Quaestio 3

¶ Distinctionia trigesimetertie. Questio Tertia

Tertio quero utrum omnes virtutes morales consistant in medio circa passiones

¶ Uidetur quod nulla virtus sit circa passiones. Illud quod est habitus firmus et certus non est circa aliquid variabile et mutabile. Sed virtus est hapitus certus immo certior omni arte secundum philosophunPassiones vero sunt variabiles et mutabiles. ergo etco.

¶ Secundo sic. Qua ratione virtus esset circa vnam passionem eadem ratione circa passionem contrariam moderando ambas et mediando inter eas. Sed hoc est falsum. Tum quia oporteret contrarias passiones simul stare quod est impossibile. Tum quia habitus virtutis non sic est contrariorum sicut habitus scientie secundum philosophum quinto ethicorum. Nam hac bitus vertutis determinate inclinat in vnum per modum nature. ergo etc.

¶ Tertio sic videtur quod nullavirtus consistat in medio quia quod est extremum non est medium nec consistit in medio. Sed virtus est extremum. Uicium vero aliud vel malicia. ergo etc secundo ethicorum. Dicit philo¬

¶ Contra sophus quod vertus est medium inter duas malicias. Quod autem circa passiones sint omnes virtutes morales: videtur esse planum de aliis a iusticia Sed de iusticia etiam quae versatur circa passiones videtur manifestum quia operationes ad alterum non poststent bene moderari vel mediari nisi moderentur passiones. Patet manifeste. ergo etc.

¶ In ista questione sic procedam

¶ Primo inquiram vtrum omnes virtutes morales sint circa passiones moderandas.

¶ Secundo vtrum omns consistant in medio vel non.

¶ Tertio quale sit illud medium.

¶ Ultimo ad rationes.

¶ Quantum ad primum videtur fuisse et esse opinio aliquorum quod omnes vertutes mora es sunt circa passiones / etiam iusticia de qua minus videtur.

¶ Ad hoc adducuntur rationes. Omnis virtus moralis mediat aliquid vel moderat seu reducit ad medium. Sed hoc non videtur nisi aliqua passio. ergo etc.

¶ Secundo sic. In subiecto inpassibili non potest este aliqua virtus moralis nec adquirit et vnde et subiecto adquirenti virtutem moralem repugnat impassibilitas. Sed hoc non est nisi iet vertutes morales sunt circa passiones. ergo etc.

¶ Ter tio sic. Si aliqua vertus non esset circa passiones / hoc maxine videretur de iusticia. Sed iusticia est circa passiones siue legalis siue particularis. De legali patet. Nam ipsa precipit actus virtutum que versantur cim ca passiones sicut et lex. Unde et. 5. ethicorum dicit philosophus quod lex praecipit que fortis sunt facere. puta non derelinquere aciem nec fugere vel abiicere arma. Precipit etiam quae temparati sunt. puta non mechari et huiusmodi: ergo versatur circa passones ipsa legalis iusticia. Similiter etiam legalis iusticia non est pars virtutis sed tota virtus. Cum ergo alie viratutes sint circa passiones / videtur etiam quod iusticia quae est tota virtus.

¶ Quarto sic. et est de particular iusticia. Homo debet magis amico quam alii. Nullus autem debet esse ita amicus alteri sicut sibiipsi: et ita non minus ex iusticia debet bonum sibiipsi quam alteri. Sed bonum suiipsius non potest esse sine moderantia passio num. igitur ex iusticia tenetur moderare passiones non solum alicuius sibi coniuncti sed etiam suiipsius et ita iusticia est circa passiones vt videtur et per consequens omnes vertutes morales sunt circa passiones. aliter quantum ad hunc articu¬

¶ Sed dico lum quod virtutes morales non sic absolute loquendo sicut dicunt isti sunt circa passio nes sed alie vertutes a iusticia sunt circa passiones magis / magis per se et directe vel immediate circa operationes ad alterum siue illud alterum sit communitas sicut iu sticia legalis siue persona singularis sicut iusticia particularis: licet etiam mediate et secundario bene sit circa aliquas passiones. Primum patet sicut etiam probat philosophus secundo ethicorum circa eandem materiam habent esse vicia opposita vertutibus et virtutes quia circa eamdem materiam bene se habendo fit homo vertuosus male habendo frequenter fit viciosus. Sed vicia oppositavirtutibus aliis a iusticia sunt circa passiones. Puta delectationes vel tristicias / timores vel audacias et huiusmodi vt patet. ergo etc.

¶ Secundo sic. Circa illa habent esse virtutes praedicte que prosequendo vel fuegiendo fimus deteriores vel meliores / Sed iste sunt passiones vt delectationes vel tristicie et huiusmodi passiones vt patet. ergo etc.

¶ Tertio sic. propter de lectationes consequendas mala operamur et propter tristicias vitandas a bonis recedimus. Ex quo patet quod necesseest virtuosum sic se habere ad delectationes et tristicias et huiusmodi passiones quod nec propter delectationes consequendas malum faciat quod fit per temperantiam nec propter tristicias vitandas a bono recedat: et hoc fit per fortitudinem et sic sunt tales virtutes circa huiusmodi passiones.

¶ Quarto sic. Delectatio est nobis a principio vite complantata et incorporata et per consequens ad hoc quod in nobis moderetur et etiam refrenetur faciliter vide tur requiri aliquis habitus et hoc non nisi habitus virtutis moralis que est de bono et de dissimili ex parte operis. ergo virtus moralis circa passionem versatur sicut circa materiam suam proximam immediatam et propinquam.

¶ Nota hic secundum Aristotelem virtutes non sunt impassibilitates sed moderatiue passionum. Unde et virtuosi non sunt impassibiles sed passiones moderantes. Et hoc idem tractat Augustinus. 9. de ciuitate capitulo quarto et quinto vide ibi.

¶ Aduer tendum est tamen quod licet omnis virtus moralis perficiens hominem versetur circa passiones moderandas non tamen omnes circa easdem. puta circa voluptates vel delectatio nes et tristicias sed diuerse circa diuersas et isto modo sunt circa passiones vt circa aliqua moderabilia vel modificabilia per ipsas vel actus ipsarum / et hoc siue tales passiones sint in voluntate vel in appetitu intellectiuo vel in appetitu sensitiuo. Uerum est tamen quod si passiones moderabiles ponantur in voluntate quod immediatius respiciuntur et moderantur a virtute quam passiones appetitus sensitiui.

¶ Se cundo notandum est quod non sic praecise virtus moralis reidicit passionem quin aliquo modo respiciat operationem vel interiorem que est operatio voluntatis secundum virtutem et de tali operatione non est sermo quia planum est quod quelibet virtus suam operationem sic immediate respicit sed non sicut materiam sed magis sicut actum proprium siue etiam exteriorem operationem sicut operationes imperatas menbrorum exteriorum ad quas voluntas virtuosa mouet. De iusticia autem que perficit hominem ad alterum. Dico quod non est sic immediate circa passiones ad alterum reddendi scilicet alteri quod suum est mediando et modificando tales operationes secundum philosophum quinto ethicorum: et de vtraque iusticia hoc dicit. Unde ibidem ca. 4. postquam ostendit aliam esse iusticiam legalem a particulari et in iusticias ipsis oppositas esse alias et diuersas quod ambe in eo quod ad alterum habent potentiam. Puta circa operationem statuendo in ea medium secundum debitas circumstantias operatio autem ad alterum passio non est vt patet. Unde distributio vel commutatio non est passio sed operatio vel actus quidam. Dico tamen quod quia fre quenter concomitantur passiones quibus non moderatis non est perfecta iusticia.

¶ Sed ad opera iniusta mouetur quis ex passionibus que sunt principia operationum sicut ex ira ad occidendum vel damnificandum et ex concupiscentia oculorum ad furandum vel rapiendum iniuste et ex concupiscentia carnis ad mechandum cum vxore proximi et faciendo sibi talem iniusticiam concomitanter vel secundario. Iusticia respicit passiones inquantum virtutes concomitantes que sunt circa passio nes vt fortitudo ettemperantia et huiusmodi Iuuant iusticiam vt predictum est quoquoo vel etiam inquantum legalis iusticia precipit actus virtutum sicut superius est adductum et probatum per philosophum in arguen do pro opinione aliorum.

¶ Unde circa praedicta est ad uertendum quod virtus potest intelligi versari vel esse circa aliquid tripliciter. Uno modo per se et primo Secundo modo per se non primo. Et tertio modo peraccidens. Ita quod nec per se nec primo.

¶ Primoo tenperantia est circa medium rationis in delectationipus secundum gustum vel tactum: et fortitudo circa medium timoris et audacie / et iusticia circa medium iustum in operatione ad alterum: et sic de aliis suo modo.

¶ Secundo modo temperantia et fortitudo sunt cum ca obiecta passionum quas moderant: et iusticia circa obiecta operationum.

¶ Tertio modo iusticia est circa passiones per accidens scilicet modo supra dicto inquantum fortitudo et temperantia que mode rant passiones concomitantur perfectam iusticiam et iuuant ipsam / et iusticia ipsa secundum equalitatem que de betur ad alterum imperat actus rectos et media pre dictarum virtutum obseruari in passionibus circa quas versantur praefate virtutes.

¶ Et similiter etiam apparet ex dictis quod temperantia et fortitudo sunt circa operationes per accidens inquantum moderant passio nes sine quibus moderatis non sunt operationes per fecte: sed de facili deficiunt a medio iusticie. qua re etc.

¶ Sic ergo patet quod non vniformiter iusticia et alie virtutes sunt circa passiones: sed multum differenter. dico quod iusti¬

¶ Ad primum aliorum cia per se primo mediat operationem non passionem sed alie mode rant passiones.

¶ Ad secundum dico bene quod virtutes non sunt impassibilitates nec adquiruntur in subiecto impassibili communiter: sed non propter hoc oportet quod quelibet moderet per se primo passionem sed quod possit concomitari passionem: quare etc.

¶ Ad tertium dico quod bene concludit iusticiam legalem versari per accidens vel remote circa passiones pro quam to imperat actus illarum virtutum que versantur cirta passiones.

¶ Ad quartum de iusticia particulan dicendum quod proprie loquendo non est alicuius ad seipsum sed ad alterum. Unde nec est proprie et per se circa passiones nisi quia faciliter hoc deuiat a iustoparticulari debito alteri nisi sit moderatus in seipso quantum ad passiones per alias virtutes sicut ostensum est supra. Hec de primo articulo principali¬

¶ Quantum ad secundum articulum videtur quod non omnis virtus moralis constet in medio.

¶ Primo quia magnanimitas et virginitas et paupertas sunt virtutes: et tamen omnes iste tenent extremum. Prima honoris secunda in abiicien do voluptates venereas omnino. tertia in abiicien do diuitias temporales.

¶ Secundo quia passiones sunt simplices et indiuisibiles et tote simul in instanti sicut etiam Aristoteles dicit in. 4. ethi. de visione.

¶ Tertio quia virtutes intellectuales non consistunt in medio sed circa vnitatem indiuisibilem.

¶ Quarto quia si consisterent in medio oporteret quod illud medium esset reale sicut et virtutes sunt reaes et maxima bona quibus nullus male vtitur secundum Augustinum. 2. de libero arbitrio et sic quelibet virtus moralis semper esset in medio reali: et per consequens punctuali et indiuisibili et inuariabili quod est falsum.

¶ Quinto quia de extremo ad extremum non est transitus nisi per medium: et per consequens si virtus mediaret inter duas malicias de vna malicia vel de vno vicio non esset transitus ad aliud nisi per vitutem.

¶ Sexto quia iusticia non consistit in medioduarum maliciarum. Auferre enim ab aliquo plus quam suum vel accipere vitium est vel vitiosum sed accipere vel recipere minus non est vitium vt patet: ergo etc. obstantibus dico cum Sed his noti philosopho. 2. ethicorum quod omnis virtus moralis consistit in medio et ponit medium in passionibus vel in operationibus. Et loquor de moralibus adquisitis: non autem de theologica morali qua est caritas: si tamen est moralis.

¶ Hoc declaro sic. Uirtus excludit a passione vel operatio ne superabundantiam et defectum secundum dictamen rationis rectum. Patet. 2. ethicorum. Sed hoc non est aliud quam virtutem constare in medio et ponere medium ergo et.

¶ Secundo sic. Sicut bonum regulati et mensurati est quod non excedat regulam et mensuram nec deficiat ab ipsa sicut patet in artificiato respectu artis Sic bonum morale est quod non excedit nec deficit a monsura sua que est ratio recta operantis. Sed hoc est stare in medio secundum debitas circumstantias: ergo etc.

¶ Tertio sic. Uirtus est moderatiua vel modifica tiua passionis vel operationis sicut dictum est supra Sed tale moderare vel modificare non est nisi ponere medium vitando superabundantiam et defectum ergo etc.

¶ Dico igitur quod virtus quelibet moralis im¬ medio consistit vel circa medium. Sed quomodo est hoc intelligendum. Dico quod non est intelligendum virtutem vel actum virtutis esse formaliter quoddam me dium inter extremas passiones vel operationes inequales quasi aliquid compositum ex ipsis. Et ita ipsam virtutem formaliter in medio consistere per hunc modum. Sed magis intelligitur stare in medio vel circa medium obiectiue vel quasi effectiue pro tanto: quia habentem virtutem non permittit excedere nec deficere secundum passionem vel in operatione. Uirtus enim existens formaliter in voluntate mediante actu suo elicito imperat appetitui sensitiuo et refrenat ipsum ne excedat in passione vel deficiat sicut nec fortitudo excedat per audaciam vel deficiat per timorem sed passionem audacie et timoris temperat vt mediocriter et secundum quod oportet audeat et etiam passionem timorem vt moderate fortis timeat et vt homo. Nec oportet quod simul semper insint iste due pasiones quando inest actus fortitudinis sed sufficit quod altera insit per talem actum temperata vel possit inesse. Sic igitur dico etiam de aliis suo modo quod virtus quelibet moralis consistit in medio ponendo medium predictum et amouendo superabundantiam et defectum in passione vel operatione expediam me etiam de tertio arti¬

¶ Sed ot culo qui satis est proximus isti secundo articulo quale medium est istud medium. Dico quod aliud et aliud medium ponitur in virtutibus circa passiones ad seipsum et in iusticia que est ad alterum. Nam in primis ponitur medium rationis quod dicitur pro tanto medium rationis non: quia sit tantum ens rationis sed quia dictatum est a ratione rectaSic quod non distat equaliter ab extremis sicut medium rei distat equaliter: licet etiam dictatum sit a ratione sed ipsum medium rationis plus accedit ad alterum extremorum et debet accedere secundum rationem rectam et patet in exemplo. Nam medium quod obseruat temperantia est medium rationis: quia enim proni sumus naturaliter ad prosequendum delectationes et superabundantias ipsarum delectationes dico secundum gustum et tactum ratio recta dictat quod virtus obseruans me dium in delectationibus magis debet elongare se a superabundantia talium quam a defectu. Similiter etiam quia difficile est aggredi terribile et proni sumus ad resiliendum ratio recta dictat quod fortitudo vel fortis obseruans medium in aggressione terribilium magis debet elongari a timore quam ab audacia et sic dico de istis virtutibus quod consistunt in medio rationis.

¶ Sed de iusticia dico quod consistit in medio reiquod quidem sic dicitur non quia non sit iudicatum a ratione: sed quia equaliter secundum proportionem aliquamrealem tale medium distat ab extremis et est idem apud omnes. Non sic medium rationis. Et hoc declara tur sic. Est enim proportio arismetica et proportio geometrica et varie proportionalitates inter istas. Proportio enim habitudo duorum terminorum vel duo rum extremorum. Sed proportionalitas est habitudo duarum proportionum et similis habitudo. Et quia proportionalitas non potest esse in paucioribus teminis quam in tribus in quibus oportet esse medium ideo proportionalitas etiam medietas nominatur

¶ Notandum ergo quod in proportionalitate geome trica proportiones sunt equales sed illud in quo ex tremum vel terminus vnius proportionis differt vel distat ab alio termino vel extremo non est equale il¬ li in quo terminus alterius proportionis differt ab alio verbi gratia quaternarii ad binarium est proportio dupla et octonarii ad quateruarium similiter Sed illud in quo differunt quaternarius et binari non est equale illi in quo differunt quaternarius et octonarius: quia octonarius excedit quaternarium in quatuor: sed quaternarius non excedit binarium nisi in duobus Binarius autem non equatur quaternario. Similiter etiam si ponatur proportionalitas geometrica inquatuor terminis vt inter terminos vnius propotionis. 16. et. 8. et terminos alterius proportionis. 6 et tria vel quatuor et duo. In proportionalitate vero arismetica proportiones sunt inequales et dissimiles: sed differentie terminorum sunt equales vt pa tet in proportionalitate quae consistit inter duas proportiones quarum vna est ternarii ad binarium et alis quaternarii ad ternarium: quia proportio ternaru ad binarium est sesquialtera sed quaternarii ad trinarium est sesquitertia: et tamen quaternarius non distat a trnario nisi in vnitate sicut nec trinarius a binario.

¶ Ad propositum igitur applicando dico sicut patet quinto ethicorum quod medium quod est equale et iustum inoperatione ad alterum in iusticia commutatiua et forte etiam in iusticia legali de quo tamen non curo quia nec de hoc facit ibidem Aristoteles mentionem accipitur secundum proportionalitatem arismeticam: quia differentie terminorum dati et accepti sunt equales secundum quam titatem. Unde si accipio a te decem debeo tibi dare valorem istorum decem: et econuerso secundum iusticiam conmutatiuam.

¶ Sed medium in iusticia distributi ua accipitur secundum equalitatem proportionalitatis geometrice. Nam per iusticiam distributiuam sic debent aliqua distribui. Puta bona communitatis personis vtilibus communitati quod proportio bonorum distribitorum inter se equalis sit proportioni personarum quibus distribuuntur vt si persona plus valet in duplo communitati quam alia plus detur sibi in duplo quam aliis. Non tamen oportet quod differentie terminorum sint equales quia plus datur vni quam alteri sicut terminus vnius proportionis in proportionalitate geometrica in plus excedit alium quam alius alterius proportionis excedat alium. Non sic est in iusticia commutatiua que respicit equalitatem quantitatis secundum valorem dati et accepti. Et ita licet inter personas possit et se inequalitas proportionis: non tamen debet esse inte terminos pro portionum sed debet esse equalitas simpliciter dati et accepti quasi inter differentias terminorum. in contrarium per quod pro

¶ Ad primum batur quod virtus non consistit in medio. Dico quod magnanimus querendo maximos honores non excedit medium rationis: quia non que rit maximos honores simpliciter et absolute sed statum suum vel ad personam decentes et secundum quod opotet et quando oportet et propter quod oportet: licet ergo querat et intendat honorem maximum sibi conuenientem: non tamen excedit quia non querit honorem maximum vel tantum honorem quantus est debitus maiori se vel meliori hoc enim esset superbia.

¶ Ad illud de virginitate dico quod tenet medium non rei sed rationis quia abstinet quomodo oportet et quando opotet et propter quod oportet. Et similiter de pauper tate. Unde et recta ratio dictat sic abstinere declinan do ad aliud extremum eo quod multum sumus proni et inclinati ad delectationes venereorum et huiusmodi¬

¶ Ad secundum dicitur quod licet passiones secundum seei in essentia sua sint simplices et indiuisibiles et sic in eis non sit dare medium tamen aliquomodo secundum magis et minus per accidens variantur inquantum secundum diuer sas circumstantias inuenitur eis magis et minus: et pconsequens medium et sic virtus tenet medium in passionibus. Aliter videtur michi dicendum quod passio nes et licet possint esse simul tote in instanti nec sint diuisibiles in partes successiuas sicut motus tamen diuisibiles sunt intra se et possibiles intendi vel remit ti: et per consequens mediari et ad medium redigi secundum dictamen rationis recte et hoc etiam dicit commentator. 2. ethicorum commento. 19. vbi facit istud argumen tum et soluit.

¶ Ad tertium non est simile de virtute intellectuali et morali sicut patet. Uirtus enim intellectualis consistit immediate circa obiectum suum inuariabile secundum quod huiusmodi. Puta circa veritati que vt sic est inuariabilis. Non sic autem moralis sed circa passiones et operationes variabiles. Unde et virtus intellectualis mensuratur ab obiecto. Sed virtus moralis magis mensurat et modificat obiectum vel passionem.

¶ Ad quartum dico quod illud me dium in iusticia est reale modo supradicto et in aliis est medium rationis et dico quod conuenientius est hoc quam quod omnium esset medium reale sicut patuit supra. Uerum est tamen quod vtrumque est reale: quia non est ens rationis tantum sed extra intellectum.

¶ Ad quintum dico quod per motum continuum non proceditur ab extremo inextremum nisi per medium distantie interiacenter vel per medium compositum ex extremis essentialiter ordinatum inter extrema in comparatione ad talem pro cessum vel motum. Modo dico quod nec virtus est tale medium inter duas malicias nec etiam est talis processus vel motus continuus a vicio in vicium: qua re etc.

¶ Ad sextum dico quod licet iusticia in propria materia medium teneat eo modo quo dictum est supra: non tamen sicut alie virtutes inter duas malicias licet enim imputetur homini ad vicium quod nimis vel parum timeat vel audeat et huiusmodi: non tamen homini imputatur ad vicium quod minus quam suum commutando recipiat: licet sibi imputetur ad vicium quod plus quam suum accipiat. vel etiam dici potest quod sicut in delectationibus homini imputatur ad vicium quod nimis delectetur et non imputatur in vicium quod modicum vel omnino non delectetur in delectationibus venereis. Sic in proposito. Unde nec quantum ad hoc oportet quod iusticia semper consistat in medio: quare etc

¶ Ad primum principale quam do dicis quod habitus certus et inuariabilis non est circa variabile. Patet de scientia. Dico quod sicut de variabili secundum aliquam rationem inuariabilem potest et se scientia sic circa passiones variabiles secundum quod reducuntur ad medium rationis et ad medium rei modosupradicto potest esse virtus et immobilitare aliquo modo circa tale medium.

¶ Ad secundum dico quod eadem est virtus moderatiua contrariarum passionum sicut eadem fortitudo moderatiua audacie et tumoris sicut suo modo inter contraria est idem medium et idem motus. Unde et eiusdem virtutis est moderare contraria et intendere vnum et remittere. Tu dicis virtus non est circa contraria. Uerum est tanquam circa principaliter intenta virtute sed magis circa medium Tu dicis contraria non sunt simul. Dicitur quod veruest sub suis excellentiis et ita nec passiones: sed non curo de ista solutione. Dico quod contraria possunt et se simul redacta ad medium et etiam sub suis excellentiis sicut superius est ostensum.

¶ Ad tertium dico quod virtus facit vnum extremum contra vicium: et ideo non potest esse medium vel consistere in medio quod participat rationem viciorum vel maliciarum vel constituatur ex maliciis sicut etiam nec inter aliquas vitutes potest esse vicium medium: bene tamen potest esse medium per abnegationem duarum maliciarum ponendo medium quod nec superabundat nec deficit secundum iudicium rationis recte et in tali medio potest consistere: ideo etc.