Quaestio 2

¶ Distinctionis Decimequinte. Questio Secunda.

SEcundo quero: vtrum damnificans alium iniuste in bonis fortune seu aufferens vel detinens iniuste remalterius teneatur restituere de necessitate penitentie: ita quod alias eom possit iuste penitere vel vere.

¶ Uidetur quod non pri mo. Tum quia restitutio ad pent entiam non pertinet. Non est enim aliqua pars eius. quia nec ptritio. nec confessio. nec satisfactio. Est enim alias de biti redditio. et similiter nec est oratio nec ieiunium nec est elemosina. Tum quia aliquando impossibile est restituere alienum puta quando nescitur cuius est: vel vbi sit ille cuius est. nec aliquis sibi propinquus vice cuius sibi restituat illi vel quia penitens pauper est et non habet vnde restituat. Tum quia potest contingere quod habens rem alterius est in vltima necesitate de illa re et tunc non potest reddere: sed sibi ipsi tenetur eam seruare et vti. Tum quia diffamaret seipsum si restitueret vel necessitetur restituere. patet de adultera habente filium non legitimum in hereditate succedentem: et alium legitimum. si enim apud illeg timum necessitetur quod restitueret hereditatem le¬ gitimo: diffamaret se allegando causam. Nec teneretur etiam ille sibi credere. similiter in alio casu quando scilicet de aliqua re posset scire: quis damnificasset eum si restitueretur sibi et huiusmodi. quare etc. Tum quia restitutio alicuius posset esse magis damnosa restituenti quam proficualis. plus enim posset expendi in procuranda restitutione: quam res restituenda valeat. vt si res modica deberet restitui existenti vltra mare.

¶ Secundo sit. nullus tenetur restituere alienum in preiudicium illius cui restituit: vel in preiudicium boni communtatis. quia bonum communius est diuinius. sed posset contingere quod restitutio talis rei aliene esset in preiudicium illius cui fieret restitutio. vt si furioso reddatur gladius. posset enim male et ad se ipsum et ad turbationem communis pacis. quare etc.

¶ Tertio sic. aliquis damnificans alium in bonis anime corporis vel fame. non tenetur sibi restituere. ergo similiter nec de bonis fortune. probatio antecedentis. quia in pluribus istis non potest restituere. patet de bonis anime: si aliquis induxit aliquem ad peccandum vel ad negligendum bona anime: puta subtrahendo ipsun a religione. Et ita damnificauit eum in gratia et virtutibus vel bonis moribus: vel etiam religionem a qua subtraxit eum: de persona illius non potest rest tuere. Similiter de bonis corporis: puta si occidit alium: vel amputauit ei menbrum: non potest sibi restituere quia nullum bonum fortune recompensat. Similiter de bonis fame non potest aliquando nisi contra famam propriam quam magis debet diligere: quam famam alterius. patet de negante verum crimen occultum: tamen impositum sibi in publico. talis enim negans et mentio tur et infamat imponentem. et tamen non potest restituere famam: nisi confitendo crimen coram iudice: et perdendo famam suam. similiter etiam de imponente alterifalsum crimen in publico: non potest restituere illi famam nisi seipsum diffamando: et dicendo ego accusaui illum falso. similiter etiam patet de accusante alium publice de crimine occulto: auffert illi famam: et non potest illi restituere famam: nisi dicendo se mentitum fuisse: vel dixisse falsum. et per consequens nisi mentiendo. sed nullus in quocumque casu tenetur mentiri nec potest secundum rationem. ergo etc. omnia ista Augustinus ad ma¬

¶ Contra cedonium non dimittitur pecca. tum nisi restituatur ablatum. Et ponitur. xiiii. q. II. capitulo primo.

¶ In ista questione sic procedam.

¶ Primo ostendam quomodo dominia rerum vel bonorum fortune in principio distinguebantur. et vndesint distincta.

¶ Secundo ostendam quomodo talia dominia iuste transferuntur: et per consequens quomodo tales res iniuste occupantur.

¶ Tertio ostendam quomodo quis iniuste occupans vel detinens rem alterius vel damnificans ipsum ad restitutionem tenea tur.

¶ Ultimo ad rationes.

¶ Quantum ad primum articulum dico. Primo quod a principio in statu innocentie non fuerunt dominia rerum distincta: nec fuissent etiam si ille status durasset. vnde nec lege diuina nec legenature dominia sunt distincta. sed pro statu innocentie et lure nature fuissent omnia communia et sunt communia protanto. quia de iure nature vel diuino non sunt dominia distincta. hoc probatur. Tum quia vsus rerum commu¬ nium pro statu innocentie fuisset conuenientior hoc minibus ad pacificam habitationem et conuersationem et plus valuisset quam distinctio dominiorum. Tunc enim nullus occupasset aliquid per violentiam: et nisi secundum pacificam habitationem. Secundo etiam quia hoc fuisset conuenientius ad necessariam hominum sustentationem. vt sic occupasset vnusquisque quod sibi fuisset necessarium: et nihil plus non obstante appropriatione alicuius rei ad aliquem sicut modo bene obstat ad hoc talis appropriatio diuitum necessarie sustentationpauperum. vt patet probatur hoc per illud decretorum distinctione. viii. cap I iure nature sunt omnia omnibus communia. Et ad hoc adducitur Augustinus super Iocap. Ii dicens. quo iure defendis villas ecclene: diuino an humano. vnde quisque possidet quod possidet: nonne humana voluntate. nam iure diuino domini est terra et plenitudo eius. Item ibidem. tolle iura imperatoris: quis audet dicere: hec villa mea est. et posibidem. per iura regum possidentur possessiones. Et duodecima questione prima dulcissimis. communis ysus omnium que sunt in hoc mundo omnibus esse debuit

¶ Secundo dico quod pro statu lapsus post tempus innocentie non fuit conueniens omnia esse communia: sed conueniens fuit dominia esse distincta: ita quod locum non habuit ius nature institute de communitate rerum: sed ecundum aliquos fuit rationabiliter reuocatum propter duplicem rationem oppositam illis duabus assignatis de communitate omnium pro statu innocentie. Primo quia magis conuenit hoc pacifice conuersationi et cohabitationi hominum. Si enim essent omnia communia possent pugnare homines quotidie: et bellarent pro occupationipus rerum secundum voluntates suas. Secundo sicut dicunt quia vnus auferret alteri necessariam sustentationem per violentiam: sicut legitur de nemroth: qui fuit robustus venator. coram domino I hominum oppressor. Et ideolpolitia Aristotelis in. II. politice multo meliorest quam politia socratis ponentis omnia communia. et hoc secundum illum statum: qui nunc conuenit hominbus. licet autem illa secunda ratio videatur impediri: sicut dictum est supra ex cupiditate diuitum non subuenientium pauperibus: tamen ex alio latere valet: vt homines violenti ex appropriatione rerum illis quibus appropriantur: reprimantur ne eis aufferant illa que sunt sua: sicut aufferrent: si essent omnia communia.

¶ Tertio dico quod non habente locum precepto nature de habendo omnia communia pro statu lapsus: et per consequens habita licen tia distinguendi communia et appropriandi hominbus: non fiebat actualis distinctio per legen diuinam: nec per legen nature. Non per legen diuinam: patet per illud August. adductum proprio dicto: quo iure etc. Per legem nature non. quia sicut dicit vnus doctor: non viedetur quod determinetur ad opposita vel quod iura nature sint opposita circa eandem naturam humanan. determinauit autem omnia esse communia pro statu innocentie. ergo non determinat communia esse distincta. Tamen ratio posset solui forte quod natura potest deter minare ad opposita pro statibus quasi oppositis et contrariis: licet non pro eodem statu. Sicut de iure nature non fuit penitere pro statu innocentie: tamen pro statu lapsus et post peccatum de iure nature est penitere et habere displicentiam de peccato. et sic de multis aliis posset dici. vnde et forte diceretur ita esse de iure nature: quod nullus est: occupanti conceditur et per tinet ad distinguendum dominia rerum. Dicatur tamen secundum August. superius allegatum vbi videtur dicere quod solo iure humano positiuo. et per consequens non iure diuino nec iure nature dominia sunt distincta. vndenec illa propositio prout spectat ad diuisionem dominiorum: licet post apprehensionem de hoc quod est res esse diuidendas: videatur esse multum probabilis et manifesta: non tamen est de lege nature sed positiua. Exhis patet quod aliqua lege vel iure positiuo fiebat distinctio dominii.

¶ Quarto dico quantum ad modum quod ius tale positiuum distinctiuum rerum a principio potuit esse lex positiua iusta statuta diuidentibus auctoritate alicuius superioris habentis potestatem seu auctoritatem super eos. vel potuit prouent re ex consensu mutuo diuidentium: si in hoc superiorem vel principem non habebant. Principatus autem vel auctoritas super alios duplex est in genere scilicet paternus et politicus. principatus paternus iustus est ex lege nature qua omnes filii tenentur parentibus obedire. nec ista auctoritas patris super filios per alis quam legen mosa ycam scilicet euangelicam est reuocata: sed magis confirmata. Auctoritas vero vel principatus politicus est super extraneos et cohabitantes simul ciuiliter: libet in nulla consanguineitate vel propinquitate coniunctos. sed primus principatus paternus respicit multitudinem aliquorum: quamquam non sint cohabitantes ciuiliter. per ista tamen non excluditur quin cohabitantes simul ciuiliter possint pertinere cum aliis ad vnum principatum paternum: nec quinetiam ppinqui vel consanguinei cum aliis extraneis possint pertinere ad vnum principatum politicum. Dicitur autem principatus paternus auctoritas patris super filios. Et principaius politicus dicitur auctoritas principis vel superioris super extraneos vel residens in vna persona magis proprie: liet dicatur aliquando etiam principatus politicus auctoritas communitatis super quamlibet personam subiectam communitatised non ita proprie principatus politicus residens invna persona puta in principe aliquando habuit ortum et habet adhuc et iuste a principatu vel autctoritate communitatis: sicut aliquando aliquibus de vna communitate et in ipsam conuenientibus que erat iuris sui: visum est quod non poterant bene regi sine auctoritate alicuius superioris. et elegerunt sibi vnum principen: et aliquando tantum pro seipso et non pro sua posteritate: sed voluerunt quod sequens similiter eligeretur a communitate. Aliquando vero pro se et sua posteritate. Et hoc iuste. Potest enim quilibet sui iuris seipsum submittere vni persone vel etiam vni communitati in his que non sunt contra legem dei in quibus melius potest dirigi per aliam personam vel per communitatem quam perseipsum. Dico autem vlterius quod a principe vel comunitate habente auctoritatem super quodlibet subiectum et simul habentem prudentiam rationis recte potest vel in se vel in consiliariis suis potest statui lex positiua recta de pertinentibus ad bonum regimen subditorum et pacem communitatis.

¶ Ultimo dico ad propositum quod prima distinctio dniorum potuit fieri vel esse iusta a lege positiua siue lata a patre: siue a principe vel a communitate iuste principante. Et hoc non probabile est fuisse factum post diluuium. Noe enim forte filiis suis distinxit terras quas singuli occuparent pro se et sua posteritate: et hoc principatu pa terno. vel forte aliquando inter aliquos diuisa sunt dominia per legem aliquam promulgata a principe vel patre vel communitate. et illa lex forte fuit vel potuit esse: quod res tunc non occupata esset primo occupantis et tunc postea diuiserunt se super faciem terre. Similiter etiam inter aliquos potuit esse distinctio dominiorum ex communi cousensu vel mutuo seu concordi ipsorum sine lege posita a principe vel communitate cui subessent: sicut patet de Abraham et Loth Genes. xiii Abraham enim dedit electionem ipsi Loth: quam partem vellet eligere et ipse reliquam acciperet. Sic igitur patet de prima distinctione. dominiorum quantum ad primum arti. quomodo iuste potuit fieri: et facta fuit non iure diuino nec iure nature sed humano.

¶ Quantum ad secundum articulum scilicet quomodo vel quibus modis potest dominium alicuius rei iuste transferri vel potius res ipsa. quia aliquando tranffertur res non quantum ad dominium sed aliis modis: dico primo de translatione iusta ipsius reisecundo de intentione iniusta vel acquisitione seu contrectatione.

¶ Quantum ad primum dico quod res potest transferri quantum ad dominium et vsum. Secundo modo quantum ad vsum vel ius viendi remanente de minio apud dominium rei priorem. et tertio modo transtertur: sed non est vis in proposito. quia finaliter potest haberi idem hic et ibi quantum ad iusticiam vel iniusticiam translationis. potest enim transferri vsus in aliquos non remanente dominio apud dominum primum nec apud illos qui bus conceditur vsus: sed apud aliquem alium: sicut est in his que conceduntur ad vsum fratribus mino ribus: quorum dominium et proprietas ecclesie romane acquiritur nisi ipsum dominium concedens retinuerit. Et ideo de isto modo non prosequor distincte ab aliis primo modo scilicet translatio rei quantum ad dominium et vsum. Et per consequens fit vno modo auctoritate principis vel legis seu communitatis. Alio modo auctori tate domini immediate possidentis. Primo modo fit in prescriptione et vsucaptione. quarum prima est in immobilibus: et alia in mobilibus. Et dico quod translatio domini et vsus rei facta auctoritate legis vel principis vel communitatis secundum prescriptionem vel vsucaptio nem iusta est positis conditionibus et circunstantiis que ad hoc requiruntur. Tum quia hoc facit ad pacificam conuersationem et cohabitationem hominm: vt scilicet res tanto tpare non possit postea repeti: ne fiant lites immortales: et valde plures secundum quod vnusquique pro libito rem aliquam repeteret et generarentur odia et seditiones. Tum quia legislator vel superior potest iute punire transgredientem: cuius transgressio vergit in detrimentum raipublice etiam pena corporali: et uultofortius pena pecuniaria vel translationis ret sue applicando eam vel transferendo in dominium occupantis eam tanto tpare requisito ad prescriptionem: quam to tpere alius negligit eam in detrimentum communitatis: puta pacis communis. quia secundum presumptionem iuris talis sic negligens rem suam tanto tpare: habuit rem suam pro derelicta et non sit ita in re verisimile tamen est. et puniri potest: ac si habuisset eam pro derelicta. Et ta talis translatio prescriptionis iusta est: et iuste potest fieri ab habente auctoritatem. sicut etiam dnia primo fuerunt distincta iuste: vel potuerunt distingui propter communem habitationem pacificam: sic etiam et transferri. Confirmatur hoc extra de prescriptio nibus. Uigilanti. Et in glosa super illud Aliena etc.

¶ Alio modo fit translatio dominii auctoritate vel voluntate domini immediate possidentis. et hoc dupliciter vno modo mere liberaliter non expectando aliquam redditionem quantum est ex natura facti. et talis transia¬ tio dicitur donatio. Alio modo quando transferens expectat redditionem. vel vocatur proprie contractus. quia in tali translatione voluntates simul trahuntur ad tramsferendum inuicem sua dominia modis inferius annotandis. Prima translatio que est donatio iusta est quando fit a domino rei non prohibito nec impedito a lege vel superiore a cuius voluntate dependeat in transferendo: et fit liberaliter et voluntarie potenti talem transia tionem recipere et volenti. Tunc enim nihil prohibet istum qui transfert cessare esse dominum: et in quem transfert esse dominum. Ex hoc quod donatio iusta fit a domino: patet quod nullus non dominus potest dare sicut monachus nec filiusfamilias contra voluntatem abba tis vel parentum. Ex hoc quod est voluntaria et liberalis patet quod nullus coactus dat. nec donatio a coacto est donatio: sed exactio. Similiter ab ignorante. dueenim excludit voluntarium: et inducit inuoluntarium scilicet coactio et ignorantia vel deceptio. Super quo notat vnus doctor contra trutanos qui faciunt se pauperes vel pretendunt: et ipsi sunt diuites. ita recipiun elemosinas ab inuoluntariis. quia a deceptis de statueorum qui numquam darent eis nisi putarent eos esse pauperes. Quia etiam oportet quod sit dominus non prohibi tus per legen vel superiorem a cuius voluntate dependeat in dando: et similiter nec recipiens in recipiendo: patet quod clericus nihil potest dare contra licentiuam pape: saltem de bonis ecclesie vt habetur extra de sensibus romana. Ad cuius capituli obseruantiam penanm apposuit gregorius quartus: cuius capitulum est hodie in sexto libro decretalium: exigit quod scilicet visitantes a visitatis nulla munuscula recipiant. et si recipiunt tenentur duplum restituere: vel non absoluantur a maledictione quam ipso facto incurrunt: vt dicit innocentius. iiii. in nouis constitutionibus. Similiter etiam non potest dari fratribus minoribus pecunia immonec dominium alicuius rei: quia nec hoc potest recipere.

¶ Sic igitur patet de donatione. Si autem fiat translatio dominii non liberalis mere: sed ab expectante redditionem que translatio dicitur contractus. hoc fit tripliciter. vno modo rei vtilis pro re vti li. Et dicitur talis contractus per mutatio vel conmutatio. Secundo modo rei vtilis pro nummismate quia inuentum est ad hoc. Et ex parte transferentis rem vti lem pro nummismate dicitur venditio: ex parte vero transferentis nummisma pro re vtili dicitur emptioTertio modo nummisma etiam pro nummismate. et dici tur iste contractus mutuum. proprie in omnibus istis comtractibus vt sint iusti: requiritur quelibet conditiosupradicta in donatione. sed adduntur speciales quam tum ad primum contractum rei vtilis pro alia re: vt vini pro blado et huiusmodi. dico quod domini talium rerum iuste eas permutant sine fraude si seruent equalitatem valoris in commutatis secundum rectam rationem. Si ne fraude dicitur primo et per hoc excluditur deco ptio ex parte vtriusque in substantia quod non commutet cuprum vel auricalchum loco auri vel argenti: vel in quantitate quod non minus in quantitate: sed secundum mensuram rectam. Uel in qualitate: vt quod non commutet vinum corruptum loco sani vini decipiendo proximum: sed dicitur quod debet seruari equalitas valoris rerum com mutatarum et hoc intelligendo equalitatem valoris non secundum nobilitatem rei in natura: sed secundum valorem ad vsum et vtilitatem vite hominum. Sed subditur secundum rectam rationem. quia equalitas ista non consistit in indiuisibili. rei sicut dicit quidem doctor motus ex hoc quod iusticia commutatiua habet et seruat medium rei. cectere autem virtutes medium rationis. sed medium istud latitudinem habet. que quidem latitudo qualis sit: et ad quantum se extendit: quandoque ex lege positiua: quan doque ex consuetudine secundum rationem innotescit. Iusti tia enim commutatiua non seruat med ium rei indiuisibile simpliciter et absolute. tale enim medium vix vnquam posset attingi. sed secundum rationem et necessitatem rerum vel vtilitatem ad vsum humanum pro qualitate temporum et locorum. Et nota hic etiam quod non solum in emptione et veditione yconomica: sed etiam politica et negociatiua seu lucratiua que est mercatorum habent ista locum. Et cum hoc ad hoc quod sit iusta: requiritur quod sit in bonum communitatis non in preiudicium: sicut negociatiua des regratiers. Et possunt accipere tales negocia tores vltra sortem: vel carius vendere pesando diligentiam suam et industriam et pericula et etiam damna que aliquando incurrunt in tali negociatione vtili reipublice

¶ Consimiliter dici potest per omnia de emptione et venditione rei vtilis scilicet pro nummismate: quod seruatis illis conditionibus puta seruata equalitate valoris rei ad valorem nummismatis sicut rei ad remmodo predicto fit iusta commutatio talis. Addo autem ad istos duos contractus quod in ipsis licet vendentem vel ementem pensare damnum suum: non autem commodum ipsius ementis siue eius cum quo permutat in carius vendendo: vel permutando. vt si quis multum indiget resua: et per magnam instantiam inducatur ab alio vt vendat eam vel permuter: cum posset se preseruare indennem: et ex sua venditione vel permutatione multum damnificetur potest carius rem suam vendere: seu permutare. Nec alias sine talidamnificatione venderet vel permutaret. sed si emens magnum commodum consequatur ex illa re sic vendita vel permutata: non potest carius vendi vel permutari propter hoc. quia propter talem commodum maius ex parte ementis nec res vendentis in se est preciosior: nec sibi melior vel vtilior. Et ideo non debet inde maius precium reportare. secus autem est quando dam. nificaretur. quia tunc res licet non sit in se preciosior. tamen vendenti est preciosior.

¶ De alio contractu num mismatis pro nummismate qui est mutui datio vel mutuum dicunt omnes quod oportet reddere equale in numeroet pondere. et hoc vel formaliter vel equiualenter nec tradens pecuniam mutuo potest recipere vltra sortem ex pacto nisi in aliquibus casibus: qui dicentur infra. Ad hoc adducuntur rationes que adducuntur ad probandum in iusticias vsurarum quarum prima est quod in mutuo transfertur dominium pecunie in illum cui mutuo traditur pecunia. hoc importat nomen mutui Mutuum est enim facere de meo tuum vel econuersoEt ita qui concedit mutuo: non manet dominus pecunie mutuate. Et ita si pro illa recipit vltra sortem non pro suo recipit vel vendit non suum. Alia ratio est. quia dato quod maneret dominus pecunie: et non intenderet transferre dominium pecunie: adhuc pecunia de se est infructuosa: et sterilis et vsus ipsius est consumptioeius. Unde et vsus a dominio non separatur secundum aliquos. Et si est fructuosa: hoc non est ex se: sed ex industria vtentis: que quidem industria non est concedentis mutuo pecuniam. Et ideo si fructum de pecunia mutuata recipit de non suo recipit: vel id quod est alterius sibi vendidit. quare etc. Et hec est ratio peroppositum quare fructus pignorum quem habent ex seipsis computantur in sortem.

¶ Si forte dicas quod iste ra¬ tiones non concludunt. bene videtur mihi quod non cogunt: licet ex lege diuina certum sit vsuras damnari et recipere mutuantem vltra sortem: sicut dicetur infranisi in aliquibus casibus ex pacto dico.

¶ Sed si arguas quod licet vnicuique in contractibus seruare se indennem: vt dictum est supra de vendentibus carius max me cum inducuntur ab illis quibus vendunt. igitur.

¶ Si militer si inducatur quis ab alio: vt sibi mutuet licem sibi seruare se indemnem: cum aliquando possit damnificari ex tali mutatione. quia modo indiget sua pecunia ad vsus bonos: in quibus posset lucrari: vel qui sunt sibi pro modo necessarii et vtiles: licet sibi seruare se indennem. sed hoc non potest nisi cum pactiorecipiendi aliquid proportionaliter damno suo vltra sortem. quia sine pacto totum esset incertum.

¶ Et similiter etiam. quia ille qui accipit mutuo pecuniam: et reddit vltra sortem voluntarie transfert dominium pecunie et pro sorte et vltra sortem. et sic ille potest iuste recipere: vt videtur.

¶ Preterea etiam si prima ratio esset bona: que est adducta ad oppositum: eadem ratione sequeretur quod nec pro aliqua re vendita lice ret recipere vltra sortem. quia postquam vendita est: non est vendentis sed ementis: sicut et pecunia postquam mutus ta est non est mutuantis: sed eius cui mutuat. Si dicas quod ante fuit vendentis: ita dico de pecunia: que ante fuit mutuantis.

¶ Similiter etiam secunda ratio non videtur valere. quia si pecunia non sit ex se fructuosa: sed ex industria vtentis: fructuosa tamen posset esse mutuanti ex industria sua qua vteretur pecunia ad vtilitatem et necessitatem suam: nisi commodaret eam. et sic carius potest eam mutuare: et vltra sortem accipere redimendo damnum suum: et reddendo seipsum indennem. quare etc.

¶ Quicquid sit de rationibus dicitur conmuniter et tenetur quod non licet mutuanti pecuniam recipere ex pacto vltra sortem: nisi in aliquibus casibus puta in tribus. Primo ratione pene conuentionalis si accipiens mutuum non soluat vel restituat tpore statuto et debito: dum tamen non fiat in fraudem vsurarum I quod mutuans non vellet accipientem transgredi terminum: vt plus acciperet. Secundo ratione interesse. Nam debi tor ex cuius non solutione creditor notabiliter damnt ficatur: tenetur illi creditori de interesse. creditor aum non posset habere actionem contra eum in foro exterieri de hoc nisi essent pacta vel munimenta: licet in foro conscientie teneatur debitor vltra sortem ad interesse. Tertio quando vtrumque scilicet et capitale et superfluum ponitur sub incerto. quod probatur extra de vsuris in captolo Nauiganti. 6. ratione. per locum a simili. quia sicut ibi incertitudo excusat ita hic.

¶ Quod autem non licea aliter de mutuo ex pacto recipere vltra sortem: cum sit vsura: patet et ex nouo testamento Luce. 6. ca. 6 da te mutuum nihil inde sperantes. et ex veteri testamento Ezechie. 18. Ad vsuram non commodauerit etc

¶ Ad illa vero que adducuntur dico. Ad primum quod in contractu mutui non licet isti seruare se indennem recipiendo vltra sortem ex pacto nisi modis predictis: sed tenetur ex lege diuina ad non recipiendum vltra sortem. et potest seruare se indennem non mutuando pecuniam suam. Nullus enim cogit eum ad faciendum misericordiam proximo suo cum damno suo.

¶ Ad secundum dicitur vnomodo quod licet dominium superflui accepti vltra sortem transferatur in vsurarium: tamen tenetur ad restitutionem et iniuste retinet. Sicut etiam dominium pecunie mutuate transibat in acipientem: et tamen tenebatur restituere feneranti vel mutuanti. Aliter po¬ test dici secundum alios quod dominium non transit in fenerato rem. quia ex precepto diuino prohibetur accipere vltra sortem ex mutuo. et ita impeditur iste ab accipiendo quantumcunque alius velit sibi dare puta non est presumendum quod alius vellet sibi dare et vltra sortem aliquid restituere: nisi coactus ex pacto vel signo equipollente. Si tamen daret sibi aliquid vltra sortem non ex pacto nec ex signo equipollente: vel equipollente facto ex parte mutuantis: sed per modum curialitatis et liberet et iste reciperet non ratione mutui: sed sicut curialitatem: nec in fraudem vsurarum: non videtur quin posset recipere iuste hoc modo vltra sor tem: nec teneretur ad restitutionem: et quin dominium talis dati in ipsum transferretur.

¶ Ad tertium non dideo quod ratio illa concludat necessario: que adduceba tur contra vsuras. Similiter nec secunda: nec forte alia aliqua. vnde nec illa que adducitur de tempore: quod vsurarius vendit tempus quod non est suum: non concludit. Diceretur enim quod non vendit tempus: sed carius mutuat vt faciat indemnem. quia hoc tempore plus sibi valet pecunia qua potest se iuuare: et tamen mutuat eam cum damno suo vel periculo: vt reddatur sibi tenpore alio. Et ita ex parte mutuantis traditur plus temporis: et ex parte accipientis traditur et restituitur plus rei: non quod tempus vendatur sed quia plus valens hoc tempore nisi mutuanti in damnum suum mutuatur nisi restituatur sibi postea damnum suum: et per consequens plus rei vel pecunie.

¶ Que autem supradicta sunt de commutationibus rerum vtilium pro se inuicem vel pro nummismate dicta sunt de commutatio nibus in quibus vterque statim recipit quod suum est. sed quando commutans non statim recipit illud pro quo conmutat: sed differtur huiusmodi receptio: eedem regulesunt seruande quamntum ad iustum et iniustum. Adpitur tamen ab vno quantum ad tales commutationes quod commutans non vendat tempus: et quod non ponat se in tuto de lucro et illum cum quo commutat de damno. Alioquin esset vsura si venderet tempus I si ratione dilationis ipsius solutionis per tempus carius venderet: quam res valeat: quando vendit eam: cum tamen tunc esset venditurus. talis enim est vsurarius vt patet extra de vsuris consuluit. Similiter etiam si non determinat precium quando vendit: sed expectat determinari precium in futurum. sic quod in tuto se ponit de lucro: et ementem de damno. quia tunc in futuro res plus valitura est: et solet valere communiter et regulariter quam quando vendit cum tamen ipsam rem venditurus esset alias quando vendit vsurarius est. et hoc siue tale tempus ponatur indeterminatum tamen conditionatum: quod quando res plus valebit: siue ponalur tempus certum et dies prefixa quando solet resplus valere.

¶ Sic igitur patet de modis alienandidominium rei: quomodo iuste fiunt. modo restat dicere de modis transferendi vsum vel rem quantum ad vsum. Et sunt duo modi. vnus est accommodatio et alius est locatio. Accomodatio est liberalis transiatio rei quantum ad vsum. et habet similes leges vel regulas quantum ad iustum vel iustum: sicut liberalis donatio cui correspondet. Sed loca tio assimilatur et correspondet emptioni vel venditioni. et habet similes leges vel regulans quantum ad iustum vel iniustum: sicut emptio vel venditiosuo modo. Mutuo vero non correspondet aliqua translatio rei quantum ad vsum: sed pecunia locari potest retento dominio apud locantem. habet enim aliquem vsum vtilem preter eius consumptionem. vtpote ad videndum vel ornandum et ostendendum possibilitatem vel aliquem esse diuitem: sicut et iocalia. Et pro tali vsu retento dominio potest locari et pecunia inde recipi: et talis translatio quantum ad vsum dicitur locatio. similiter etiam pro tali vsu potest accommodari retento dominio. et dicitur talis transiatio vsus accommodatio.

¶ Sic igitur patet quomodo iuste transfertur res: et possidetur vel quantum ad dominium: vel quantum ad vsum: et quomodo iuste occupatur. Ex predictis per oppositum dico quod patet quomodo res potest iniuste occupari ve transferriad aliquem. quia rectum est iudex sui ipsius et obliqui: sicut dicitur primo de anima. Nam in donatione est iniusticia ex deceptione et coactione seu inuoluntario. et hoc sicut supra dicebatur. vel ex non potestate et aliis oppositis ad illa que superius diceban tur. similiter in aliis: sicut patet. Sed preter iniusticias in donationibus vel contractibus supradictis sunt iniusticie alie: puta quando aliquis vsurpat veloccupat rem alterius domino simpliciter inuito siue per furtum: siue per rapinam. Et iste iniusticie sunt manifestiores quam alie supradicte in contractibus et maiores. Nam in illis est iniusticia quantum ad aliquas conditiones. in his autem simpliciter. Hec de secundo articulo principali.

¶ Quantum ad tertium articulum ostendam. Primo quod restitutio alieni est faciem da: et quare. Secundo quis tenetur restituere. Tertio quid tenetur restiture. Quarto cui est restitutio facienda. Quinto quomodo est facienda. Et sexto quando est facienda.

¶ De primo dico quod sicut auterre alienum iniuste est peccatum mortale et contra preceptum decalogi. Non furtum facies: ita etiam et tenere alienum iniuste. Et ideo sicut necessarium est seruare preceptum negatiuum: ita necessarium est non tenere alienum iniuste. et per consequens vel actu statim reddere habita oportunitate. Et dico quod hoc necessarium est ad vere penitendum in habente velpetinente alienum scienter et aduertenter: ita quod alias vere non potest penitere nisi actu vel habitu et pronptitudine puta si occurreret sibi: et de hoc cogitaret: proponat restituere vel actu restituat si habet opporiunitatem. sed dico quod talis restitutio non est facienda vt quedam pars satisfactionis que dicitur tertia pars penitentie: sed precedit talem satisfactionem actu vel habitu. sicut cessatio a peccato actu vel habitu. Non est enimnisi cessatio ab hoc pecca. to contra preceptum: non furaberis vel non furtum facies: sicut reddere adulteram viro suo. non est nisi cessare a transgressione huius precepti. Non mechaberis. et precedit penitentiam seu satisfactionem iniunctam a sacerdote. vnde nec iniungitur a sacerdote restituere alienum: sed hoc iniungitur a ege diuina. et sicut tenens adulteram non capax penitentie sed irrisor. Et si veniat ad penitentiam addit peccatum peccato: ita detinens alienum voluntate vel facto: dum talis est: non est capax penitentie sed irrisor. Est igitur restituere alienum ad veram penitentiam necessarium: sicut cessare a peccato est ad hoc necessarium. Et sic patet quod necessarium est restituere: et quare.

¶ De secundo quis tenetur restituere dantur duo versus istis. Iussio consilium consensus palpo recursus participans mutus non obstans non manifestans. Quorum sententia tat in hac maxima: quicunque abstulit vel detinet alienum iniuste: tenetur restituere. Aufferens autem potest esse vel vt causa principalis seu precipiens vel subprincipalis seu instrumentalis: vt exequens vel coadiuuans: vel vt causa inducens vel consulens: vel vt consentiens non impediendo cum posset sine preiudicio sui status et persone et boni sui: vel fauens et adulans tali adulatione vel fauore sine quibus non fieret: vel recipiens et sustentans. Consimiliter de detinente modis predictis. vel vt causa principa. lis: cuius imperio detineretur positiue vel priuatiue: scilicet quando iubet restitui: quando ad eum pertinet ex officio: vel auxilium seu fauorem prebens: vel socius in detinendo: vel non obstans cum posset commode: vel tacens: quando per verbum suum commode posset reddi. vt in iudicio requisitus quando tacet veritatem: et non manifestat. Et breuiter omnis obligatio ad restitutionem reducitur ad aufferre vel detinere aliquo modo predictorum: aut vt causa principalis vel precipiens: vel causa proxima exequens vel coadiuuans: vel consulens seu inducens: vel non impediens et huiusmodi. Et hec omnia reducuntur ad consensum efficacem verum vel interpretatiuum aufferendi vel detinendi alienum. Et omnes predicti tenentur quilibet in solidum sed vnorestituente: omnes alii liberantur. tenentur tamen restituenti quilibet pro rata sua. Omnes ergo presdicti plectuntur pari pena secundum illud. II. q. 1. Notum sit vbi dicitur quod facientem et consentientem pari pena constringit. Et accipitur a priori edicto pauli ad Romanos. I. Non solum qui talia agunt digni sunt morte: sed etiam qui consentiunt facientio pus.

¶ De tertio scilicet quid restituendum: dico quod res ablata vel iniuste detenta et fructus ipsius: si est ex se fructifera. non autem fructus qui proueniunt ex industria occupantis. vnde et lucrum pecunie fenoris non est restituendum: licet pecunia fenoris sit restituenda. et hoc verum est. quod multum potest nouere: et mouet aliquos ad fenerandum: Quod autem non teneatur restituere fenerator lucrum exquisitum ex pecunta fenoris probatur. Alioquinenim recipiens tale lucrum posset iuste esse vsurarius. Nam recipere lucrum vel fructum de sua pecunia per industriam alterius est facere vsuram. Debentlautem ista restitui ab occupante iniuste: vel equiualentia si non habentur.

¶ De quarto cui. scilicet facienda sit restitutio: dico quod damnificato debet fieri restitutio si sit possibile: nec interueniat impedimentum: puta prohibitio alicuius superioris vel aliquid tale. Et hoc damnificatus motus est a restituente: et potest haberi presens vel est presens vel si res restituenda potest sibi mitti absque maiori sumptu veli ncommodo: quam valeat ipsum restituendum:. vel suis heredibus seu propinquis si est mortuus: vel si absens: sic quod non potest commode sibi mitti: nec expectetur probabiliter reuersurus: vel presens futurus: consimiliter sicut sibi. Et ista sunt consona legi nature. Nam in his duobus casbus verisimisle est quod vellet restitutionem fieri isto modo. Sed si est mortuus et non sunt propinqui eius noti vel s illud quod restituendum est esset maioris sumptus in mittendo quam vtilitatis illi cui mitteretur: et nec sciuntur propinqui eius: dico quod pauperibus fienda est restitutio vice illius. quia cui non potest tem poraliter reddi: spiritualiter redditur. et redditus spiritualis fit maxime reddendo pauperibus pro illo. videtur tamen vnus doctor dicere quod illo non mortuo sed viuente et distante si restituendum sit maioris sumptus ad mittendum quam valoris: dato quod sciantur propinqui illius: et habeantur presentes: non debet eis restitui: sed pauperibus. Et ratio potest esse. quia nondum illi tanquam heredes successe runt. Potest tamen dici quod eis potest restitui. quia licet nondum tanquam heredes successerint: presum potest de sua voluntate: quod eis velit illud restituim nisi aliunde oppositum appareret: et tunc pauperibus esset restitutio fienda.

¶ De quinto dico quod restitutio per talem modum fieri debet: vt si fieri debet: vt si potest fieri non prodatur crimen restituertis: nisi alias fuerit notum: sed sit crimen occultum hoc autem aliquando potest facere restituens per seipsum siue in restitutionibus certis: siue in restitutionibus vagis erogando pauperibus. quia de restiutionibus vagis non inuenitur necessarius mediator determinatus. Si autem non potest facere per seipsum: quin procederetur crimen. quia semper alias melius est: quod faciat per seipsum: potest tunc restituere per personam ydoneam et fidelem: de cuius fidelitate sibi constet. Et maxime ad hoc est idonea persona confessoris: cui iam est crimenvel peccatum detectum: vt videtur: nisi aliquid aliud hoc impediat. Et sic patet quomodo fit restitutioret per quem vel per quos facienda.

¶ De sexto. scice quando dico quod oportunitate habita. non enim litet tenere alienum inuito domino 1 domino inuito: et quando debet esse inuitus I quando rationabiliter vult quod sibi restituatur. Et per consequens restitutio non semper statim est facienda sed opportunitate habita quantum ad omnia concurrentia ad hoc vt fiat: et iuste vel recte fiat. vnde et in casibus posita voluntate restituendi interius licet differrerestitutionem exterius. Et vniuersaliter in omni casu in quo ille cui est facienda deberet rationabiliter velle eam differri: et non statim fieri vt quando restitutio est in preiudicium communitatis: vel illius cui fiat restitutio: vel in diffamationem proximirestituentis. Magis enim debet diligere faman proximi quam modicum bonum temporale sibi restitui. vel quando restitutio esset nimis notabiliter damnosa restituenti: et modicum proficua sibi et in his casibus vel consimilibus (/ si aliqui sunt ) non habetur oportunitas restituendi. Similiter etiam quando non potest restituere patet. Sufficit ergo in talibus casibus propositum restituendi oportunitate habita. sicut patet in vltimo casu: quando non habet vnde: nec potest: planum est quod pro tunc non tenetur: licet teneatur pro quando venerit ad pinguiorem fortumam. Actio enim vel ius agendi illius cuifienda est restitutio: non cessat nec soluis tur per inopiam istius: sed sopitur ad tempus: donec veniat ad pinguiorem fortunam: sicut habetude debitore et creditore extra de solutionibus: odardus et notatur in glosa. Hec de tertio articulo principali.

¶ Ad primum principale argumentum cum ilsis que implicantur in ipso: patet ad omnia ex predictis vsque ad illud: quando dicitur quod occupans rem alterius potest esse in vltima necessitate in qua indiget tali re. dico quod si ille tul est hoc restituendum non sit in vltima necessitate: non est sibi restituendum sed factum est illius quia occupat illud in tali necessitate iure poli. Et patet extra de verborum significationibus: exiit. Et est hodie in sexto libro: exiii qui seminat etc. Nec tunc de bet velle ille cuius fuit: quod sibi restituatur. immo ide ipsum deberet dare: si haberet illi qui extrema necessitate detinetur. Si vero ambo scilicet detinens et cuius res detinetur sint in extrema necessittate si prius deuenit dominus ad illam extremam necessitatem quam detinens: dico quod debet sibi reddi si potest: duplici iure. vno quia sua est. alio quia in extremanecessitate est cui per alium non subuenitur. Si vel ro detinens prius deuenit ad extremam necessitatem: tunc idem quod prius. dico quod res facta est detinentis: et cessauit dominium primi domini in reista. nec debet sibi reddi si postea deueniat ad talem necessitatem stante necessitate primi. Si dicas quod ambobus simul deuenientibus ad extremam necessitatem detinens rem non debet eam reddere primo domino. quia magis debet diligere vitam suam et subuenire proprie necessitati: quam alterius. alioquinseipsum priuaret vita: et esset homicida sui. Dico ui immo debet illam restituere domino primo: nec potest eam retinere. quando dicis quod magis debet diligere vitam propriam etc. dico quod magis debet eam diligere vt est diligibilis ad vuam eternam. et dico quod in hoc casu non diligeret vitam suam ad vitam eternam: sed potius iniuste diligeret animam suam et ad mortem eternam. Et ita potius debet sustine re dispendium mortis negligendo iuste vitam suam quam peccare sullinendo eam de alieno: quod est alicunus in exirema necessitate positi cui statim potest restitui. Nec est homicida sui. mortem enim sustinet: et non infert: sed esset homicida. alterius magis. vnde isto modo homicida suspendendus non debet occidere suspensorem vt custodiat vitam suam. sed magis debet sustinere dispendium mortis iuste quam alium occidere: ne suspendatur. Nec est homicida sui sicut patet.

¶ Sed nunquid ille detinens rem que prius deuenit ad extremam necessitatem et facta est sua pro illo tunc tenetur postea ad restitutis nem: si deueniat ad pinguiorem fortunam

¶ Ad hoc respondetur quod res illa que fieret detinem tis in exirema necessitate: non posset esse nisi res per tinens ad victum: que in ysu consumeretur vt panis vel vinum vel huiusmodi. Aut igitur detinens occupasset eam ante extremam necessitatem: aut in ipsa exirema necessitate si ante: tunc dicitur quod ipso veniente ad pingniorem foriunam teneretur ad restitutionem. nec in ipsa necessitate tollereturius al terius pro semper: sed pro puncto illo vel hora extreme necessitatis: pro qua iste necessitatus esset et ex obligatione precedente. quia iniuste occupauis aliquando: teneretur postea ad restitutionem. ita quod obligatio illa esset sopita pro hora extreme necessitatis. Si autem ipsa hora necessttatis occuparet eam dicitur quod exiunc esset sua: et iuste occuparet eam: nec teneretur postea ad restitutionem Eodem modo videretur aliis posse dici de pecunia vel re alia statim commutabili in aliquid victuale prohora necessitatis extreme.

¶ Aliis videretur posse dici quod occupans vel detinens rem necessariam pro hora necesstatis extreme sit dominus illius rei¬ et cessat dominium pro illa hora a domino priori. sed cessante necessitate cum postea peruenerit ad pinguiorem fortunam: tenetur ad restitutionem. et reuertitur dominium ad priorem dominum: et tenetur ille ad restitutionem siue prius siue tunc occupauerit. Teneatur via que videtur melior. quia neutra est mihi certa. Similiter ad illa que sequuntur in eodem argumento: patet ex predictis: nisi de adultera habente filium illegitimum. dicunt aliquiquod debet reuelare in secreto veritatem filio spurio inducendo eum: vt dimittat hereditatem filio legitimo. Aliter quod debet dicere viro suo vt assignet he reditatem filio legitimo.

¶ Sed contra primum dictum videtur. quia aut filius crederet matri: aut non si crederet: tunc mater esset diffamata apud filium. et in aliquibus locis in quibus succedit hereditas primogenito: non permitteretur relinquere hereditatem. vel si permitteretur difficile esset: vt propter conscientiam talem secretam dimitteret hereditatem magnam. pauci enim tales inueniuntur. Et preterea forte non crederet sibi. Si igitur non crederet: esset idem malum quod prius: et cum hoc vnum aliud. quia mater esset diffamata et frustra.

¶ Contra secundam responsionem. quia et mulier se diffamat apud virum: et exponit eum periculo. vxoricidii: et seipsam periculo mortis et perpetui odiia marito. et maritus non tenetur forte sibi credere. et dato quod credat: non potest hereditatem a primogenito aufferre: nisi probet eam esse talem in foro exteriori: maxime vbi de iure communi primogenitus est heres: non ex voluntate patris.

¶ Aliter ergo dicitur quod talis adultera debet suadere: sicut potest conuenientius: vt filius spurius dimittat hereditatem non prodendo crimen suum: sed per alias vias vtpote suadendo quod intret religionem. vel quod fiat clericus et recipiat beneficia ecclesiastica: et sic per consequens alteri fratri vero heredi relinquat hereditatem. sed si per istas vias: vel per aliam honestam non possit eum ad hoc inducere: non videtur quod taliin persuasibili ab ipsa debeat se prodere. quia non apparet quod sibi obtemperaret in hoc: immo forte magis animaretur ad tenendum. vt caueret notam male nati quam multum solent cauere tales spurii. Et tunc debet laborare restitutionem fieri vero heredi aliunde: sicut potest bono modo secundum correspondentiam iusticie. Non quod teneatur ad equiualens teti hereditati. quia multum differt habere et propeesse ille autem nunquam habuit hereditatem. sed sufficit restituere secundum arbitrium boni viri.

¶ Ad secundum argumentum principale patet ex dictis in cor pore questionis: quid dicendum si restitutio fieret in preiudicium illius cui fit: vel in preiudicium bo ni communis.

¶ Ad tertium dico primo de bonis anime: quod aliquis damnificans alium in eis: puta in ducens ad peccatum: vel retrahens a bono: puta a religione et virtute: tenetur illi damnificato ad restitutionem suo modo: sicut est sibi possibile: putainducendo ipsum efficacite r ad penitentiam et ad actus virtutum et vitam religiosam. Et si sola inductio non sufficiat. quia facilius est peruertere quam conuertere debet alio modo niti: vtpote per seipsum orando et orationes aliorum procurare ad hoc: vt ille reducatur. Plus enim damnificatur qui in bonis anime damnificatur: quam qui in bonis fortune: sicut illa sunt meliora quam ista. Et ita non minus tenetur damnificans alium in istis ad restitutionem quantum sibi est possibile: quam in illis. Si quis autem abstraxit aliquem a religione aliqua vel impediuit intentione damnificandi religionem: aut ille est obligatus obligatione professionis ad religionem: et tunc tenetur laborare quantum potest vt ille reuertatur ad religionem. aut non obligatus sed dispositus: et tunc non tantum illi religioni tenetur sicut primor: sed ad aliqualem restitutionem: puta ad inductionem alterius equiualentis ad ingressum religionis.

¶ Ex quibus patet vnum correlarium. scilicet quam periculosum est et fatuum inducere aliquem ad peccatum vel retrahere a bono virtutis: et impedireipsum a sancto proposito religionis.

¶ De bonis corporis dico quod aut damnificans intulit damnum vltimum puta mortem. Aut non vltimum: sed citramortem. si primo modo planum est quod tenetur ad restitutionem occidens hominem iniuste. Similiter damnificans citra mortem: et hoc siue damnum sit irremediabile vt mutilatio vel amputatio membri: et hoc siue sit enormis siue non: siue sit remediabilis vt vulneratio vel huiusmodi lesio. Et dico quod inomnibus istis iuste posset statui a principe vel communitate lex talionis: vt redderet damnificans vitam pro vita: dentem pro dente: oculum pro oculo: manum pro manu: vulnus pro vulnere: liuorem pro liuore: sicut erat in lege mosayca. Non quod haberet virtutem lex talionis a lege mosayca. quia hoc esset iudaisare: sed ex auctoritate instituentium sub lege noua. sicut etiam multa alia legalia possent rationabiliter institui a legislatore euangelico. et sunt statuta de facto: vt patet ex decretalibus multis: specialiter extra de iniuriis et damno dato: cap I et quinto sequentibus: que omnia sumuntur a lege moysiExodi vigesimosecundo et trigesimotertio. Nec hoc est iudaisare: sicut patet. Tunc dico quod de facto immultis terris constituta est lex talionis pro homicidio iniusto. et confirmata est per chrisium Matheivigesimosexto. vbi dicitur omnis qui gladio occi derit gladio peribit. Et dico quod talem legem iustam et consonam rationi naturali homicida debet patienter portare et subire in restitutionem pro vitaoccisi. Quod si alicubi non sit statuta: nemo debet sibi mortem inferre. Nemini enim licet seipsum occidere: nisi ex precepto dei: sicut fecit forte sanson. de hoc August. primo de trinitate capitulo decimonono vigesimo et vigesimoprimo et ibi de Sansone et de Abraham quomodo excusantur vel potius commendantur sed expedit sibi vt exponat vitam suam in causa iusta contra inimicos ecclesie pro restitutione facienda illi cui vitam abstulit. quod si tantam restitutionem nolit facere debet aliam faceresecundum arbitrium bonorum equiualentem: eo modo quo equiualentia potest in talibus attendi. Nec debet absolui sine restitutione facta vel fienda talis homicida multominus quam homicida vel equicila: vt ita loquar.

¶ Si vero damnum sit citra mor tem et irremediabile: vt mutilatio enormis vel non enormis: communiter de ipsa non est statuta restitutio nisi pecuniaria. et debet talis pena corresponde re non solum damno: quod incurrit quis per mutilationem vel vulnerationem pro tempore prseenti vel futuro. quo vsurus esset tali membro: sed etiam. expensis appositis in curatione et placationi ei consolationi vulnerati vel mutilati. Et hoc secundum exigen¬ tiam et conditionem personarum: puta diuitis vel pauperis hinc vel inde secundum arbitrium bonorum. Si militer etiam dicitur quod si occisus vel mutilatus de membro lucratiuo sustentabat aliquos quantum ad vitam precipue non potentes lucrari aliunde nec habere victum suum nisi mendicando: occidens vel mutilans tenetur de vita prouidere. Non solum enim lesit illum in seipso: sed etiam in familia sua: sicut patet.

¶ De bonis fame dico quod quilibet iniusteaufferens famam alterius vel damnificans eum in fama tenetur de necessitate restituere illi famam suam: etiam cum detrimento fame. Si autem aliter non potest fieri. Quod autem in bono fame damni ficans teneatur ad restitutionem patet quia bonum fame maius est quam fortune. vnde et sapiens dicit cu ram habe de bono nomine. Melius enim est nomen ponum quam diuitie multe. igitur plus ledit aliquis proximum in fama quam in fortuna. et per consequens non minus tenetur sibi ad restitutionem hic quam ibi¬

¶ Ad cuius euidentiam dico quod aliquis potest alium infamare vel ledere famam eius vno modo falsum crimen sibi imponendo in publico. Secundo modo verum occultum: tamen sibi imponendo in publico. Secundo modo verum crimen occultum sibi impositum in publico negando. quia sic negans notat imponentem de calumnia.

¶ Primo modo dico quod tenetur leso ad restitutionem fame reuocando verbum suum: et retractando. et ita in publico: sicut dixit in publico. alias enim non seruat iusticiam reddendo quod suum est: puta famam quam iniuste alstulit. Si dicas quod talis lederet famam propriam: et debet magis diligere famam propriam quam alterius sicut tangitur in argumento: dico quod fama propria non est diligenda contra iusticiam: sicut nec vitapropria: vt superius dicebatur. Iustum est autem vt isti iniuste damnificato in fama restituatur fama. quia sibi debetur. non autem illi qui iniuste alium diffamauit. vnde iniustum est quod seruet sibi famam non restituendo alteri famam que sibi debetur. Ac cusans enim alium iniuste de falso crimine et publice in hoc quod mentitur ita publice in accusando radicaliter et virtualiter seipsum infamat: et reddit seipsum indignum fama. et tunc quando alteri restituir famam suam: non proprie seipsum diffamat: sed magis amouei a seipso falsam laudem: qua indignus est post talem accusationem. Sicut etiam qui forne catur coram duobus vel tribus: si illi postea accusent eum: non diffamant eum. sed lesionem dignitatis: quam ipse sibimet fecit: publicant. Ipse enim seipsum infamat sic in publico faciendo tactum sus um. Similiter dico quod qui imponit in secreto vel etiam in priuato coram vno vel duobus vel tribus falsum crimen alteri: tenetur retractare illud quod sibi imposuit. et per rationem supradictam. si quis autem nonc imponat certitudinaliter nec in publico nec in priuato: sed murmurat cum aliis. vel dicit se audisse narrari de alio: dico quod periculo se exponit propter scandalum pusillorum audientium: qui possunt esse leues in credendo: qui tamen propter hoc non deberent credere. quia qui cito credit leuis est corde. Et rara fides ideo quia multi multa loquuntur. Et si narret hoc intentione ledendi famam eius: dico quod contra charitatem facit. et grauiter peccat. Si autem non intentione tali: durum est quod exeat genus peccati venialis quia lingua lubrica est: et in lubrico posita: et qui non offendit verbo: hic perfectus est vir.

¶ Secundo modo infamandi: puta imponendo alteri verum crimen occultum tamen in publico dico quod tenetur illi restituere famam suam: sed non retractando verbum dicendo se dixisse falsum. quia tunc mentiretur cum sciat illud esse vel rum. in nullo autem casu tenetur mentiri: sed aliquo modo alio dicendo. Non teneatis vel reputetis istum pro tali. Ego male dixi imponendo sibihoc et fatue. Et hec quidem vera sunt. quia non sen uato ordine iuris. quia imposuit in publico: quod non potest venire in publicum. vel verificari in publico seu probari. Et ista persuasio. Non reputetis istum esse talem bona est. quia quilibet estimandus est bonus: donec probetur oppositum: quare etc.

¶ Tertio modo infamandi qui non est proprie infamare: dicitur quod negans in publico verum crimen decultum tamen: sibi impositum publice vel coram iudice non tenetur imponenti ad restitutionem fame. licet enim ledat eum in fama aliquo modo. imponens tamen debet sibiipsi imputare et magis seipsum infamat ex indebito modo imponendi quam iste negans.

¶ Sed quid de isto qui negat tale crimenverum occultum tamen: peccat ipse mortaliter. vel quomodo videtur quod mortaliter quia mentitur men dacio pernicioso contra accusantem et bonum communitatis: eo quod non potest puniri super tali crimine vero sibi imposito. Dico quod talis non deberet negare dicendo illud esse falsum simpliciter: quia men tiretur sed in casu isto bona esset responsio iuristarum: vt diceret nego istud sicut proponitur vel vt proponitur. quia vt in publico. et debet ista responsio sufficere iudici. nec debet eum cogere: vt dicat illud esse verum vel falsum. Et si velit eum cogerem debet dicere quod sufficienter respondit ad accusatio nem: nec a tali responsione vult recedere. Si auiem neget: dicendo illud esse falsum: peccat quidem. quia mentitur cum sciat illud esse verum. sed quod mor aliter peccet: durum est dicere. Nec probant hoc ille rationes. De mendacio pernicioso contra proximum accusantem diceretur quod non: sed ipse est perniciosus sibi ipsi accusando in publico: quod non est publicum. nec communitati. quia communitas non habet. punire nisi publica: non autem occulta vel se creta sed deus tantum. sed videretur magis mendacium officiosum quam perniciosum. et ita nan videetur mortaliter peccare: sed venialiter. et tamen quia bonarum mentium est ibi agnoscere culpam: vbitulpa non est: debet de illo confiteri indistincte tanquam de mortali: si mortale: vel de veniali: si veniale et in dubio. Si autem neget dicendo illud sibi impositum esse falsum: dicunt aliqui quod tenetur accu santi ad restitutionem fame: non quidem retractando negationem suam dicendo quod false negauit illud sibi impositum: tunc enim confiteretur crimen suum publice. et posset puniri pro eo sed per quedam alia verba cauta dicendo de accusante quem indirecte notauit de calumnia non habeatis eum pro calum niatore. quia puto quod habit bonam intentionem: et forte credidit se posse probare intentum suum: cum non possit: et sic deceptus fuit. Ex his patet quid dicendum ad omnia que implicantur in illo tertio argumento principali.