Quaestio 1

¶ Distinctionis. xlvi. Questio Unica.

CIrca distinctionem clvi. quero: vtrum in omni opere dei circa creaturam concurrant iusticia et mina.

¶ Uidetur quod non Nam deus predestinauit Iacob et reprobauit esau sine vllis meritis preuiis vel etiam preuiis. quia secundum apostolum ad romanos Non ex operibus sed ex vocan te dictum est: quia maior seruiet minori. sed in predestinatione Iacob non videtur fuisse iusticia quam do sine vllis meritis bonis. Nec in reprobatione Esau videtur esse misericordia immo nec iusticia. sed magis crudelitas et iniusticia quia sine vllis de neritis. ergo etc.

¶ Secundo sic. nullus iustus puanit culpam vltra condignum: nec etiam misericors: vt videtur. hec est enim iniusticie et crudelitatis. et in tali punitione nec est iusticia nec est misericordia. sed deus punit culpam mortalem in damnatis vltra condignum. Tum quia cnlpa momentanea est et temporalis. pena vero perpetua: et ita nulla proportio inter ipsas. Tum quia pena est grauior quasi sine comparatione in inferno: quam fue¬ rit delectatio in peccato. et tamen secundum iusticiam dictum / est deutero. xxiii. secundum modum delicti erit et plagarum modus. Et in apocalipsi. xviii. quantum glorificauit se et in deliciis fuit: tantum date ei tormentum et lud ctum. quare etc.

¶ Tertio sic. Iudex misericors non punit aliquem nisi ad correctionem illius sed deus punit non ad correctionem in inferno. ergo non concurritibi misericordia.

¶ Quarto. quia deus absolute loquendo posset damnare petrum et saluare iudam. sed damnando petrum nulla esset iusticia nec mina. patet. Similiter saluando iudam nulla esse iusticia: et licet posset videri misericordia. ergo etc. fvniuerse vie domini misericordia et ve¬

¶ Coc i it ritas I iusticia. Misericordiam et iudicium cantabo tibi domine. etc.

¶ In ista questione sic procedam.

¶ Primo inquiram breuiter an in deo sit iusticia:

¶ Secundo an in deo sit misericordia et per quem modum.

¶ Tertio an in omni opere dei concurrant iusti cia et misericordia vel possint in aliquo modo non concurrere.

¶ Ultimo ad rationes principales. articulum di¬

¶ Quantum ad primum co primoqui iusticia vno modo accipitur large vel communiteri secundum quod describit eam anselmus de veritate capitu. xii Iusticia ( inquit ) est rectitudo voluntatis propter se seruata. et isto modo quelibet virtus mentis rectificans ipsam potest dici iusticia. Est enim quelibet virtus existens in voluntate rectitudo quedam habi tualis ipsius voluntatis circa obiectum et materiam virtutis propter se seruata. quia bona.

¶ Alio modo accipitur iuslicia proprie: secundum quod accipit phuns. v. ethi corum. et illa dicitur habitualis rectitudo mentis seu voluntatis in operationibus vel circa operationes: que sunt ad alterum. Et isto modo in nobis iusticia est virtus moralis specialis et distincta a qualbet alia virtute secundum proprium genus subalternum Obiectum autem huius virtutis est operatio ad alterum circa medium vel equale: quod dicitur iustum. Operatio dico debita ex necessitate legis: cui subditur operans ipse. et cui legi oportet ipsum conformari et subici in operando: et se habendo ad alterum: et propter hoc iustum est debitum.

¶ Ex hoc autem patet quod iusticia distinguitur ab aliis virtu tibus. quia alie virtutes vel non sunt circa operationes ad alterum: sed magis circa operationes oporantis: sicut fortitudo et temperantia: vel si alique sunt circa operationes: non tamen ille operationes sunt debite ex necessitate legis. Et ista vera sunt de quacunque iusticia siue sit legalis et communis si ue sit particularis que diuiditur vel distinguitur in commutatiuam et distributiuam: in quibus medit vel iustum diuersimode accipitur. quia in commutatiua secundum proportionalitatem arithmeticam. sed in distributiua secundum geometricam: sicut declaraui in tertio distinctione. xxxiii. in vltima questione. Iusticia autem legalis est rectitudo habitualis ipsius voluntatis ad reddendum communitati illud quoc est debitum sibi ex necessitate legis ad hoc obligantis ipsum reddentem. Iusticia vero particularis est rectitudo voluntatis ad reddendum persone particulari. et diuiditur in commutatiuam et distributiuam. patet quod legalis distincta est a particulari: sicut et iustum quod est debitum communitati et respicit primo communitatem a iusto: quod est debitum particulari persone: et ipsam respicit primo. Distributiua vero distinguitur a conmutatiua. quia debitum singulari persone vel est de bonis communitatis. et sic accipitur iusticia distribitiua: que est circa medium proportionabilitatis geometrice. Uel est de bonis persone singularis. et est iusticia commutatiua: que est circa iustum vel medium proportionabilitatis arithmetice sicut est alias de claratum. Est autem aliqualis iusticia alia quae proprie non est pars subiectiua iusticie proprie acceptesicut sunt tres predicte: que dicitur iusticia retributiua boni premii pro merito bono: et mali pene pro me rito malo vel demerito. Et in ipsa non reseruatur per fecte ratio iusticie: nec etiam commutatiue de qua magis videretur. quia non oportet immo nec est conueniens: quod precise tantum reddatur vel accipiatur quantum precise est meritum vel demeritum: sed conueniens est quod premietur quis in bono vltra condignum meriti: et quod puniatur citra condignum demeriti: sicut etiam facit deus: qui est iustissimus retributor. Et ideo ista retributiua potest dici pars potentialis iusticie aliquo modo. quia in nobis partim conuenit cum iusticia. eo quod circa operationes ad alterum debitas a nobis ex necessitate legis licet deficiat a completa ratione iusticie.

¶ Ad propositum igitur an in deo sit iusticia. Dico primo: quod in deo est iusticia accipiendo iusticiam communiter primo modo. quia in ipso est summa rectitudo voluntatis propter se seruata. In voluntate enim sua est rectitudo inobliquabilis si cut in prima regula omnium agibilium. et hoc siue illa rectitudo habitualis dicat ipsam potentiam voluntatis diuine: siue dicat aliquid distinctum formaliter a potentia voluntatis correspondens est deo habitui accidentali et superaddito potentie in nobis.

¶ Secundo dico: quod in ipso non est proprie iusticia accepta ab aristotele nec legalis nec commutatiua nec distributiua: nec etiam aliquid correspondens taliiusticie proprie accepte. Nam licet deo conueuiant operationes ad alterum: siue ad communitatem vniuersi: siue ad entia particularia vniuersi: quia nulli debitor est nec tenetur alicui ex necessitate alicuius legis: cui necesserio subdatur et obligantis ipsum simpliciter ad hoc. Nulli enim legi subditus est in ordine ad alterum: sed tantum secundum quid supposita ordinatione sua libera: quo ordinauit dare conitati vniuersi bonum suum vel perfectiones ipsius vel sibi congruentes. et sic etiam de quolibet ente particulari in vniuerso. Ex quo etiam patet quod nec in aliquo principe potest esse iusticia legalis ad communitatem secundum legen quam cumque ab ipso institutam: supra quam legen ptantem habet: nec est illi subiectus. quia nihil debitum est communitati ab ipso secundum talem legen quam habet in sua ptante vel ex necessitate talis legis: licet bene ex necessitate legis sui superioris vel etiam iuris diuini vel naturalis: cui tenetur se conformare velit nolit.

¶ Tertio dico quod in deo est aliquo modo iusticia saltem improprie dicta. Et ista est quasi triplex secundum rationem in ipso. vna ad seipsum vel ad bonitatem suam: et omnia intrinieca sua quasi ad aliquid alte rum vel distinctum a seipso secundum rationem. et ista iusticia consistit in velle habitualiter vel actualiter bonitatem suam et omnia sua intrinseca et id quod cum decet bonitatem suam propter ipsam. Due alie sunt sunt ad alterum. vnaest absoluta iusticia: quae proprie non est retributiua: sed est iusticia qua absolute et iuste potest velle circa creaturam: quicquid non implicat contradictionem. Nec repugnat decentie bonitatis sue. Et iustum isto modo dicitur quicquid vult et potest velle in creatura vel circa ipsam: quantumcunque non attendantur merita vel demerita creature. quia enim creatura ex se nihil est nec habet aliquid in re: quod non accipiat: vel acceperit a mera liberalitate diuina: dico quod totum est iustum et rectum quicquid potest velle deus circa creaturam quomodocumque. Et loquendo de ista iusticia: dico quod iuste elegit Iacob: et reprobauit Esau non ex meritis vel demeritis etiam preuisis: sed quia sic placuit sibi. et Esau in nullo potest conqueri. habet enim figulus potestatem faciendi ex eadem massa vnum vas in comtumeliam: et aliud in honorem: sicut deducit apostolus Alia est iusticia dei retributiua bonorum vel malorum: que est secundum exigentiam meritorum vel demeritorum inordine tamen ad diuinam bonitatem. Et secundum istam puni citra condignum et remunerat vltra condignum: et secundum correspondentiam vel exigentiam meritorum plus vel minus de communi lege. Hoc autem non est ex necessitate alicuius legis: cui necessario sit subiectus: et ideo absolute loquendo libcet non secundum talem iusticiam posset aliter punire vel etiam premiare. Hec de primo articulo principali.

¶ Quantum ad secundum arti. an scilicet in deo sit misericordia: planum est secundum scriptu ram quod sic. Misericors ( inquit ) et miserator dominus. et multa alia. sicut etiam de iusticia.

¶ Ad cuius euide tiam notandum est quod in nobis misericordia habitua lis est habitus quidam qua nolumus miseriam alterius: quomodocumque hoc intelligatur. ita quod disponit vel inclinat ad noledum faciliter miseriam in alio. Et hoc vel futuram: et tunc preseruat ab illa. Uel presentem: et tunc releuat a miseria: si potest. Et consequenter disponit vel inclinat ad passionem tristicie consequentem actum nolendi miseriam in alio vel presentem vel futuram. vndeet misericors dicitur quali miserum cor habens. quia in eo quod compatitur miserie aliene: habet cor miserum cum misero: et communicat in miseria eius aliquo modo.

¶ Ad propositum vero dico: quod misericordia ad cepta pro passione vel tristicia illa vel aliquo inclinante seu disponente ad talem passionem vel ad aliquid correspondens in deo non est vere et proprie: vt videtur. quia nulla passio contristans siue sit intellectualis siue sensibilis est in deo: nec sibi aliquid correspondens vel proportionale ex natura rei. et ita siue passio illamisericordie sit sensibilis in nobis causata in appetitu sensitiuo ex apprehensione sensitiua miserie alie ne: siue sit passio spiritualis causata in voluntate exapprehensione intelligibili. et per consequens in ipsa actum nolendi talem miseriam: non est ponenda indeo misericordia isto modo.

¶ Secundo dico: quod indeo est misericordia habitualis: qua deus habitual ter habet nolle miseriam alterius siue imminentem siue presentem aliquando. quia in ipso etiam est propositum hab tuale et actuale etiam miserendi alteri vel subuenien di alteri seu miserie aliene. Et potest distingui ista misericordia sicut et propositum vel velle in deo siue habituale siue actuale in velle antecedens et consequens. Uelle vel misericordia antecedens est respectu omnium secundum apostolum. quia vult omnes homines saluos fieri: et ad cognitionem sui nomins venire. Uelle verovel misericordia consequens non est respectu omnium se aliquorum quantum ad misericordiam liberantem vel saluam tem: que eripit finaliter ab omni miseria et culpe et pene: sicut respectu electorum et saluanndorum: quando actu beatificat eos. Similiter etiam quantum ad miseri cordiam parcentem non est respectu omnium. Nam misericordia parcens dicitur secundum quam deus partim releuat a miseria vel praecauet miserie in parte: et pastim relinquit miseriam: sicut in damnatis puniendo citra condignum. Quod autem in deo sit misericordia aliquomodo predicto: patet. quia sicut nullum bonum eue nit nisi volente deo: ita nullum malum prohibetur ne eueniat: nec aliqua miseria precauetur vel tollitur nisi nolente deo. Multe autemmiserie possibiles euenit re prohibentur: ne eueniant vel in toto vel in parte secundum misericordiam liberantem vel parcentem. igitur in deo est misericordia vt videtur.

¶ Sed quomodo se habet misericordia ad iusticiam. distinguntur ne ab inuicem ex natura rei in deo quasi distincta attributa videtur mihi posse dici quod sic: sicut iusticia et charitas suo modo: et quod vnum non est de conceptu quiditatiuo alterius: sed secundum aliam et aliam perfectionem formaliter dicitur et est deus iustus habitualiter et misericors: licet bene sit difficultas in contrarium scilicet quod velle diuinum non distinguitur ex natura rei: sed est vnus simplex actus volendi vel nolendi omnia. et sic per consequens vnicus tantum habiius indistinctus ex natura reiet ratione reali. Et ita videretur quod in voluntate non esset nisi vnicus simplex habitus iusticia et mina vel quicunque alius distictus tantum secundum rationem sicut et ipse actus.

¶ Posset tamen dici quod actu volendi manente vnico et totaliter indistincto ex natura adhuc habitus eo modo quo ponuntur in diuina boluntate possent distingui non essentialiter sicut diuersi habitus accidem tales in nostra voluntate: a qua etiam essentialiter distinguntur sicut accidentia eius. quia in deo nullum est accidens: sed ex natura rei formaliter: sicut dictum est in primo distinctione. xxii de attributis. Et quando dicis quod actus divine voluntatis est indistincius: dico quod ista stant. quia habitus qui ponuntur in diuina voluntate modo predicto: nihil conferunt ad actum vllo modo nec per consequens quod ipsis variatis varietur actus Si autem non placet tibi istud: quia etiam sicut dictum est in tertio: habitus multi nihil faciunt ad actus in nobis: et tamen variantur actus sicut habitus vel econuersoDicas quod habitus in voluntate diuina non distinguntur nisi secundum rationem et connotata: sicut nec actus diuine voluntatis. Et tunc misericordia et iusticia non nisi secundum rationem distinguntur. et sic de aliis habitibus petinentibus ad voluntatemquibuscumque. sicut etiam videtur ex parte intellectus inensse. Idem est ergo habitus sicut et idem velle: qui respicit iustum circa creaturam: et sic dicitur iusticia: et qui respicit miseriam releuandam vel prohibendam: et sc dicitur mina: et distinguitur secundum rationem. Hec de secundo articulo principali.

¶ Quantum ad tertium articulum. an scilicet in omni opere dei circa creaturam concuirant misericordia et iusticia. Dico primo quod miseri cordia siue liberans a miseria totaliter siue miseri cordia parcens: que non liberat a tota miseria: sed a parte miserie: quia parcit a tanto licet non a toto reliquendo subiectum concurrit cum iusticia dei: que est iusticia concedentie bonitatis sue: qua simpliciter et absolute potest circa creaturam quicquid placet sibi et non repugnat bonitati sue. Non enim repugnat immo condecet diuinam bonitaem: vt liberet aliquem a totali miseria saluando ipsum: et beatificando: vel vt parcal alicui a tanta miseria et si non a tota: sicut facit punien¬ do cltra condignum et remittendo partem miserie siue pene.

¶ Secundo dico: quod attendendo ad iustician que attendit exigentiam meritorum in ordine tamen ad diuinam bonitatem non concurrit in omni opere dei circa creaturam cum misericordia nec econuerso: sed est dare aliquod opus dei: in quo nec inuenitur misericordia nec iusticia isto modo: sicut patet de reprobatione Esauquia non ex meritis nec preuiis nec preuisis. et ita non est ibi iusticia illo modo: nec etiam misericordia vt patet. et ita est etiam de reprobatione cuiuslibet alterius suo modo quantum ad hoc quod dicit ex parte dei scilicet nolle efficax conferre gloriam. Uel velle non conferre. Similiter etiam in predestinatione omnin electorum nulla est iusticia isto modo accepta. Nam sicut dixin primo: praedestinatio non est ex meritis nec preuiis nec preuisis: sicut nec reprobatio.

¶ Tertio dico quod accipiendo iusticiam isto modo quod in omni premiatio ne et punitione electorum vel reproborum de communi lege concurrit iusticia cum misericordia. Nam in premia tione bonorum iusticia est quia premiat. sed mina: quia vltra condignum premiat. In punitione vero reproborm est iusticia. quia punit. sed ibi etiam misericordia. quia cum tra condignum punit.

¶ Quarto dico quod licet in reprobatione vel predestinatione alicuius quantum ad velle vel nolle conferre alicui gloriam non sit iusticia: que dicitur exigentia meritorum vel secundum exigentiam meritorum: vt dictum est: nec fit misericordia in reprobatione: licet videatur esse in predestinatione: in vtroque tamen est iusticia dei absoluta: qua potest absolute et iuste velle omne illud circa creaturam et suum esse vel non esse: quod non repuguat bonitati et entitati sue hoc velle vel nolle. et per consequens quod contradictionem. non implicat hoc ipsum velle vel nolle. Et loquendo de ista iusticia dico quod omne volitum a deo vel nolitum circa creaturam est iustum: et eo ipso iustum: quo volitum.

¶ Quinto dico quod loquendo de iusticia quam habet ad seipsum: puta ad bonitatem suam vel ad sua intrinseca: que tenetur ex iusticia diligere eo mode improprie accipiendo iusticiam: quo dicebatur supram misericordia non concurrit cum iusticia. Ibi enim est iusticia dei ad seipsum: et nulla mina ad feipsum: sicut nec aliqua miseria sibi est possibilis: a quae liberetur: vel in qua sibi parcatur: sicut patet.

¶ Sexto dico quantum ad creaturas vniuersi quae ponuntur a deo in re et in effectu seu etiam perfectiones naturales ipsarum: quod in omni opere de positiuo vel conseruatiuo alicuius talis creature vel perfectionis seu boni eius concurrunt iusticia dei absoluta frequenter supradicta et mina liberans vel in toto vel parte ab aliqua miseria opposita vel contraria illi perfectioni siue positiue siue negatiue: vt patet Similiter etiam si accipiatur iusticia secundo modo in proposito pro exigentia nature rei: ibi est iusticia secundo modo correspondens exigentie meritorum aliquo modo. sicut dicimus quod natura ignis exigit esse sursum: et natura terre deorsum. Natura ignis esse calidum: et natura aque frigidum et huiusmodi.

¶ Sed quantum ad operationes vel actiones corruptiuas vel destructum uas seu anihilatiuas secundum quod huiusmodi non concurrit miser cordia vt videtur: licet sit ibi iusticia dei absoluta: vt dictum est supra. Iuste enim potest anihilare aliquid vel corrumpere. quare etc. Misericordia autem non vi detur in destructione vel corruptione seu anihilatione alicuius. Hec de tertio articulo principali.

¶ Si dicatur contra predicta quod iudicium sine miseticordia fiet illi: qui non fecerit minam. et ita in pani¬ tione reproborum qui non fecerunt minam: non concurret misericordia. dico quod non excluditur hic minaomino: sed accipitur iudicium sine mina pro iudicio seueriori quam sit futurum iudicium illorum: qui fecerunt misericordiam. quare etc. Nisi forte etiam diceretur quod ibiest misericordia parcens a miseria non essendi: que est maxima. quia deus voluit ipsum fore: licet etiam reprobare principale argumentum

¶ Ad primum patet quid dicendum de Id cob et Esau. patet quod in reprobatione Esau non fuismina: licet et in ipsa et in predestinatione Iacob fuerit iusticia modo predicto non secundum exigentiam meritorum. sed iusticia absoluta.

¶ Ad secundum dico: quod deus non punit culpam vltra condignum defacto et de legecommuni: licet eternaliter puniat culpam mortalem in inferno et pena priuationis vel carentie beatitudinis et pena sensus afflictiua.

¶ Ad hoc vero adducuntur congruentie. Tum quia creatura manens in pectato finaliter pro statu vie peccat quantum est in se in eternon vel pro eterno sui et semper in vltra caret rectitu dine debita infuisse: que non infuit: pro quando debuit infuisse: et ita semper in posterum iuste punitur tam loquendo de iusticia dei absoluta quam de iusticia dei secundum exigentiam meritorum.

¶ Secundo etiam: quia et si aliquis pecceraliquando cum proposito penitendi: planum est tamen: quod quantum est ex se: ipse exponit se perpetuitati peccati mauentis in diuina impunitione. quia a peccato resurgere non potest nisi a diuina mina. et tamen ipsum deum offendit. et ita si in tali pcto moriatur: iuste potest eternaliter puniri.

¶ Tertio etiam quia sic videmus in policiis ciuilibus: quod est quedam pena excludens totaliter reum ab ipsa ciuilitate sicut mors vel relegatio seu exilium perpetuum: sicut sunt pene perpetue. Alia est penatenporalis: que non excludit totaliter et perpetuo a ciuilitate. et ista dicitur pena ad tempus vel temporalis. et si persona esset perpetua: prima pena posset esse perpetua et iuste sicut exilium perpetuum vel huiusmodi. sic in proposito de ciuilitate vel politia dei est dare aliquam penam perpetuo excludentem a ciuilitate eius. et iuste potest hoc esse vel fieri de pena peccati mortalis: litet perpetuitas seu extensio durationis non per se correspondeat culpe: sed magis intensio maior vel minoripsius. vnde et secundum hoc potest magis saluari quod secundum qua litatem vel modum delicti erit et plagarum modus. et hoc precipue intelligendum quantum ad distinctionem vel superabundantiam et defectum culpe a culpa. Hec videtur ratio Augu. xxi: de ciuitate dei.

¶ Quartopeclaratur hoc: quia possibile esset deo secundum strictum rigorem iusticie taxare penam ita intensam: quod sufficienter corresponderet culpe: etiam si natura esset statim anihilam da: si pena sic intensa esset possibilis in creatura. igitur quod pena eterna nunc infligitur: non est quia eternitas sit de ratione pene inquantum essentialiter punitiua sed accidit propter eternitatem vel perpetuitatem persone punite. Et iuste etiam puniri potest durante improba voluntate in ipsa precipue et iniusticia: et dato quod non duraret: quia extensio talis infinita sibi accidit secundum quod huiusmodiAliter probatur hoc. quia peccatum priuat bonum infinitum deum. et per consequens debetur sibi pena infinitanon nisi secundum extensionem. quia intensiue non potest esse talis. ergo etc.

¶ Contra hoc videtur. quia in hoc distinguitur pena culpe mortalis a pena venialis. quia vnaest eterna et alia temporalis. Nec potest dici eterna propter perpetuitatem persone punite: quare etc. Sed ista ratio non est cogens sicut patuit in tertio. quia peccatum non sic priuat bonum infinitum: sicut dicunt: sed magis bonum finitum sieut ibidem dicebatur. quia priuat oppositam iustieiam debitam formaliterinesse: que est bonum quoddam finitum. Non autem priuat deum sicut patet. Sic ergo patet quod deus puniendo culpam eternaliter non punit vltra condignum. quia semper citra condignum intensionis pene positiue: licet extensio sit infinita. Quando dicis quod culpa est temporalis et momentanea: dico quod licet sit tparalis in se vel momentanea sicut et meritum: tamen in imputatione diuina potest esse perpetua et iuste: et similiter in punitione sicut meritum suo modo in premiatione propter congruentias vel rationes predictas.

¶ Ad illud de Deuteronemio: quod secundum modum delicti erit et plagarum modus verum est quantum ad intentionem pene positiue. quia pro grauiori culpa est intensior pena: et pro minus graui: minus intensa: semper tamen citra condignum. Et similiter ad aliud de apocalipsi: quantum glorificauit se et in de liciis fuit etc. Dico tamen vltra quod loquendo de iusticia dei absoluta: deus posset iuste aliquem affligere dolore / aliquo vel tristicia vehemente sine vlla culpa. ille tamen dolor vel afflictio illa non diceretur proprie pecna. Quod autem hoc posset: patet. quia in hoc nulla contra dictio implicatur nec repugnat hoc bonitati sue: si cut et aliquos iustos et sanctos affligit deus in mundo isto: quibus tamen postea posset non conferre bonum aliquod. sicut patet.

¶ Ad tertium principale dico: quod ludex et iustus et misericors potest punire aliquem cum tra condignum non ad correctionem puniti: sed ad vin dictam mali. sicut cum aliquis suspenditur vel inter ficitur propter demerita sua: qui tamen dignus esset grauiori pena. sic in proposito dico de deo in damnatis.

¶ Ad quartum dico: quod deus loquendo de sua iusticia absoluta posset damnare petrum: et saluare iudam: et vtrunque iuste sed non loquendo de iusticia: que est exigentia meritorum: sicut patet. et in damnando petrum non oportet: quod concurrat misericordia cum prima iusticia nisi forte parcens a non esse: in saluando tamen iudam et esset misericordia et iusticia absolutam sed non iusticia exigentie meritorum.