Quaestio 1

¶ Distinctionis Decimequarte. Questio Prima

CIrca disinctionem Decimamquartam quero pri no vtrum penitentia sit sacramentum noue legis.

¶ Uidetur quod non. Illud quod est virtus: nec est aliquid sensibile: non est sacramentum noue legis. sed penitentia est virtus: nec est aliquid sensibile: latet enim interius in mente: ergo etc.

¶ Secundo sic. sacramentum habet determinatam formam verborum: vt videtur. sed peni tentia non habet talem formam determinatam: ergo etc.

¶ Tertio sic. Sacramentum noue legis non exhibetur nisi a ministris ecclesie sed penitentia exhibetur non a ministris ecclesie: sed a penitente: ergo etc. est doctrina totius ecclesie et maContra gister in hoc tractatu de penitem tia. Alioquin non essent septem sacramenta In ista quaestione sic procedam.

¶ Primo distinguam de hoc nomine penitentia

¶ Secundo ostendam quomodo accipiendo peni tentiam: penitentia est sacramentum noue legis: et ponam rationem eius.

¶ Tertio ostendam quomodo penitentiaest virtus.

¶ Quarto quomodo nec est sacramentum nec virtus: sed actus aliquis.

¶ Ul timo ad rationes principales.

¶ Quantum ad primum dico: quod penitentia accipitur vno modo pro actu: alio quando pro habitu. aliquando pro signo exteriori Pro actu accipitur aliquando et quandoque pro actu interiori. aliquando pro actu exteriori. Pro actu interiori accipitur peni tentia: et tunc idem est quod actus detestandi peccatum vel actus displicentie de pctato commisso vel omisso: vel potius omissionis et pertinet iste actus ad voluntatem sicut patet. Et penitentia isto modo nihil alido est quam actualis tenentia pene in seipso pro peccatovel tristitie interioris in ipsa voluntate.

¶ Et fithec quadrupliciter secundum aliquos vnomodo per actum voluntatis applicatiuum et imperatiuum com siderationis actualis de pecccato in intiellectu: et nolitionis seu displicentie vel detestationis actua lis in voluntate respectu eiusdem peccati. Ita quod istud imperare dicitur penitere vel penam tenere: quia actualis consideratio vel actualis detestatio que inperantur per ipsum: et simul coniunguntur sunt cau se proxime due partiales ipsius pene: vel tristitieconsequentis in voluntate de peccato ipso: et illud imperare est causa remota huius pene.

¶ Secundo modo iste actus qui est penitere vel penam tenere dicitur ipse actus displicentie vel nolitionis seu detestationis peccati imperatus per illum primum actum Ita quod nolle vel odire seu detestari peccatum est penitere isto modo.

¶ Tertio modo dicitur penitere quantum ad actum interiorem penam illam vel tristitiam patienter sustinere et voluntarie et non mutmurando vel repugnando.

¶ Quarto modo dicitur penitere actus interior voluntatis penam predictam acceptare non solum patienter sustinendo non remurmurmurando vel repugnando sicut tertio modo sed etiam sic quod gaudenter et delectabiliter vt sic secundum dictum augustini peccator et depeccato doleat et de dolore gaudeat: dolorem sic ad ceptet voluntarie: vt gaudium consequatur talem actum.

¶ Ex quibus patet quod tristitia voluntatis que dicitur passio eius non est penitere aliquo modo proprie loquendo: quia non est penam tenere: sed magis est ipsa pena tenta: vel que tenetur interius n mente: et est illud circa quod quasi materialiter: vel virtualiter versantur quatuor actus predicti: o diuersimode se habent ad tristitiam ipsam: vt patet Nam primus actus qui potest dici vindicare potest esse causa remota talis tristitie: ita quod tristitia est effectus et non obiectum.

¶ Secundus vero scilicet nolle vel detestari est causa proxima partialis ipsius tristitie et non habet eam pro obiecto: sed alii duo puta acceptare vel sustinere habent eam pro obiecto: et non pro effectu. Non enim sunt cause eius sed naturaliter presupponunt eam: vt obiectum volitum per tales actus.

¶ Ex his patet secundo quo modo pena vel tristicia illa circa quam versantur actus penitentie interiores est voluntaria. Tum quia voluntarie causata per actum voluntatis imperatiuum vt per causam remotam / per actum voluntatis dete statiuum peccati vel nolitiuum: vt per causam proximam. quia tristicia est de his que nobis nolentibus accidunt vel acciderunt. Tum quia voluntarie acceptata vel supportata. Tum quia etiam gaudenter acceptata. Si dicas: quod pena de rationesua dicit quid inuoluntarium: igitur ista tristicia vel non est pena: vel non est voluntaria. Dico quod pena inuoluntaria est loquendo de voluntate secundum se et affectionem commodi potest tamen esse voluntaria antecedenter ipsa pena scilicet in aliquo praecedente ipsam vt in causa. sicut in proposito tamen declaratum. et etiam volun¬ tate sequente affectionem iusti: qua vult vel potest velle homo omne illud: quod est iuste volibile: cuiusmod est ista pena vel tristicia in punitionem peccati. Et si militer potest esse voluntaria: quia voluntarie superportata vel acceptata: sed secundum se vt passio quedam est sit contristans et inuoluntaria loquendo de voluntale sequente affectionem commodi. Ex his etiam apparet tertio: quomodo quadrupliciter accipitur penite re: proprie pro actu interiori qui est penam tenere. Et potest describi quilibet istorum sic quod primum vel penitere primo modo dicatur vindi care peccatum a se commissum vel omissum. Et patet quomodo est ibipenam tenere: quia applicare sibi penam et causare eam in seipso imperando causas proximas: sicut dictum / est supra. primo modo est penam tenere et hoc siue aplicet: vel infligat penam in affectu tantum siue cum hoc in effectu. quia vindicans non minus vindicat aliquando: dato quod non sequatur pena vel tristicia in effectu propter defectum alicuius cau se secunde: dum tamen intendat et nitatur eque penam infligere

¶ Penitere vero secundo modo dicatur detestarivel odire peccatum suum. et est ibi penam tenere incausa proxima partiali ipsius tristicie vel pene. Et potest intelligi istud penitere de nolle vel detestari peccatum sub propria ratione et in speciali vel in generali quod est peccatum suum. Et similiter de displicentia vel detestatione formali. sicut quando habetur formaliter actus ipse nolendi vel detestandi peccatum vel de virtuali displicentia: quando habetur aliquis actus alius ad quem virtualiter natus est sequi displicentia: et in quo continetur quomodo. sicut ad velle aliquid efficax potest sequi tale nolle. vt ad velle amicitie dei vel ad velle martyrii propter deum. Et similiter potest intelligi in primo penitere.

¶ Penitere tertio modo dicatur penam inflictam pro peccatopatienter supportare non remurmurando. Et patet quod est ibi penam tenere eo modo quo tenetur obiectum in actu. vnde et communiter dicitur sustinere in hoc sensu I sub actione agentis et infligentis seipsum illiconfirmando tenere.

¶ Penitere vero quarto modo dicatur penam inflictam pro peccato sua gratam ter vel gaudenter acceptare. Et est ibi penam tenerem: sicut obiectum ipsum tenetur in actu voluntatis. et potest intelligi de acceptare formaliter vel virtualiter scilicet quod in aliqua alia acceptatione in qua ista vit tualiter includitur vel nata est sequi ad eam. Et si militer sic potuit intelligi tertius modus de ipso sustinere. Hec de actu interiori.

¶ De actu exteriori patet: quod aliquando accipitur penitere pro tali actu quales sunt actus exteriores penales ipsorum penitentium. Sic ergo penitentia accipitur pro actu.

¶ Secundo dico quod aliquando accipitur pro habitumentis interiori. Et dico quod habitus potest intel ligi quadrupliciter secundum correspondentiam ad quadruplicem actum supradictum generatiuum habitus alicuius: qui potest dici penitentia: et vnusquisque secundum suum modum. Et sunt isti quatuor habitus alterius et alterius rationis: sicut et illi actus generatiui ipsorum. De hoc tamen magis dicetur infra in tertio articulo.

¶ Tertio modo accipitur penitentia pro signoexteriori penitentie non quocumque quia quilibet actus exterior penitentie significans displicentiam vel tristiciam potest esse signum eius: sed pro signo exhibito a penitente vt confitente exterius peccatum suum tanquam sibi displicens: et pro quo subdit se absolutio¬ ni. Et similiter pro signo absolutionis vocalis et sensibilis exhibito aministrante: quod est signum abso lutionis interioris et penitentie ipsius penitentis. si gnum inquam non naturale sed ad placitum institutum magis. Et sic patet quod penitentia multipliciter equiuoce accipitur. Hec de primo articulo principali

¶ Quantum ad secundum articulum dico: quod penitentia accepta tertio modo scilicet pro signo sensibili ad placitum exhibito ad significandum absolutionem anime a peccato et penitentiam interiorem est sacramentum noue legis. Et primo ponam rationem nominis huius sacramentio Secundo declarabo eam: et osteddam quod ratio non est ficta: sed est aliquid possibile: quod subest et quod congruum est tale signum vel sacramentum in ecclesia.

¶ Est igitur penitentia absolutio vocalis: vel sensibilis hominis penitentis facta verbis certis cum debita intentione prolata a sacerdote iuriidictionem super penitentem habente ex institutione diuina efficaciter significans absolutionem anime a peccato.

¶ Istam descriptionem declaro. Dicitur ibi primo quod sacramentum penitentie est absolutio vocalis seu verbalis: et per consequens sensibilis: quia in sacramento debet esse aliquid sensibile: sacramen tum enim noue legis est sensibile signum: sicut dice patur in principio huius quarti. Secundo dicitur hominis penitentis et confessi: est enim sacramentum homini viro vel mulieri exhibendum: non autem alicui alteri creature. Sed penitentis quia necessario oportet quod homini aliqualiter displiceat peccatum suum ad hoc: vt sacramentum habeat effica ciam. Et similiter necessarium est: quod homo fuerit confessus vel voce vel alio signo sensibili peccatum suum ad hoc: vt sacramentaliter absoluatur quia iudex homo non iudicat: nec rite iudicare potest de causa: donec cognouerit de ipsa: vt patet. Et ponitur istud totum secundum aliquos in ista descriptione quantum ad illa que sunt insonsibilia bro materiali sacramenti penitentie: sicut aqua suo modo in baptismo. Ita quod homo penitens et confessus est materia huius sacramenti verba vero absolutio nis sunt forma: accipiendo materiam et formam eo modo quo dictum est supra in aliis sacramentis. Necessarium est enim secundum eos quod in quolibet sacramento sit aliquid tale materiale et formale: quia sacramentum / noue legis consistit in rebus et verbis non in verbis tantum. Et in proposito videre non possunt aliud pro materia nisi hominem penitentem confessum qui est aliquid sensibile: vt patet. Et ideo non solum homo talis est circa quem sacramentum exhibetur: sed est etiam materia sacramenti. Nisiforte diceretur: sicut dicunt alii: quod confessio ipsa penitentis precedens absolutionem sit materiale huius sacramenti. Et tunc diceretur quod non oportet materiam et formam simul esse in hoc sacramen to: sed sufficit quod materiale prefuerit et subsequatur forma absolutionis

¶ Et secundum ipsos confessiosensibilis confitentis est pars intrinseca et essen tialis sacramenti penitentie: licet non sit contritio que est aliquid spirituale et non sensibile. Nec satifactio que sequitur et est posterior vel esse potesti tota rationesacramenti.

¶ Alii vero dicunt. quod nec homo penitens et confessus: nec sua vocalis confessiopertineret ad rationem sacramenti: nec sicut mate¬ riale nec sicut formale. sed homo tantum se habet in sacramento vel ad sacramentum sicut persona circa quam exhibetur sacramentum: sicut etiam in baptismo. Confessio autem vocalis precedens est sicut dispositio quedam preuia necessaria ad hoc: vt sacramentum efficaciam habeat. Sicut in baptismo praecedunt alique dispositiones: que non pertinent intrinsece ad rationem sacramenti. Ita quod in absolutione illa sacerdotali perfecte et complete consistit ratio sacra menti. Nec oportet: quod licet ita sit in aliquibus sacramentis: in omnibus esse res vel rem et verba sic distincta: sicut in baptismo vel eucharistia. Sed in hoc sacramento verba absolutionis sufficiunt sicut dicunt. Unde et consequenter ponunt: quod confessio vocalis ipsius penitentis non est pars sacramenti. Uidetur tamen michi probabilius altero duorum primorum modorum posse dici.

¶ Sed additur: quod talis absolutio sit sub verbis certis: et hoc quantum ad formam vel formale eius sacramenti. Circa quod tamen est aduertendum quod sicut dicit vnus doctor et bene doctrina de sacra mento penitentie assimilatur vel subalternatur alii quo modo doctrine de iudiciis vel sententiis. nam inforo conscientie absoluens iudicat et sententiat de facto penitentis: et pro tanto potest dici penitentia sacra mentum iudiciale vel iudicium sacramentale.

¶ Exquo concludit: quod non est necesse in forma absolutio nis esse ita praecisa verba vel limitata sicut in baptismo vel eucharistia: sed sufficit quod exprimatur actus sententie absoluentis: sicut et in iudiciis non sunt verba limitata sic vel determinata. sed frequenter vtuntur iudicantes variis verbis. Ideo secundum aliquos sufficit dicere absoluo te. Et alii apponunt. In nomine patris et filii etc. Et alii alia multa: que non sunt necessaria sicut puto. debet tamen dari absolutio sub certis verbis. quia non sub quibuscumque verbis potest dari sed sub aliquibus communiter: licet non omnino eisdem apud omnes vtatur ecclesia: sub quibus certum est quantum ex parte verborum: quod absoluit. Sed sequitur ex debita vel cum debita intentione prolatis. et hoc ponitur eodem modo et eadem necessitate sicut de aliis sacramentis.

¶ Sequitur a sacerdote. nullus enim potest hoc sacramentum ministrare nec de iure: nec de facto: sic quod aliquid fiat: nisi sit in sacerdotem ordi natus. Et ideo nec angelus nec quicumque non sacet los potest sacramentaliter absoluere. Et decens esti quod sacerdos. nam sibi conferuntur claues: de quibus infra dicetur quod virtute ipsarum absoluit: vt sic peni tentes tanquam inferiores per sacerdotes tanquam per me dios ad deum reducantur: et seruetur ordo debitus in ecclesiastica hierarchia et similiter vt sacerdotes qui soli potestatem habent super corpus christi: vnan potestatem habeant super corpus christi mysticum absoluendo sacramentaliter penitentes in foro conscientie interiori.

¶ Sed dicitur vltra a sacerdote turisdi ctionem habente super penitentem. quia requiritur iurisdictio vltra elaues: sicut dicetur infra. sententia enim a non suo iudice est nulla: sicut patet.

¶ Sed quod vlterius dicitur ex institutione diuina etc. ponitur sicut in aliis sacramentis.

¶ Quod autem vltimo sublungitur absolutionem anime a peccato: ponitur quantum ad proprium et principalem effectum sacramenti penitentie quod quantum est ex parte sua est signum et ficax effusionis gratie et remissionis culpe actualis in anima penitentis: si talem culpam inueniat: quando suscepit sacramentum: et non ponitur sibi obex: li¬ cet autem sacramentum non deleat culpam sed tantum infundat seu augeat gratiam quando culpa iam prius est deleta: vel quando ponitur sibi obex ex paste penitentis: et tunc nec delet culpam nec infunditgratiam. sed ista sunt per accidens respectu sacramenti: sicut patet. sic igiturpatet descriptio penitentio sacramenti.

¶ Quod autem sit possibile tale sacramen tum patet. quia deus potest remittere secundum illum articulum remissionem peccatorum: sicut etiam homo pomini potest remittere culpam vel offensam. Et planum est: quod aliquod signum sensibile efficax potest instituere ad hoc significandum et exprimendum sicut dictum est superius de sacramentis in communet signum efficax talis remissionis eo modo quo dictum est supra de efficacia sacramentorum. Et ideo patet quod isti rationi nominis subest aliquid possibile: nec est ratio ficta: sicut ratio impossibilis vel fis nenti. Sunt enim omnia: que ponuntur in ea in se possibilia: et adinuicem comparata nullam repugnantiam nullam contradictionem implicantia.

¶ Ultimo dico: quod congruum fuit tale sacramentum de facto institui: vt homines signum haberent remissionis suorum peccatorum et in tali sacramento exercerentur et facilius remissionem mererentur. nam licet sit homini possibilis alia via qua remissionem peccatorum consequatur puta contritio et displicentia sufficiens ita tantum vt sit meritum de congruo remissionis peccatorum: sicut etiam frequenter contingit: quod homini remissum est peccatum antequam accedat ad sacramentum: tamen via facilior et certior est suscipiendo sacramentum. non enim requiritur tanta displicentia nec contritio: sed sufficit attritio et displicentia etiam satis modica: sic quod non ponat obicem ipsi susci pienti sacramentum. Idcirco etiam de facto institutum est hoc sacrametum. Ioan. xx. Accipite spiritum sanctum. quorum remiseritis peccata remittum tur eis. et quorum retinueritis retenta sunt. Ubi christus discipulis suis sacerdotibus tradidit potestatem cognoscendi et sententiandi de causis peccatorum et pe nitentium in foro secreto et interiori: et ita absoluen di eos a peccatis eorum: vel retinendi peccata eorum non absoluendo eos secundum iudicium sacerdotis claue non errante. Hec de secundo articulo principali questionis.

¶ Quantum ad tertium articulum dico: quod accipiendo penitentiam pro habitu il lo quadruplici correspondente ad alios actus quatuor penitendi: quibus tenetur pena: quorum primus dicitur vindicare: et idem quod imperare causas proximas tristicie punitiue peccati. Secundus dicitur detestari peccatum seu nolle vel odire ipsum: et habere displicentiam de ipso. Tertius actus est sustinere vel supportare talem tristiciam de peccato. Et quartus est gaudenter acceptare. Accipiendo dico penitentiam siue pro habitu vindicatiuo: siue pro habitu detestatiuo peccati: siue pro habitu supportatiuo pene siue pro habitu acceptatiuo eius: dico quod quilibet talis habitus potest dici et est virtus. et sic etiamipenitentia est virtualis. Hoc probatur de quo libet istorum habituum in communi. quia habitus electiuus secundum dictamen rationis recte est virtus. patet secundo ethicorum. sed quilibet istorum habituum est huiusmodi. nam ratio recta dictat: quod et peccator eligat vindicare: et vindicet peccatum suum: et quod deus testetur et odiat ipsum: et quod displiceat tanquam sibi malum: et quod supportet penam voluntarie pro eo: et quod etiam gaudenter acceptet eam. deus enim iuste vindicat et vindicare potest peccata contra legem perpetrata sicut et quilibet legislator suo modo vindicare debet: et potest peccata contra legem rectam Et sicut potest legislator iuste vindicare: et penam impaerare: sic et minister legislatoris iuste potest exequiconformiter agendo secundum imperium legislatoris: a quo sibi commissum est istud. Deus autem vnicuique commisivt ministro vindicare peccata propria in legem diuimam perpetrata. Ut sicut peccata ab homine volutarie perpetrantur: ita et voluntarie vindicentur.

¶ Et ideo dico quod habitus ille vindicatiuus pectimo electi/ uus est secundum rectam rationem. Et sic de aliis suo modo et per consequens est virtus.

¶ Secundo dico quod ist quatuor habitus penitentiales sunt habitus morales acquisibiles vel acquisiti: licet possint a deo infundi: sicut et quilibet habitus. Non enim sunt habi tus theologici. quia non habent deum immediate pro obiecto: licet bene habeant deum pro fine: sicut et alie virtutes acquisite. sed habent aliqua alia pro obiectis. Quod sint habitus morales. patet: tum quia exmore vel consuetudine et frequentia actuum appet tiuorum puta ipsius voluntatis acquisiti vel acquisi biles sunt. Nullus enim eorum est habitus intellectua lis. patet. quia nullus dictat verum vel falsum. Nul lus etiam eorum pertinet ad appetitum sensitiuum. nam quilibet istorum aliquo modo versatur circa peccatum vel vindictam seu penam peccati. Et ita se quitur apprehensionem intellectualem. quia sensus rationem peccati non apprehendit. pertinet solum erge ad voluntatem: et non ad appetitum sensitiuum.

¶ Tetio dico: quod sunt habitus speciales essentialiter distincti ab inuicem et simpliciter alterius rationis: sicut et actus illi generatiui ipsorum: et obiecta eorum saltem quantum ad tres ipsorum. Nam forte tertius et quartus habent idem obiectum puta penam vel tristitiam: que supportatur et gaudenter acceptatur: sed primus habet obiectum illud: quod imperatur per ipsum puta actum detestatiuum peccati. secundus habepro obiecto culpam ipsam vel peccatum: quod oditur et displicet per ipsum. Tertius vero et quartus habent pro obiecto penam ipsam vel tristiciam. Nec oportet propter hoc: quod sint eiusdem rationis. Nam aliuncde possunt distingui. Uel forte diceret aliquis: quod non sunt alterius rationis. non insisto modo circa hoc.

¶ Sed dubium est sub qua ratione peccatum vel culpa est obiectum penitentie virtutis: que est detestatiua peccati ipsius. Et dicitur diuersimode ad hoc. Quidam dicunt: quod hoc est inquantum peccatum est expiabile per actum penitentis. Alii quod inquantum est o fensiuum diuine amicitie. Alii quod inquantum peccatum est contrarium legi diuine et iusticie dei. Uidetur michi: quod potest poni obiectum penitentie vt peccatum est et culpa scilicet prout est carentia iusticie debite inessevel infuisse penitenti. vt sic enim habet rationem per se mali et rationem extra intellectum non per intellectum et sic est malum et odibile et detestabile vel nolibile et sic circa ipsum vt obiectum versatur penitentia peccati detestatiua. vnde et patet: quod aliqua virtus habet per se malum pro per se obiecto. et hoc non est inconueniens de virtute: cuius actus est detestari vel nol le obiectum suum seu odire. sed esset inconueniens loquendo de malo culpe et de virtute cuius obiectum actus esset velle vel amare. Et confirmatur hoc exdictis aliorum quia peccato inquantum peccatum est et malum conuenit denominatiue: quod sit contra legenquod sit offensiuum diuine iusticie vel iusticie: et etiam expiabile per penitentiam: quare etc.

¶ Quarto dico: quantum ad istos habitus in speciali: quod primus habitus penitentialis vindicatiuus continetur sub iusti cia aliquo modo. vel reducitur ad ipsam: sicut pars eius saltem potentialis seu virtualis. Est enim ordi natiua penitentis quasi ad alterum. nam licet penitens vindicet peccatum in seipsum. Unde et deus qui vindicat peccatum non in seipsum: sed in alium puta in reum: non dicitur penitens. tamen penitens vindicat peccatum in seipsum quasi in alterum: quia vt minister legislatoris scilicet dei vindicat peccatum in seipsum vt in reum: et accidit: quod minister dei et reus ipse in eadem persona coniungantur. quia igitur iusticia est ordinatiua ad alterum: hinc est: quod ad ipsam penitem tia reducitur et sub ea aliqualiter continetur vndem vnus dicit: quod habitus penitentialis vindicatiuus culpe posset esse eiusdem rationis in duobus quorum vnus vindicaret culpam in seipsum et alius vindicaret similem culpam in alterum reum. Et planum est quod habitus vindicatiuus culpe in alterum secundum rectanrationem ad iusticiam pertinet: quare etc.

¶ De secundo habitu penitentiali scilicet detestatiuo culpe dicitur quod non constituit virtutem specialem ab aliis virtutibus distinctam. Nam eiusdem virtutis et habitus est velle bonum et detestari malum oppositum circa quancunque materiam. sicut eiusdem virtutis puta castitatis est inclinare ad complacendum in bono honesto et ad displicendum de actu inordinato contra castitatem. et similiter de humilitate patet: quod inclinat ad detestandum actum superbie. et sic de aliis. Ex quo patet secundum istos: quod male ponitur habitus penitentialis detestatiuus peccati generaliter esse species vel pars iusticie virtutis specialis distincte. contra alias cardinales. nam penitentia isto modo habitus est mul to generalior. et non solum ad iusticiam verum etiam ad alias virtutes se extendit. Nam cuiuslibet virtutis est dare actum deordinatum suo actui contrarium vel oppositum circa suam materiam et detestabilem per penitentiam. Et ita penitentia ad omnes vit tutes se extendit. Sed ista non intelligunt alii esse velra. primo quia secundum istam viam penitentia detestatiua se extenderet ad vindicatiuam: sicut aliquid communius ipsa et qualibet virtute etiam: et sic non distingue retur ab ea: sicut virtus a speciali virtute. Secundo quia tunc quelibet virtus potest dici penitentia dete statiua et econuerso etiam sequendo de virtutibus appetitiuis. Tertio quia penitentia detestatiua habet pro per se primo obiecto malum et culpam: sicut dictum est supra: et etiam ipsi dicunt. Unde et suus actus per se primus est nolle vel detestari seu odire. non sic autem est de obiecto et actu aliarum virtutum: vt patet Et si enim alie virtutes inclinent ad detestandum act inordinatos suis actibus contrarios vel oppositos hoc tamen est per accidens. Nec detestari est per se primus actus alicuius ipsarum. nec etiam culpa siue malum est sic obiectum primum ipsarum. quare etc.

¶ Dicitur ergo quod penitentia detestatiua virtus est specialis distincta contra multas alias appetitiuas immo contra omnes alias et alterius rationis simpliciter ab eis quarumcumque actus primus et principalis est velle. reducibilis tamen est aliquo modo ad iusticiam ha bens cum ipsa aliquam similitudinem: et prout ipsi deo reddit aliquo modo equiualens puta bonum nolle pro malo velle vel pro omissione boni velle. Et similiter quantum ad aliqua alia que possent inueniri habet etiam versari circa materiam cuiuslibet alterius virtutis. remote tamen inquantum circa materiam cuiuslibet virtutis potest peccatum contingere: quoc est detestabile per penitentiam.

¶ De tertio habitu benitentiali scilicet supportatiuo pene vel tristicie dicitur quod non distinguitur a virtute patientie: sed est idem cum patientia. et distinguitur ab aliis sicut et patientia. Et hoc potest satis tolerari: et probabiliter dici: vt videtur. Ad patientiam enim pertinet supportare malum pene voluntarie propter finem debitum et circumstantias debitas: et non solum malum pene corporalis vel ab alio inflictum. sed etiam pene spiritualis et inflictum a seipso.

¶ De quarto habitupenitentiali cuius non sic apparet distinctio a tertio sicut ab aliis dicitur quod habitus penitentialis acceptatiuus pene: quod non distinguitur sed est idem cum multis virtutibus appetitiuis: Nam eiusdem virtutis est aliquod obiectum acceptare et aliquid aliud in ordine ad ipsum puta aliquam penam vel huiumodi. Sicut si ex charitate amatur deus: etiam exeadem potest amari vel acceptari pena: inquantum reductiua est ad amicitiam dei. Similiter ex amore vel minus proprie ex amicitia honesti ad seipsum diligitur mundicia vel innocentia: ex eadem potest acceptari pena: vt conseruatiua vel reductiua innocenti et expiatiua peccati: quod infuit. quare etc. Et sic quantus habitus penitentialis idem est cum tot virtutibus aliis appetitiuis: per quod secundum actus ipsarum potest acceptari pena vel tristicia de peccato concepta in ordine ad obiecta ipsarum prius accepta. Aliis non videtur hoc: sed videtur eis virtus specialis distincta contra alias appetitiuas habens malum pene seu tristicie inflicte pro peccato tanquam per se primo obie cto: et actum acceptandi tale malum pro per se primo actu et tali: ad quem sequitur vel nata est sequi dele ctatio et gaudium. Unde patet quod distinguitur ab aliis virtutibus in primo in ratione obiecti acceptantaliquid aliud a pena ipsa: licet in ordine ad illud si cundario possint acceptare penam. Et potest reduci hec virtus aliqualiter ad iusticiam: pro quantoreddit deo et iuste equiualentem delectationem in pena ad delectationem malam prius habitam in cul pa. Sic patet: quomodo penitentia est virtus: et qua lis virtus. et hec de tertio articulo questionis.

¶ Quantum ad quartum articulum dico: quod penitentia accepta pro actu siue generatiuo penitentie virtutis: siue elicito a virtute loquendo de illo actu quadruplici supradicto in primo articulo: nec est sacramentum. quia non est aliquid sensibile: sicut nec habitus ille quadruplex. Nec pars sacramenti pari ratione. Nec est virtus sed distinguitur a virtute. sicut actus ab habitu siue sit generatiuus virtutis siue elicitus a virtute. sed de actu exteriori penitentiali imperato puta de actu confitendi supra dictum est: an pertineat ad rationem vel integritatem sacramenti.

¶ Sic ergo penitentia signum est sacramentum et non virtus. penitentia habitus vi tus est et non sacramentum. penitentia actus nec virtus nec sacramentum. Hec de quarto articulo principali. E argumentum dico: quod penitem

¶ Ad primum tia habitus est virtus mora lis acquisita. et potest esse informis. Nam cum peccato mortali potest stare talis habitus. Et dico: quod ad cipiendo isto modo penitentiam non est sacramentum sed sicut dictum est supra.

¶ Ad secundum patet ex dictis de forma verborum huius sacramenti et quod non oportet eam sic esse precisam vel determinatam: sicut in aliis aliquibus sacramentis: vt patet etiam de forma verborum matrimonii.

¶ Ad tertium patet quod penitentia vt est sacramentum non ministratur nisi a sacerdote absoluente penitentem.