Quaestio 2

¶ Distinctionis trigesimetertie. Questio Secunda.

SEcundo quero utrum omnes virtutes praeter theologicas insint homini a natura vel ex adquisitione.

¶ Uidetur a natura quia quod potest inchoaria natura / potest etiam perfici st natura: quia natura non incipit motum vel effectum quem non possit terminare. Sed vertus in nobis inchoatur a natura quia principium vertutis est naturale in homine et aptitudo ad vertutem. ergo etc.

¶ Secundo sic. Natura non deficit in necessariis. 3o. de anima et. 20. de celoSed vertutes sunt homini necessarie secundum naturam vel statum nature. Nam homo naturaliter ordinatur ad felicitatem naturalem saltem ad quam attingere non potest nisi mediantibus vertutibus adquisitis. ergo etc.

¶ Tertio sic. Illud inest homini a natura cuius oppositum est innaturale vel contra naturam. Sed oppositum virtutis. Puta vicium est huiusmodi innaturale et contra naturam quia contra rationem naturalem. ergo etc. Quod est homini naturale con¬

¶ Contra uenit omnibus hominibus vel saltem pluribus. Sed vertutes non insunt homini vt in pluribus nec insunt omnibus. ergo etc.

¶ In ista questione sic procedam.

¶ Primo inquiram vtrum virtutes alique alie a theologicis insint homin a natura vel per adquisitionem et qumo.

¶ Secundo inquiram. An in adquisitione vertutum moralium principalius se habeat voluntas quam intellectus vel aliquid pertinens ad intellectum.

¶ Tertio. An cum virtutibus adquisitis moralibus vel aliis a theologicis necesse sit ponere in homine alias infusas.

¶ Ultimo ad rationes principales.

¶ Quantum ad primum articulum Uidetur fuisse vna opinio quae satis recessit ab aulaquod virtutes insunt homin a natura et non per adquisitionem Ad hoc videntur alique rationes.

¶ Prima est ista Illud quod nihil positiuum et reale absolutum dicit super potentiam si est aliquid reale inest homin a natura: et sicut potentia ipsa naturalis inest a natura. Sed virtus est huiusmodi. Nam sicut videmus in comnaturalibus quod virtus gressibilis nihil dicit nisi potentiam gressiuam vel motiuam non impeditam sicut videtur quod vertus nichil dicat super potentiam ipsam non impeditam. Ita quod potentia iona non impedita et per consequens faciliter potens exire in actum est ipsa virtus. ergo etc.

¶ Secunda ratio. Non minus actus liberi arbitrii est naturaliter rectus et ex naturalibus quam actus potentie vegetatiue vel sensitiue Est enim multoperfectior potentia. Sed actus illi naturaliter sunt recti. ergo et iste. Cum ergo non possiesse rectus sine virtute videtur quod virtus insit a natura.

¶ Tertia ratio. Si vertus moralis non inest natura / oportet quod insit per adquisitionem. Patet quia de vertutibus infusis non est modo sermo: sed hoc non potest esse. Sienim vertus adquiritur hoc est per accidens vel actum Aut igitur per vnum aut per plures. Non per vnum Patet primo ethicorum. Una enim hyrundo non facit vel: nec vnus actus facit hominem vertuosum vel vicio sum. Non per plures. Probatio quia plures actus non sunt simul quando habitus generatur quod autem non est non agit nec est causa alicuius. Si dicas quod per vltimum actum in virtute praecedentium. Contra quia in virtute eius quod non est nihil agit et praecedentes actus non sunt. Similiter etiam contingit quod vltimus actus est imperfectus valde et in modico conatum modo per talem actum non videtur habitus perfectus generari quia cansa totalis non est minus nobilis vel perfecta quam effectus eius sed magis si sit causa equiuoca. ergo etc.

¶ Quatta ratio. Si habitus vertutis adquiritur per actus et non inest a natura. Aut adquiritur per actus virtuosos / aut per actus viciosos. Non per actus viciosos. Pte Nec per actus vertuosos: quia tales actus praesupponunt virtutem et per consequens non generant ipsam. quare etc.

¶ Quinta ratio. Actus ille per quem adquiritur virtus. Aut est cum habitu / aut non. Si non / non est causa habitus. Si sic oportet quod sit vertuosus et non est virtuosnisi ex habitu: igitur habitus est causa eius et cum sit etiam causa habitus sequitur quod idem erit causa suiipsius. Hoc est impossibile et falsum sicut quod idem sit aliud a seipso et prius et posterius seipso. ergo et dependens realiter a seipso. ergo etc.

¶ Sexta ratio. Iusticia originalis pro statu nature institute et statu innocentie non erat aliquid additum nature sed homini inerat exsuis naturalibus. Unde non videtur fuisse nisi natura lis rectitudo ab origine existens: ergo similiter in pro posito videtur de vertute. quare etc. Sic igitur videtur quod virtutes id quod sunt a natura et ex naturalibus in sunt et non oportet nisi tollere impedimenta per consuetudinem et exercitationem circa materias vertutum et virtutes que insunt naturaliter faciliter possint exi re in actus suos vt videtur. inionem non teneo: sed dico

¶ Sed istam optaliter quod vertutes inesse hoc mini a natura vel naturaliter potest intelligi dupliciter. Uno modo in potentia et aptitudinaliter. Alio modo in actu et formaliter. Primo modo dico secundum Aristotelem secundo ethicorum quod virtutes insunt homini a natura seu naturaliter. Secundo modo non.

¶ Primum patet de se. Nec oportet probare hoc nec ad probadum insistere: et tam de intellectualibus vertutibus quam de moralibus. Natura enim hominis nata est et apta perfici per tales vertutes. Unde et omnes homines natura scire desiderant et non puto quod talis aptitudo sit passiua tantum respectu vertutum: sed in homine est actiuitas respectuvertutum: ita vt non solum possit eas recipere sed etiam adquirere. In aliquibus tamen est maior aptitudo quam in aliis ad ad quirendum secundum meliorem vel peiorem complexionem cor poralem vel quamcunque aliam dispositionem vel rationem que posset assignari.

¶ Secundum probatur scilicet quod vertutes in actu et formaliter et complete non insunt homin a natura.

¶ Primo sic. 3o. de anima. Dicit phuns quod intellectus ante suum intelligere est tanquam tabula rasa in qua nihil depictum est depingibilis tamen est. igitur. Similiter et voluntas est quasi tabula rasa in quae nihil depictum est tamen depingibilis est vertutibus. Sed hoc non esset verum si virtutes intellectuales vel morales inessent homin a natura. ergo etc.

¶ Secundo Habitus viciosi non insunt homini a natura: sed generantur ex actibus malis vel consuetudi nibus: ergo similiter habitus virtuosi non insunt homini a natura sed a consuetudine.

¶ Tertio habitus qui inest ex conformiter velle ad iudicium recte rationis non inest naturaliter. Sed hoc est virtus quia est habitus electiuus immediate consistens determinatus recta ratione secundum quod sapiens determinauit. ergo etc

¶ Quarto Ex hiis que insunt mere a natura vel naturaliter non laudamur nec vituperamur Secundo Ethi. quia talia non sunt in potestate nostra. Sed vit tutibus laudamur. ergo etc.

¶ Quinto vertutes secundum Augustinum. 4 de ciuitate dei capitulo. 2i. Sunt quasi artes bene viuendi sicut ergo ex actibus mechanicis et consuetudine ipsorum generantur artes me chanice in aliquo sicut videtur quod ex actibus virtuosis generantur virtutes. Sed planum est ad sensum quod sic est in illis quia ex frequenti citharisare fit aliquis citharista: et sic de aliis. ergo etc.

¶ Sexto sic. Illud quod facit in nobis vel inducit facultatem bene operandi virtuose inducit in nobis virtutem vel habi tum virtutis quia habitus est quo quis faciliter operatur cum voluerit. Sed consuetudo est huiusmodi. ergo etc

¶ Ad hoc posstent adduci multe auctoritates Aristetelis et Commentatoris quas dimitto causa breuitatis nisi quod in secundo ethicorum expresse ex intentione hoc determinat philosophus dicens. Manifestum quandiam neque vna moralium vertutum natura nobis infit vel insit. Unde moralis virtus dicitur ab ethos quod est mos quathabita ex more vel consuetudine sicut dicit Commentator. 20. ethicorum commento primo: et multis locis albi repetitur similis sententia in libro ethicorum de modo per quem generatur habitus Sed ut virtutis Dico omnibus modis discendi praetermissis quod per actus multos habitus generatur Non quia actus sit causa per se effectiua elicitiua generationis habitus quia non puto quod actus effectiue preistum modum attingat ad habitum nec ad aliquam dispositionem habitus sicut nec habitus est causa act vt dictum est supra de quo tamen non minus videretur Sed dico quod concomitanter vel conquenter ad actum ordine nature eadem causa effectiua que efficit actum generat habitum et non generat habitum totum simel consequenter ad vnum actum tantum: sed gradum post gradum conequenter vel concomitanter ad actum et actum et perfectiorem vel imperfectiorem gradum secundum perfectiorem vel imper fectiorem actum: verum est tamen quod antequam habitus siperfectus et firmatus illud quod generatum est de habi tu non dicitur habitus nec meretur nomen habitus licet sit eiusdem rationis cum toto habitu: sed magis meretur dispositio tanquam adhuc imperfecta et de facit mobilis. Unde et dispositio fit habitus: et habitus aliquand dispositio dicitur quia includit quicquid erat realitatis in dispositione: licet cedat imperfecto adueniente gradu perfectiori ipsius: sed econuerso dispositio non dicitur habitus.

¶ Ex quo statim apparet opinionem illor falsam esse qui dicunt quod habitus est forma simplex et indiuisibilis non habens in se latitudinem graduum et quod simul totus adquiritur licet paulatiue in subiectum per plures actus disponatur et hoc magis apparuit in primo in illa questione de augmento caritatis. Nulla enim dispositio alia necessaria est. Nam illa vel esset eiusdem rationis cum habitu et hoc redit in aliam opinionem quod habitus non est omnino indiuisibilis sed adquisibilis secundum gradum / et gradum quorum gradus im¬ perfectus dicitur dispositio et cedit et vno cum gradu vel parte perfectiori adueniente ad constitutionem vnius totalis habitus. Aut illa dispositio esset alterius rationis et non est determinare talem nec quid est tal dispon vt videtur. aliorum probatum quod vertutes

¶ Ad primum: insunt a natura. Dico quod virtus dicit aliquid positiuum reale absolutum supra potentiam in qua ponitur vertus: ita quod non est potentia ipsa siue impedita siue non impedita sed quod ponere hoc est multum appropinquare opinioni platonis quod nostrum addiscere non sit nisi quoddam reminisci Quando dicis de vertute gressiua vel motiua. Dico quod virtus et potentia idem sunt ibi: sed sic non potest dici quia certum est quod aliquando potentia est sub contrario habitu et opposito ipsius vertutis vel etiam sub priuatione et ita non potest poni idem cum virtute tunc enim esset sub oppositosuiipsius vel sub negatione. quare etc.

¶ Ad secundum dico quod actus aliquis liberi arbitrii potest esse rectus ex puris naturalibus sicut actus qui est prior vertute et generatiuus vertutis. Sed dico quod faciliter et expedite in talem actum non potest sine habitu nec ita deterinate sicut cum habitu. Tu dicis vegetatiua potentia et sensitiua non indigent ad rectitudinem sui actus nisi mera naturalia. Dico dato quod verum sit hoc non est simile de libero arbitrio et hoc propter sui libertatem vel indifferentiam ad opposita obiecta et indeterminata et perconmequens difficultatem circa aliquod ipsorum vel dato quod non sit necessarius habitus propter hoc tamen non sequitur ex hoc quod sit connaturalis potentie vel idem ipsi potentie propter causam praedictam in solutione prime rationis.

¶ Ad tertium dico quod virtus adquiri potest per actus et non adquirituconiter per vnum actum saltem virtus moralis quicquid sit de intellectuali de qua non curo modo tamen nec deipsa puto quod adquiratur per vnum actum siue intellectus principii si ponatur habitus siue scientia de conclusione. Quando dicis quod plures actus non sunt siml Dico quod verum est nec simul etiam totus habitus sed gradatim sicut dictum est supra. Unde dico quod non ordare illam solutionem quod vltimo actu in virtute aliorum adquiritur habitus. Et contra hoc ben arguitur. Nec valet exemplum quod adducitur de cauatione lapidis ab vltima gutta. Nam quelibet gutta facit quod suum est in virtute propria precedentes vltimam scilicet disponendo et mollificando lapidem et vltima auferendo partem labidis et expellendo.

¶ Ad illud quod additur quod vltimus actus quandocumque est imperfectior et ex minori conatum quam alii precedentes. Dico quod verumtamen est aliquid perfectius totum ex eo quod precessit de habitu et quod aduenit quam illud solum quod prefuit. Nec oportet ymaginari quod actus sit nobilior habitu vel eo quod habetur de habitu consequenter vel concomitanter ad actum quia actus sicut dictum est supra non est causa effectiua totalis habitus immo nec causa effectiua nisi forte per modum dispositionis necessitantis que non est ratio recipiendi.

¶ Ad quattum dico quod actus per quos adquiritur habitus vel mediantibus quibus non debent dici virtuosi: quia non consequuntur habitum. Nec viciosi tamen sunt eiusdem rationis cum illis qui postea sequuntur habitum et denominantur vel dicuntur virtuosi.

¶ Ad quintum dico quod actus ille mediante quo adquiritur habitus est prior natura habitu: et est in re cum habituquando habitus adquiritur. Nec omet quod dicatur vertuosus quia non sequitur vertutem sed magis econueso. Similiter etiam forte non oporteret quod esset cum habitu quia non est causa eius proprie vt dictum est supra: sed non curo de ista solutione teneome cum prima.

¶ Ad sextum dico quod iusticia origina lis erat habitus superadditus nature hominis licet non esset adquisitus sicut dictum est in secundo et quantum ad hoc quod non erat adquisitus non est simile de ipso et nostris vertutibus adquisitis. Hec de primo articulo. Quantum ad secundum articulum. Est vna opinio vnius doctoris quod in generatio ne virtutis moralis principalius se habet intellectus vel aliquid se tenens ex parte intellectus quam voluntas. Obiectum enim vt apprehensum per intellectum et secundum formam quam dat sibi apprehensio est illu vnde actus habet principaliter suam bonitatem vel maliciam moralem sicut dicit et non ex voluntate vel aliquo alio.

¶ Secundo dicit quod vtrique scilicet tam voluntati quam rationi attribuenda est imputabilitas actum moralis licet magis conuenienter attribuatur voluntati vel magis communiter.

¶ Primum probat multis viis. Primo sic. Ex illo principalius et verius habet actus bonitatem moralem ex quo habet naturam et speciem suam et a quo specificatur. Nam bonitas miralis vel malicia sequuntur ipsam substantiam actus vel speciem secundum perfectionem et iperfectionem actus. Si ab obiecto per rationem apprehenso / vt bonum vemalum habet actus suam speciem effectiue et etiam terminatiue. Unde ex ipso specificatur sicut motuex termino ad quem. 5. phisicorum. et potentia ex actu secundo de anima. Et quia actus diuersificantur secundum diuersitatem obiectorum et non ex voluntate quae est potentia pure passiua et mere receptiua talis actus. ergo etc. Potentia enim passiua non perficit actum nec largitur sibi perfectionem: sed magis econuerso actus talem potetiam perficit. ergo etc.

¶ Secundo sic. Ab illo est bonitas vel malicia moralis in actu per conformitatem vel difformitatem dicitur actus bonus moraliter vel malus. Sed hoc est per obiectum a ratione apprehensum. Nam si voluntus conformiter velit ad rationem rectam velobiectum dictatum per rationem rectaneo ipso bene vult et actus bonus. Si difformiter actus est malus. ergo etc.

¶ Tertio sic. Ab illo habet actus voluntatis suam bonitatem vel maliciam moralem quod est per se mensura eius. Sed hoc est obiectum appre hensum sicut etiam obiectum est mensura actus sciendi. quinto metaphi. et habitus etiam. ergo etc.

¶ Qua to sic. Bonitas moralis in actu precipue dependet ex lege diuina. Patet. Sed ad intellectum practcum seu ad obiectum eius apprehensum precipue pertinet lex diuina sicut dictamen quoddam practicum vel obiectum dictatum a ratione recta. ergo etc

¶ Quinto sic. Si voluntas daret suo actui bonim tatem moralem et illam non haberet ex obiecto appre henso. Sequeretur quod omnis actus voluntarius esset bo nus vel malus moraliter sicut esset voluntarius et ita nullus esset actus indifferens quod est falsum et contra illa que dicta sunt in secundo. Leuare enim festucam sic absolute est actus indterns et non videtur hoc nisi ex ob iecto.

¶ Ultimo confirmatur hoc per auctoritatem scripture Osee. 9. Facti sunt abhominabiles sicut et ea quae dilexerunt. Ecce quod actus habet maliciam moralem ex obiecto suo non ex voluntate diligente. Unde non dicit scriptura. Facti sunt abhominabiles quia ea dilecerunt sed quia dilecta obiecta sunt et erant abhominabilia.

¶ Sic ergo dicerent isti consquenter quod sicut intellect vel aliquid se tenens ex parte eius puta obiectum ap¬ prehensum secundum formam rationis dat actui bonitatem velmaliciam moralem et non voluntas ipsa cum sit pure passiua sic principaliter concurrit ad generationem virtutum moralium et voluntas non concurrit sicut merepassiua et receptiua actus sui ad quem conquenter vel concomitanter generatur habitus moralis virtutis non imipsa sed in appetitu sensitiuo ex motione voluntatis et ratione principaliter vel potius obiecti per rationem apprehensi.

¶ Secundum declarant scilicet quod actus habet impatabilitatem ex vtroque scilicet voluntate et ratione quia per vtrumque habet homo quod actus non solum exterior sed etiam interior sequens plenam deliberationem sit in sua potestate per hoc quod secundum istas potentias potest reflecti super suos actus et deliberare plenequid sit eligendum vel non. Tamen imputabilitas ista magis et communius attribuitur voluntati quam rationi quia voluntas propinquior est actui exequendi qua ratio. ideo etc. Ninionem intendo pri¬

¶ Contra ilta op imo arguetur et postes aliter ad istum articulum respondere et ad rationes opinionis.

¶ Contra opinionem dico primo quod ipse presupponit vnum fundamentum falsum et periculosum e exconicatum scilicet quod voluntas respectu sui actus elic ti qui est velle qui solus formaliter et primo est moralis secundum istos sit pure passiua. Per hoc enim tollitur omne meritum et demeritum et omnis imputabilitas actus sicut ostendi in secundo. Et ideo dico conquenter quod tota opinio vel positio est falsa.

¶ Tamen arguo contra eam. Primo sic. Ipsi dicunt et bene quod actus voluntatis formaliter et primo solus est moralis: et alii act non sunt morales nisi secundum participationem aliquamvel habitudinem ad talem actum. Tunc sic. Uoluntas dicitur bona moraliter vel iusta ex actu suo bone moraliter: et similiter mala vel in iusta ex actu malo vel iniusto moraliter. patet secundum omnes. Sed nullus dicitur malus vel iniustus moraliter ex eo solum quod patitur iniustum vel malum. Patet. 5. ethicorum. Nam iniustum et malum patitur quis nolens ergo voluntas respectu actus moralis boni vel mali non solum est passiua sed etiam. actiua. Alioquin non esset per ipsum iniusta. Si dicas quod non est iniusta ex hoc precise quod patitur sed quod voluntarie patitur et posset impedire ne hoc ab obiecto pateretur. Dico quod ex hoc sequitur semper aliqua actiuitas voluntatis respectu actus sui: et ita bonitas vel malicia in actu est ex actiuitate voluntatis.

¶ Secundo sic. Habitus vel actus essentialiter electiui habet moralitatem ex voluntate vel potentia electiua non minus quam ex ratione vel ex obiecto vt videtur. Nam a voluntate habet quod sit voluntarius. Si autem non sit voluntarius impossibile est quod si moralis. Sed habitus vel actus moralis est electi uus sicut et habitus vel actus moralis virtutis secundo Ethicorum. ergo etc.

¶ Tertio sic. Ab illo non habet totaltter actus quod sit moraliter bonus circa quod idem existens potest esse moraliter actus malus. Patet quia oportet quod ex aliquo distingus tur actus moraliter bonus ab actu moraliter malo. Sed circa idem obiectum non variatum omnino presentatum per rationem potest esse actus moraliter bonus vel malus. Puta circa dare elemo sinam vel subuenire pauperi quia si propter finem bonum fiat secundum alias circumstantias est actus bonmus. Si propter finem malum est actus malus. Dico malicia contraria bonitati morali ratione positiue circumstan¬ tie male non solum malus malicia priuatiua propter carentiam debite circumstantie. ergo etc.

¶ Quarto sic. Ab illo principalius habet esse actus bonus vel malus a quo habet quod sit meritorius vel demeritorius magis quam ab alio et etiam imputabilis ad laudem vel premium vel ad vituperium et penam. Sed hoc habet magis a voluntate quam ab obiecto. Obie ctum enim quantumcunque presentatum per rationem non agit nisi mere naturaliter et libere et determinate ad vnum Itum est ex parte sua nec est liberum habens in potestate ipsum actum sed voluntas ipsa. quare etc.

¶ Hoc potest confirmari per auctoritatem philosophi. 2. ethicorum. Ubi querit questionem de per se causa virtutis et determinat eam dicens quod electio est principa lis causa. Electio autem per se pertinet ad voluntatem licet consiliatio pertineat ad rationem et praecedat. Unde et Commentator ibi dicit. Iustus enim vere est qui vult et agit iusta et temperatus similiter et prudens et fortis.

¶ Similiter ista est determinatio philosophisecundo ethicorum et Commentatoris et lyncon. Similiter hec est intentio Anselmi de casu dyaboli. Ubi dicit Necesse est in voluntate iusta concurrere quod velit et quo quatenus se temperet et subdit vt scilicet per hoc quod volet liberum arbitrium possit modum excederePer hoc autem quod iuste nolit vel non velit excedere. Ecce quod expresse attribuit modum et excessum in quipus consistit virtus et vicium attribuit voluntati. Unde quia ad voluntatem principaliter et libere pertineret modificare actum. Dico quod ab ipsa principaliter actus habet moralitatem et imputabilitatem et non ab obiecto vel ratione: et per consequens quod voluntas multo principalior est in generatione virtutis moralis quam obiectum vel ratio apprehendens. ad istum articulum.

¶ Quantum igitur Dico primo quoacus moralis voluntatis potest habere triplicem bonitatem Unam que est bonitas nature que conuertitur cum entitate et istam habet ex seipso formaliter ex suis per se causis causaliter de ista non est sermo. Secundam bonitatem habet qua dicitur bonitas ex genere. et est bonitas ista in actu ex obiecto conueniente. Ex hoc enim quod actus transit super obiectum conueniens secundum iudicium rationis recte siue sit finis siue ordinabile in finem dicitur esse actus bonus ex genere et ista prima bo nitas moris: et dicitur bonitas ex genere quia bonitas ista non contrahitur ex obiecto ad aliquam specialem boe nitatem moralem. Sed sicut genus contrahibile est per quancunque differentiam suam ad specien. Sic etiam. bonitas ista ex obiecto contrahibilis per aliquas circunstantias ad bonitates speciales morales. Hanc autem bonitatem ex obiecto habet actus vel habitus formaliter ex habitudine ad obiectum tale vel ex seipso in ordine tamen habitudine actuali vel aptitudi nali ad obiectum causaliter habet eam a suis causis. Tertia bonitas est actus qui dicitur perfecte moralis et ista formaliter consistit in integritate conuenientie actus debite secundum omnes circumstantias quae possunt et debent inesse secundum iudicium rationis recte. Quarum prima est precipua et videtur esse circumstantia finis conueniens. Alie vero sunt multe vt circumstantia modi agendi et temporis et loci conuenientis et huiusmodiquando fit actus propter quod oportet et vbi oportet. etc Ita quod bonitas moralis in actu est integritas conuenientie actus secundum omnes circumstantias debitas inesseNec videtur dicere ista bonitas nisi modificationem actus secundum omnes circumstantias. Ita quod bonitas moralis in actu non videtur dicere nisi conformitatem actus ad rationem dictantem tales circumstantias vel habitudines plures siue relationes ad finem conuenientem et alia secundum que dicitur actus circumstantionariilicet actus vel habitus moralis in se quantum ad suam substantiam et naturam cui insunt tales habitudines vel respectus sit aliquid absolutum et de prima specie qualitatis et quantum ad illos respectus vel illum respectum Dicit Aristoteles. 7. phisicorum quod virtus est aliquid et similiter de actu virtutis potest dici.

¶ De maliciis autem prime et secunde bonitati oppositis Patet quod actus tunc est malus ex genere quando transit super obiectum difconueniens secundum iudicium rationis recte quod nec est finis conueniens nec ordinabile in talem finem conuenientem Similiter etiam actus est malus moraliter loquendo de malicia priuatiua quando caret aliqua circumstan tia debita in esse secundum iudicium rationis recte. Sed loquendo de malicia contraria tunc est malus quando non solum caret circumstantia debita: sed etiam habet circunstantiam contrariam: vt quando non solum non ordi natur in finem debitum sed etiam quando fit propter malum finem vt dare elemosinam propter vanam geleiam et huos i.

¶ Ad propositum igitur dico quod cum predictas conditiones bonitatis vel malicie moralis principalius habet actus vel habitus moralis a voluntate sicut a potentia electiua dominatiua et libera et imperatiua quam ratione vel intellectum potentia consiliatiua et persua siua seu ab aliquo pertinente ad intellectum. Puta ab obiecto apprehenso sicut patet per rationes adductas superius quod ad generationem virtutum moralium principalius concurrit voluntas quam intellectus vel aliquid se tenens ex parte intellectus cuiusmodi est obiectum apprehensum aliorum quando dicunt quod

¶ Ad primum ab eodem est moralitas actus et species vel natura specifica ipsius Dicitur vno modo quod ista propositio non est vera: quia tunc sequeretur quod sicut substantia actus est principaliter a deo / ita etiam malicia eius moralis esset a deo et sic peccatum principaliter esset a deo. Ad maiorem cum dicitur quod species actus est ab obiecto apprehenso: ita quod ex ipso actus specificatur non ex voluntate. Dicitur quod aliquo modo verum est quantum ad innotescentiam quia enim obiecta magis variantur quam voluntas et sunt aliquo modo priora magis innotescit diettra specifica actuum ex obiectis quam ex voluntate. Non tamen sequitur pro pter hoc quod obiectum sit principalior causa actus quam voluntas ipsa. Causa dico effectiua immo secundum aliquos nul lo modo est causa effectiua nec totalis nec nec pasticularis secundum alios: licet sit particularis non tamen est principaliter sed magis voluntas ipsa in cuius ptante libera est et ita sequitur oppositum conclusionis ex ratione ducta ad oppositum. Uando dicunt quod motus distinguuntur ex terminis. Alias dixi de hoc quod ad eundem terminum specie potest esse alius et alius motus specie. Unde et commentator dicit. 5. phisicorum quod distinctio motuum uel motus per terminos non est formalis sed magis materialis. Unde dicit quod motus habet duplicem considerationem quaniam secundum nateriam est in genere eius ad quod est motus secundum autem formam id est secundum quod est transmutatio coniuncta cum tpere est in predicamento passionis. Et Aristo. ponit notum in tribus generibus quia tria genera sunt materia motus. Materia circa quam versatur motus scilice vt circa terminum. Ecce quod motus est aliud formaliter a forma vel termino. Et hoc etiam dicit Auicen. 2. phisicorum ca. 3. Abhorreo inquit dicere quod nigrescere sit qualitas et augeri quantitas. Imaginantur ergo falsum alii quod motus sit idem cum forma. Et dato quod ymaginantur ipsum esse idem vel non idem non habent propositum quia si est idem tunc causaliter non distinguitur a termino sicut nec idem est causa suiipsius. Similiter etiam non sic se habet actus ad obiectum quia non est idem sibi. Si non est idem Dico quod nec distingui tur principaliter a termino sicut nec causatur sed magis a mouente. Ita dico quod actus a voluntate priecipaliter agente. Quod dicunt vltra quod actus varia tur secundum variationem obiectorum. Dico quod istam variationem formaliter et intrinsece habent actus exseipsis causaliter vero magis principaliter vel forte totaliter a voluntate: licet sit vna indistincta per modum cause equiuoce respectu plurium effectuum. Innot scenter vero magis ex obiectis sicut potentie ex actibus suo modo. Quod dicunt vltimo voluntatem esse prre passiuam falsum est et periculosum dictum sicu ostensum est in secundo.

¶ Aliter dicitur ad primam rationem totalem quod et si aliquid concludat non concludit nisi de bonitate naturali actus non autem de bo nitate morali. Alia est enim bonitas moralis act Alia bonitas naturalis sicut supra est ostensum. Et diceretur quod aliunde habet actus vnam et aliunde aliam. Moralem vero principaliter habet ex voluntate intendente in finem et circumstantionatam libere actum suum secundum predictas circumstantias sicut ostem sum est supra.

¶ Ad secundum principale ipsorum dicitur vno modo quod licet bonitas moralis in actu vo luntatis non possit esse sine conformitate ad dictamen rationis recte vel saltem cum difformitate quia si actus est difformis rationi etiam non recte semper est moraliter malus: tamen ex hoc non sequitur quod bonitas vel malicia moralis principalius sit in actu ex ratione sed magis ex voluntate causante libere et voluntarie inactu suo talem conformitatem vel difformitatem ad rationem. Ita quod bene conformitas vel difformitas accipitur ex ratione sicut relatio ex termino: sed non sicut ex principali causa vel principio. ideo etc. Al ter dicitur quod intellectus practicus vel ratio practica in sua rectitudine. Iudicando dependet ex appetitufinis. Ita quod rectum iudicium practicum praesupponit in voluntate appetitum finis boni: et ita adhuc principalis causa rectitudinis et rationis practice et act moralis in voluntate. Uoluntas ipsa et appetitus tendens libere in talem finem. Quod autem appetitus f nis sit principium intellectus et rationis practice. pater sexto ethicorum in principio.

¶ Ad tertium dicitur quod quantum ad bonitatem vel entitatem naturalem / vel etiam ex genere actus voluntatis mensuratur ex obiecto sicut et actus intellectus suo modo: sed quantum ad bonitatem moralem magis mensuratur ex volutate libere intendente finem et ponentem circumstantia circa actum vel magis causatur et principalius vt ostem sum est supra.

¶ Ad quartum de lege dico quod non concludit nisi quod a ratione vel obiecto dictato per rationem dependet actus moralis tanquam ex consiliante vel dirigente. Sed hoc non est principalius causare actum vel habitum moralem sed magis a voluntate imperante et mouente vt dictum est supra. Obiectum enim cu sit indifferens secundum se ad actum bonum vel malum monraliter nec sit liberum non potest esse causa principi lis et determinatiua moralitatis in actu ponendo ipsam in actu immo nec ratio ipsa licet possit dictare. Et ideo sicut dicitur. 9. metaphi. requiritur voluntas et pro heresis sicut principale determinans hoc fieri vel non

¶ Ad quintum quando dicunt quod nullus actus esset indifferens Dico quod immo sicut apparuit in secundo. Quam do dicis quod non quia quilibet est voluntarius et causatusa voluntate. Ita tibi dico contra te quod quilibet esset causatus ab obiecto. Si igitur ex obiecto apprehenso habet actus moralitatem: ita bene sequitur quod quilibet est bonus vel malus et nullus indifferens. Dico ergo quod est aliquis actus indifferens a voluntate ita bene sicut ab obiecto esse posset. Nam voluntas potest actum suum elicere indifferentem circa aliquod obiectum. Ita bene sicut per te posset ipsum recipes re ab obiecto.

¶ Ad vltimum de aucioritate. Dico quod peccatores facti sunt abhominabiles sicut ea que dilexerunt. Non quia malicia moralis sit principaliter in actu ipsorum ex obiecto sicut ex causa: sed quia cognoscitur abhominatio eorum ex obiectis abhe minabilibus dilectis vel finibus: licet principalius sit a voluntate diligente. Unde magis causaliter loquendo. Facti sunt abhominabiles ex malis voluntatibus ex malis obiectis. Unde et circa obiectum malum et abhominabile sicut circa fornicari vel adulterari potest aliquis habere bonum actum et meritorium detestando et odiendo ipsum. Et similiter circa obiectum bonum potest habere actum malum detestando ipsum vel etiam actum malum secundum arbitrium voluntatis. Unde dico quod ipsa est principalis causando actum bonum vel malum moraliter et per consequens ad generationem habitus moralis concurrit principalius quam intellectis vel aliquid se tenens ex parte intellectus.

¶ Ex predictis apparet quod imputabilitas actus debet attribui voluntati soli sicut soli potentie libere ratione cuius actus est in potestate agentis et per consequens praemiabilis vel punibilis: et sic imputabilis ad laudem vel premium vel ad vituperium vel penam. Unde et ipsa sola voluntas secundum Anselmum punietur sicut dictum est in secundo. hec de secundo articulo.

¶ Quantum ad tertium articulum An scilicet in nobis sufficiant virtutes adquisite cum theologicis vel sit necessarium ponere alias infusas cum theologicis et adquisitis in nobis. Est vnaopinio quod sic. ita quod oportet ponere aliquas vertutes infusas et eodem modo nominatas cum adquisitis s cut iusticiam infusam et prudentiam et fortitudinem et temperantiam.

¶ Quod probant. Tum quia sicut secundum virtutes adquisitas oportet hominem ordinari ad ciuilitatem vel policiam iuxta se et temporalem Ita per aliquas infusas oportet eum ordinari ad ciuilitatem supernam et supra se ad ciuilitatem beatitudinis vt videtur.

¶ Secundo quia secundum exiget tiam finis accipienda sunt ea que sunt ad finem. et go sicut ad finem naturalem consequendum. Puta ad felcitatem naturalem requiruntur virtutes naturaliter adquisite. Sic ad felicitatem vel finem supernaturalem requiruntur virtutes supernaturaliter infuse

¶ Tertio quia non minus perficit deus paruulum in baptismo per comparationem ad alios actus quam per comparationem ad actum credendi: quia actus iuste et temparate operandi necessarius est sicut et actus credendi. ergo non minus infundit paruulo ceteras vertutes quam fidem vt videtur.

¶ Quarto quia sicut in voluntate requiritur virtus infusa ad bene mouendum et operandum puta caritas Ita in appetitu sensitiuo ad seruiendum. quare etc. Et dicuntur iste infuse morales non quia ex more: sed quia versantur circa materiam moralium. Secundo dicunt quod iste vertutes infuse sunt alterius rationis a vit tutibus adquisitis quia non vident necessitatem ponendi eas si essent eiusdem rationis opinionem non teneo. Non

¶ Sed istani enim video aliquam necessitatem ponendi tot habitus vel virtutes in nobis. Tum quia non videtur probabile quod paruulus a batismo suo sit prudens habitualiter et temperatus et fortis et huismodi. Tum quia sufficere videtur ad omnia supernaturalia quod intellectus per fidem perficiatur et voluntas per spem et caritatem quantum ad portionem superiorem. Tum quia nec appetitus sensitiuus nec alie virtutes immediate versantur circa aliquid superna turale sed tantum circa passiones vel operationes naturales licet omnes respiciant finem remotum super naturalem. Et quia non sunt ponenda plura sine necetsitate vel rationis vel cogentis auctoritatis non ponon eas sicut nec ponerem fidem et caritatem que tamen magis viderentur ponende nisi haberem de ipsis cogentes auctoritates scripture et sanctorum.

¶ Dico igitur quod sufficiunt virtutes adquisite cum theologicis nec alie sunt ponende. Et dico quod inter virtutes adquisitas quatuor dicuntur cardinales que sunt in ter alias principales et ad quas alie reducuntur. Et dicuntur cardinales a cardine. Nam sicut hostium incardine voluitur sic tota vita humana in istis virtum tibus et secundum ipsas circa materias ipsarum dicitet volui. Et sunt quatuor in genere / scilicet prudentia / iusticia fortitudo / et temperantia. Quarum sufficientia accipitur sic. Uirtus enim cardinalis aut est intellectiua perficiens intellectum / et sic est prudentia. Aut moralis vel appetitiua / et sic vel perficit appetitum seu voluntatem in ordine ad alterum: et sic est iusticia que est circa operationes ad alterum. Aut perficit hominem in ordine ad seipsum. Et hoc dupliciter vel quantum ad appetitum irascibilem: et sic est fortitudo vel quantum ad concupiscibilem: et sic est temperantia. taliorum. Dico quod non requi¬

¶ Ad primum ia ritur necessario aliqua vintus infusa etiam theologica ad ordinandum hominem ad illam ciuilitatem supernaturalem ex natura reised tantum ex ordinatione diuina et quantum ad hoc quod requiruntur si tamen alique requiruntur sufficiunt virtutes theologice que habent deum pro obiecto immediato et fine. Alie vero adquisite sufficiunt respectu aliorum obiectorum et finium immediatorum. Eomodo ad secundum.

¶ Ad tertium Dico quod non decet quod sic infundantur alie vertutes sicut fides / et spes / et caritas ipsis paruulis in baptismo: quia non sunt ita nobiles et perfecte: et sunt etiam adquisibiles per actus quantum sufficit ad perfectionem vite humane.

¶ Ad quartum Dico quod sufficiunt impressiones habitua les adquisite in appetitu sensitiuo que non sunt virtutes vere: et formaliter dicendo ad hoc vt bene obtemperet voluntati. Nec ipsa caritas ponitur necet saria in voluntate ad bene imperandum: quia nihilfacit ad actum sicut dictum est supra: sed tantum ponitur ibi sicut quidam decor et ornatus spiritualis sine quo deus ordinauit non acceptare aliquem actum. Ad primum principale Dico quod natura non sic inchoat virtutem quod aliquid vir¬ tutis habeat formaliter et in actu nisimediante actu quo adquirit eam: sed solum sicut habet principia. et ideo sicut potest inchoare per illa principia adquisitionem virtutis / ita et perficere et nihil contra me.

¶ Ad secundum dico quod natura non deficit in necessariis quantum ad naturalia sed quantum ad superueniem tia: et precipue tales habitus non dat nisi principia et hoc sufficit nec in hoc deficit.

¶ Ad tertium dico quod vicium non est innaturale sic quod priuet vel destruat naturam et aliquid quod inest a natura: et ideo non pportet quod vertus insit a natura: sed bene quia est pretervel contra iudicium rationis. ideo etc.