabitationis. Haec est causa finalis legum, ut homines possunt adinuicem concorditer habitare, quod no tatur cum dicitur: In concordia. Vnde dicit Aristot. 3. Politi. quod ciuitas est com municatio bonarum actionum propter bene uiuere ex gentibus, & domibus gratia uitae perfectae, & per se sufficientis, 8. Ethi. cap. 1 dicitur, quod amicitia ma xime uidetur continere ciuitates, & legispositores magis student circa eam quam circa iustitiam: Concordia enim aliquid simile amicitiae uidetur esse Hanc autem maxime appetunt, & contentionem inimicam existentem maxi me expellunt. Haec Aristot. Et ideo secundum Isid. 2. Etymo. cap. 4. In descri ptione populi cadit discordia. Dicit enim quod populus est humanae multitu dinis coetus, iuris consensu & concordi communione sociatus. Et concordat cum dictis Augustinus de uerbis Domini in monte, sermone 26. ubi comendans unitatem, dicit sic: Vnum cogitate fratres mei, & uidete in ipsa multitudine, si delectat, nisi unum. Ecce DEO propitio quam multi estis. Quis uos ferret, nisi unum saperetis: Vnde de multis quies ista: Da unum, & populus est, tolle unum, & turba est. Haec Augustinus. Secundo tamen de Ciui. cap. 21 dicit Augusti nus, "quid sit populus secundum sententiam Scipionis": & dicit quod "respubli ca est res populi": "populum autem dicit Scipio, non omnem coetum multitudi nis, sed coetum iuris consensu & utilitatis comunione sociatum". Aliam adhuc repli cat definitionem populi 19. de Ciuitate DEI, cap. 22. quae est talis: "Populus est coetus multitudinis rationalis, rerum, quas diligit, concordi comunione so ciatus". Prima tamen definitio uidetur melior, quae populum ponit esse coe tum iuris consensu sociatum. Sed in omnibus istis definitionibus satis liquet, quod nulla multitudo sine concordia populi dici potest. Res uero publica sine po pulo esse non potest. Et ideo dicit Augustinus recitans uerba Scipionis, 2. de Ciui. DEI, cap. 21. quod quemadmodum "harmonia in cantu est: ita est concor dia in ciuitate". Sicut enim ex distinctis sonis in fidibus, in tibijs concors con centus efficitur: ita ex summis, infimis, & medijs interiectis ordinibus, concor dia statuitur ciuitatis, haec concordia, haec unanimitas, & dilectio mutua, finis est, quem legis positor intendit, Roman. 13. "Plenitudo legis est dilectio". Et 1 Timoth. 1. "Finis autem praecepti est charitas".

Tertio requirunt leges in republica qualemcunque autoritatem mansurae ob 6 ligationis: ut sicut non sine summo consilio instituuntur, ita nec sine causis ma ximis abrogentur: Recitat autem Aristot. legem Hippodami unius de antiquis legislatoribus in 2. Poli. in multis, & specialiter: quia statuit talem legem, quan tum ad legislatores. Quod quicunque adinueniret aliquid nouum, expediens ciuitati, honorem aliquem reportaret: & quia ista lex uidetur habere bonam ap parentiam, occasionem huius legis disputat istam quaestionem. Vtrum ciuita ti semper expediat mutare patrias leges pro melioribus legibus, noviter adin uentis. Et uidetur quod sic, quadrupliciter. Tum quia sic est in alijs artibus qui buscunque, sicut in medicinali, & in musica, quod aliqua approbata ab anti quis doctoribus sunt mutata: tum quia multae de legibus talibus sunt ualde barbaricae & irrationabiles, sicut quod ciues poterant uendere uxores suas pro ferro: tum quia homines antiqui fuerunt quasi brutales, & insensati: tum quia leges sunt Scripturae uniuersaliter, actus autem hominum particulares sunt & uarij, nec possunt per unam legem regi. Ad istam quaestionem uult Aristot. di cere, quod nullo modo expedit ciuitati, quod faciliter mutet uel abroget le ges antiquas pro nouis legibus, etiamsi aliquid modicum utilitatis ciuitati pro ueniret per nouas. Et ideo dicit que illa lex Hippodami mala fuit, quae statuit que adinuenienti novam legem & utilem ciuitati, aliquis honor daretur: quia per hoc iuuenes & ingeniosi insisterent circa adinuentionem nouarum legum, sub specie boni communis, & ad abrogationem ueterum: sic de facili inducerent mutationem totius politiae. Et ideo dicit Aristot. Quod leges antiquae debent esse magnae reuerentiae & stabilitatis. Vnde faciliter condere leges novas, & mutare antiquas, est multipliciter nociuum: quia hoc nihil aliud est quam assue facere homines ad soluendum leges, & ad paruipendendum obligationem legis: & ideo melius est sinere modicos & leues errores, quam soluere leges antiquas. Quia qui frequenter leges mutant, plus nocent quam prosunt: quia assuefaciunt ciues ad non obseruanda statuta principum, & praecepta. Vnde te net Arist. quo qui faciliter legem mutat, legis uirtutem debilitat. Nec est simile se cundum eum de artibus & legibus. Nam uirtus & efficacia artium & scientiarum i fundatur super rationem, & ex tali ratione naturali habet uim suam. Leges au tem positiuae in multis non habent obligationem, nisi ex consuetudine, & ob seruantia, & uetustate: & ideo debilitare consuetudinem est debilitare legem. fi. de legi. & sen. consul. & longa consuetudine. I. non omnium. Non omnium, quae a maioribus constituta sunt, ratio reddi potest, &. I. sequenti, & ideo ra tiones eorum omnium quae instituuntur inquiri non oportet, alioquin mul ta ex his, quae certa sunt subuerterentur: Si uero essent aliquae leges antiquae, quae manifeste continerent perniciem ciuitatis, de maturo consilio abrogari deberent, sed quod nullo consensu, nec hoc comuniter frequentaretur. Et ideo dicit signanter Valer. lib. 2. de institutis Massiliensium, quod in eorum ciuitate condita urbe seruatus est quidam gladius, usque ad tempus suum, quo noxij iugulabantur, rubigine exe sus, & uix sufficiens ministerio: sed iudex in minimis quoque rebus omnia antiquae consuetudinis monimenta seruare debet. In huius figuram lex Mo sayca in lapidibus scripta erat. Leges etiam Romanorum in duodecim tabulis eburneis scribebantur, in signum stabilitatis & indelebilitatis futurae. Narrat ad istum propositum Trogus Pompeius lib. 6. cap. 5. de Lycurgo. Quarto re quirunt leges aequalitatem mensurae, & distributionis: ut uidelicet leges sint omnibus communes, qui sunt eiusdem conditionis. Vt quod uni talium li ceat omnibus liceat, & quod interdicitur uni, omnibus sit interdictum. Hoc tamen sic intelligi non debet, quod omnis lex aequaliter omnes ciues comple ctatur: cum aliae leges debeantur militibus, aliae agricolis, aliae artificibus, aliae dominis, aliae seruis: sed omnibus eiusdem status conditionis debet lex eis da ta esse communis. Et ideo qui uolunt aliquam rempublicam seu communi tatem quamcunque constituere ex personis omnino aequalibus, necessario destruunt ordinem & pulchritudinem reipublicae, quae stat in diuersorum gra duum conuenienti proportione: ut dicit Augustinus 19. de Ciui. DEI, capite 24. Quod "pax omnium rerum est tranquillitas ordinis. Ordo uero est parium & disparium rerum sua cuique loca tribuens dispositio". Ac per hoc ubi est o mnimoda paritas, ibi nullus est ordo. Arist. dicit v. Polit. Quod Lex est quidam ordo, & bona legislatio est bona ordinatio, & 3. Politicorum dicit: Quod iu stum est aequales secundum uirtutem, aequale meritum recipere, & inaequa les inaequale: Est enim unitas ciuitatis, sicut unitas animalis, quae in bona pro portione consistit.