Quaestio 64

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo quaestionis sexagesimaequartae mox dubium occurrit, quomodo consistere in medio inter proprietates virtutis computetur: cum expresse in II Ethic. ponatur in definitione virtutis moralis, quae in littera, in argumento ad oppositum, affertur, quamvis non tota. — Sed hoc facile solvitur a recolentibus quod saepe proprietates notiores admittuntur in definitionibus, ut latentes differentiae insinuentur..

In titulo primi articuli, adverte quod virtutem consistere in medio contingit dupliciter: scilicet essentialiter, et causaliter. Secundum essentiam virtus est in medio, quae est in medio duorum vitiorum: sicut temperantia inter luxuriam et insensibilitatem. Et hoc non convenit omni virtuti: quía non convenit iustitiae, ut patet in V Erhic. Et de tali medio non est hic quaestio. — Secundum vero effectum dicitur esse virtus in medio, quae in materia propria circa uam est, medium facit inter plus et minus illius, seu in Pis ad illám, illi, etc. Sicut iustitia in emptione medium ponit inter me in emptore et minus in venditore, pretium aequivalens dando venditori, vel e converso: et temperantia medium ponit inter plus et minus delectari, delectationem capiendo quando, ubi, sicut oportet, etc. Et hoc, ut patebit, convenit omni virtuti, exceptis theologicis. Et de tali medio est quaestio. ómnium articulorum huius quaestionis.

II. In responsione ad tertium primi articuli, non te conturbet quod Auctor ponat tam virginitatem quam paupertatem mediam inter superfluum et diminutum alterius ordinis; dum superfluum ponit in superstitione vel vana gloria, et diminutum in transgressione voti, quae constat esse secundum se vitia extrema alterius virtutis, puta religionis et philotimiae seu. magnanimitatis. Fecit namque hoc Auctor, quia nec virginitas nec paupertas habet specialem rationem virtutis, et consequenter specialia extrema inter quae mediet, infra proprias materias in ordine ad regulam tam humanam quam divinam; sed ex extrinseco fine et religionis actu, scilicet voto, ut in II' II tractabitur plenius. Quia igitur ex extrinseco rationem sümit specialis virtutis, consequens fuit ut ex extrinseco extrema adhiberentur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN secundo articulo eiusdem sexagesimaequartae quaestionis, nota terminos quibus in virtutibus utimur: scilicet medium rationis, et medium rei, Medium rationis, cum sit modus in materia alicuius virtutis secundum conditiones regulae, exigit duo: scilicet. materiam, et conditiones rationis. Ita quod consistit medium rationis in affirmatione utriusque, scilicet materiae propriae, et omnium conditionum spectantium ad rationem rectam: verbi gratia, medium rationis in temperantia est delectari. quando, sicut, quare.oportet, etc. - Extrema autem sumuntur penes negationem unius, et affirmationem alterius: ita quod superfluum affirmat materiam, negatis conditionibus; diminutum vero negat materiam, affirmatis conditionibus. Verbi gratia, uti delectationibus non quando, non quare, non ubi oportet, etc., superfluum est: est enim delectationibus, quae sunt temperantiae materia, plusquam oportet uti. Non uti autem delectationibus quando oportet, quare oportet, etc., diminutum: est namque minus delectari quam oportet.

Medium autem rei consistit in aequalitate rei ad rem, seu ad personam alteram. Aequalitas autem cum duplex sit, scilicet duarum quantitatum, sicut duo pedalia sunt aequalia, et quinque et quinque sunt aequalia, et haec vocatur aequalitas arithmetica; et duarum proportionum, sicut proportio sex ad quatuor, et duodecim ad octo, sunt aequales utrobique, utrobique enim est sesquialtera proportio, idest continentia totius et dimidii: utraque invenitur in iustitia. Nam commutativa iustitia observat medium secundum aequalitatem quantitatum: nam quantum valet quod accipit, tantum valet quod dat; ut patet in emptione. Iustitia vero distributiva observat medium secundum aequalitatem proportionum: nam eandem proportionem facit inter. bona quae distribuit, quam habent inter se personae quibus distribuitur. - Extrema autem in aequalitate quantitatum, sunt plus et minus secundum quantitatem, ut patet. Extrema autem in aequalitate proportionum, sunt plus et minus secundum proportionem: ita quod si, verbi gratia, inter personas est proportio sesquialtera, superfluum erit si inter res distributas sit proportio dupla, in qua continetur totum bis; diminutum vero, si inter res distributas esset proportio sesquitertia, aut sesquiquarta, in qua continetur totum et tertia pars vel quarta tantum.

II. Et quoniam medium rei ad alterum est, consequens est ut sit medium inter plus uni, et minus alteri: vel ita quod. plus sit mihi et minus alteri, ut in commutationibus; vel ita quod plus uni parti et minus alteri, ut in distributionibus. - Medium autem rationis, quia continet sub se commensuratum sibi et commensuratum alteri, abstrahit et sibi et alteri: sicut animal ab homine et leone. Propter quod, medium rationis in communi, consistit inter plus et minus secundum rationem: in speciali autem, dissimiliter. Nam in virtutibus circa passiones, medium rationis consistit inter plus et minus mihi ipsi eligenti, sicut medium consistit in commensuratione ad meipsum: et propter hoc dicitur in littera quod medium in passionibus sumitur quoad nos. In iustitia autem, medium rationis consistit. inter plus uni et minus alteri, sicut et medium rei, Quia non solum aequalitatem eandem quam rei medium exigit, recta ratio imponit iustitiae; sed. conditiones etiam nullas ei apponit nisi redundantes in aequalitatem vel inaequalitatem rei: reddere namque debitum recta ratio dictat iustitiae, quando et ubi oportet, pro quanto faciunt vel tollunt rationem debiti. - Et propterea esto cautus, ut discernas circumstantias in materia iustitiae dupliciter inveniri: primo, ut redundant in aequale vel inaequale, idest ut pertinent ad rationem debiti; alio modo, ut sunt communes circumstantiae ,actus virtuosi. Verbi gratia, sun mutuo acceimpertinens est iustitiae; non enim iniusti, sed. iiprodenis d est haec electio. Et propterea in littera dicitur. meo mar; dium rationis in iustitia est medium rei,

Et ex hoc provenit quod extrema, scilicet plus et: us, in iustitia non sumuntur secundum affirmationem r materiae et negationem conditionum, et e contra, ut in aliis mo ibus. virtutibus; sed secundum plus uni et minus alteri. — Et hinc etiam provenit quod iustitia non est media inter duas malitias, sicut aliae virtutes morales, quae mediant inter affirmationem materiae et negationem conditionum ut superfluum, et negationem materiae et affirmatas conditiones ut diminutum. Nam si medium rationis et extrema in iustitia sumerentur secundum conditiones, ut in aliis, et non praecise ut redundant in. medium rei; cóntingeret accipere extrema vitia, ut in aliis. - Et haec sint hic dicta pro intellectu medii et extremorum. in virtutibus, pro- lasficenda,. novitiorum. mente.

III. In eodem. secundo articulo eiusdem sex: ae quartae quaestionis, declarandum. occurrit. novii s quod prima ratio pro tanto dicitur in littera quod procedit de. medio rationis 'subiective, quia concludit quod medium rationis, quia bonum est indian est in ipsis actibus rationis tanquam in rebus ipsis: sicut medium rationis cau-. saliter, quod scilicet a ratione impositum est operationibus et passionibus, est in DaitioniBUs et operationibus tanquam in rebus ipsis.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem sexagesimaequartae quaestionis, multa dubia simul solvenda occurrunt. Primum est, quomodo virtus intellectualis quae vocatur intellectus, sit in medio: cum careat contrario. Non enim contingit oppositum primorum principiorum opinari, affirmando aut negando. Secundum est, quomodo stant haec duo simul: quod verum intellectus practici consistit in comfesse se habere appetitui recto, ut superius ex VI Ethic. dicitur; et quod veritas eiusdem habeat pro mensura res, et sit mensura appetitus. Ex primo enim habetur quod dependet ab appetitu, et consequenter mensuratur ab eo.

Tertium est, quomodo hic dicitur quod virtutis intellectualis mensura non est aliquod genus virtutis, ut patet in responsione ad secundum: et tamen superius in qu. Lx, art. 2, dictum est quod duplex est regula boni hominis, ad quod ordinatur virtus, scilicet humana ratio et lex divina.

II. Ad: evidentiam horum omnium, distingue quod virtutes omnes dupliciter possunt accipi, scilicet secundum se, et ex parte nostri: et utroque modo regulam habent. Et in littera quidem quamvis de solis theologicis virtutibus fiat ista distinctio, in articulo sequenti; veritatem tamen habet extensa ad omnes virtutes, diversimode applicata. Nam virtus intellectualis, quoad cognoscere, secundum se consideratur, quando in ordine ad rem cognitam sumitur: ex parte vero nostri; cum secundum modum quo in nobis fit aut est, accipitur. Quoad dirigere vero, quod addunt practicae supra speculativas, secundum se sunt ipsae regulae, et respiciunt regulabilia per eas: unde ex parte tantum nostri regulam habere possunt, secundum quam in nobis fiunt aut sunt. Virtutes quoque morales secundum se obiecta respiciunt: ex parte autem nostri, principia quibus in nobis fiunt et sunt. Et quia Auctor sic de virtutum mensura et medio secundum se loquitur, ut in art. 4 manifestatur; ideo obiecta omnia, quae ex parte nostri se tenent, nihil officiunt proposito.

III. Et ut ad singula descendamus, cognitio in primis principiorum secundum se est in medio duorum contrariorum: verbi gratia, huic acceptioni, Zoftum est maius sua parte, contrariatur secundum se, ut superfluum, Zotum est minus sua parte, et ut deficiens, Totum non est maius sua parte: quamvis ex modo quo haec cognitio est in nobis, quia scilicet naturaliter est in nobis, contraria loca habere non possunt.

Verum quoque intellectus practici secundum se quidem a rebus pendet, quoad cognoscere: ex parte autem nostri, ab appetitu recto, qui facit nobis apparere finem secun- dum ipsius appetitus dispositionem. Quoad dirigere vero, ut dictum est, ipsa intellectualis virtus est regula; et nostro lumini rationis naturalis et appetitui commensuratur, Ut Superius declaratum fuit.

Eadem etiam ratione, virtutis intellectualis secundum se mensura, nec practicae nec speculativae est aliquod virtutis genus; procederetur enim in infinitum, Sed virtutum moralium mensura quia est obiectum nostra vel divina regula modificatum, ideo aliud virtutum genus, ad quod pertinet mensura illa, mensura est. Aliquarum autem virtutum intellectualium, puta prudentiae et scientiae, quae ad principia per se nota examinantur, mensura quoque aliud virtutum genus secundum se et ex parte nostra est. Primarum autem virtutum intellectualium, scilicet intellectus et synderesis, mensura etiam ex parte nostri non est aliqua virtus: sed solum naturale lumen ex parte nostra, et res cognita secundum se. - Et sic patet responsio ad omnia obiecta.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem sexagesimaequartae quaestionis, dubium occurrit de illa propositione universali assumpta in littera, arguendo in oppositum, scilicet: Zn omnibus in quibus virtus consistit in medio, contingit peccare per excessum, sicut et per defectum. Videtur enim hoc falsum de iustitia; nam consistit in medio, et non contingit peccare nisi uno modo, scilicet per defectum. Quilibet enim iniustitiam faciens, violat aequalitatem quia declinat in minus alteri, cui debetur aequale. Si enim declinaret in maius illi, non esset iniustitia, ut patet in commutativa iustitia: et etiam in distributiva, in qua si quis maius quam persona mereatur det, ideo violat aequalitatem, quia alterum minuit hic excessus.

II. Ad hoc dicitur quod medium iustitiae contingit violari utroque modo, scilicet per excessum et defectum. Diversimode tamen contingit hoc circa medium iustitiae, et aliaum virtutum, Nam extrema medii aliarum virtutum constituunt diversa vitia, inter quae media est virtus ipsa, ut patet in II E?hic.: et propterea alio vitio peccatur secundum excessum, et alio peccatur secundum defectum. Extrema autem medii iustitiae non constituunt diversa vitia: et propterea uno et eodem vitio peccatur per excessum et defectum. Et non solum uno vitio, sed uno actu numero, ut patet in furto: simul enim violat medium minus alteri, et plus sibi faciendo. Et simile est in distributionis violatione: simul enim minus uni, et plus alteri tribuitur.

Nec obstat si quandoque solum minus videatur fieri alteri, et nulli plus; ut in incendiis et huiusmodi. Hoc enim ostendit quod medium iustitiae principaliter violatur in minus. Et vere sic est: quia, cum aequale sit ad alterum, per minus illi directe violatur. Sed tamen semper concomitatur plus alicui, vel in re vel in potestate. — Sat est ergo litterae quod, ubicumque est virtus in medio, contingit et per excessum et per defectum peccare: sive simul sive separatim, sive uno sive pluribus vitiis, non est curae.

III. In eodem quarto articulo dubium primo occurrit ex Scoto, in III Sent, dist. xxvi, docente quod potest concedi quod virtus theologica est proprie in medio, non ex parte obiecti, sed actus: ita quod, licet non possit tendere in ni- mis verum aut bonum, quia tendit in infinitum obiectum, potest tamen nimis tendere in illud; et sic virtus theologica moderatur actum, ut medio modo tendat. Et consequenter fides est media inter levitatem, iuxta illud; "Qui cito credit, levis est corde", et pertinaciam violantis rationem; et spes inter praesumptionem et desperationem.

Dubium secundo occurrit specialiter de medio respectu fidei. Videtur enim quod secundum se habeat medium: quia obiectum suum, quod est quid complexum, puta Deum esse trinum, et huiusmodi, habet extrema, scilicet Deum non esse trinum, et Deum esse trinum essentialiter; hoc enim est superfluum, illud diminutum.

IV. Ad primum horum dicitur, primo, quod positio illa Scotica est contra divum Thomam, et veritatem. Contra divum quidem Thomam, expresse dicentem hic de modo actus, quod non potest esse excessivus: seilicet quod non potest quis nimis credere, nimis sperare, nimis amare, tendendo in Deum. Contra veritatem vero, quia constat quod non potest Deus amari nimis, ita quod actus amandi Deum ita excessivus: immo modus amandi Deum, secundum Bernardum, est sine modo amare. — Nec est verum quod de fide dicitur. Quoniam licet qui cito credit, levis sit corde; non tamen qui cito credit Deo, levis est corde. Praesumptio quoque, ut patet in responsione ad tertium, non est vitium quia nimis speret in Deum: sed quia sperat bonum excedens propriam conditionem. — Unde concessio ista non solum ut falsa, sed ut mala, utpote ponens modum dilectionis Dei, procul abiiciatur.

Ad secundum autem dicitur quod fides secundum se est de Deo, cuius non sunt extrema. Ex parte autem nostri, est de Deo per modum compositionis et divisionis, ut in II II" dicitur. Et propterea ex parte nostri est in medio; et non secundum se.