Quaestio 36

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, adverte quod ly Spiritus Sanctus dupliciter sumi potest. Primo, in vi duarum dictionum, ut scilicet ly spiritus sit substantivum, et ly sanctus adiectivum. Alio modo, in vi unius nominis: sicut si alicui imponeretur nomen proprium Homo bonus. In proposito, hoc secundo modo quaeritur: ad quod denotandum, dicitur in titulo: Utrum Aoc nomen, etc.

II. In corpore una est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Hoc nomen Spiritus Sanctus est proprium. divinae personae procedentis per modum amoris, ex accommodatione sacrae Scripturae. - Et quoniam conclusio haec duo includit, scilicet necessitatem" accommodationis, et convenientiam talis accommodationis; ideo in littera utrumque fit. Declaratur enim primo necessitas accommodationis, sic. Altera processio in divinis, quae scilicet est per modum amoris, caret nomine proprio: ergo et relationes: ergo et persona procedens: ergo, sicut relationes nominatae sunt ex accommodatione, ita et persona. - Deinde assignatur ratio talis accommodationis ex partialibus significationibus: tum quia communes Patri et Filio; tum quia amoris divini, quoad utrumque, proprietatem insinuant, ut clare patet in littera.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, adverte quod articulus iste continet in se duas Touisuiddn, scilicet, An Spiritus Sanctus procedat a Filio; et, An Spiritus Sanctus sic procedat a Filio quod, si non procederet ab eo, non distingueretur personaliter ab ipso. Et prima quidem quaestio inter Graecos et Latinos versatur: secunda autem inter Latinos inter se..

Propter quod, dubium statim occurrit circa titulum. Quoniam quaestiones sunt aequales numero his quae vere scimus: haec autem quaestio est una, et scita sunt duo, ut patet in corpore. - Et inconvenit hoc praecipue articulatim scribenti: eius est enim singillatim singulas quaestiones discutere.

II. Ad hoc dupliciter responderi potest. Primo, quod quia, ut dicitur in II Poster., idem est quaerere an luna eclipsetur, et an sit aliqua ratio eclipsis lunae; idem est quaerere an Spiritus Sanctus procedat a Filio, et an sit aliqua ratio processionis eius a Filio. Pari autem quaesito constat optime responderi et quod ita est, et quod propter talem rationem ita est. Unde in hoc articulo nihil est vitii; sed respondendo explicatum est quod implicite in titulo continebatur. — Nec oportuit in duos articulos dividere quaesitum et quaesiti rationem: alioquin oporteret omnem articulum dividere in duos.

Secundo dicitur quod, quia in omni quaesito scibili subintelligitur per se et inquantum tale, non est praesentis intentionis discutere processionem Spiritus Sancti qualitercumque, sed per se. Ita quod intentum est: Utrum Spiritus Sanctus procedat a Filio, idest: Utrum de ratione propria personae Spiritus Sancti sit procedere a Filio. Quod enim convenit alicui per se, convenit ei ex propria ratione. Ad hoc autem quaesitum affirmative respondendo, oportet non solum ostendere Spiritum Sanctum procedere a Filio, sed ipsum vendicare hoc sibi ex sua personali proprietate sive forma: aliter non ostenderetur hoc convenire ei inquantum huiusmodi.:

Ad cuius evidentiam pleniorem, scito quod alicui pro- ducto potest dupliciter convenire produci necessario a pluribus personis divinis: uno modo, ex parte producentis; alio modo, ex parte producti. Exemplum primi habetur in productione creaturae a Deo: necessario enim est a tribus personis, quia indivisa sunt opera Trinitatis ad extra, et non ratione producti; quia creatura posset produci, et esse sicut est, etiam si a solo Patre produceretur. Exemplum secundi haberetur, si creatura suo formali constitutivo privaretur, si non esset a pluribus personis. Ad propositum, Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio necessario ex parte producentis, secundum omnes: quia omnia Patris non repugnantia Filio, sunt necessario communia ipsi Filio. An autem ex parte producti procedat necessario a Filio, in dubium vertitur. Quia vero convenientia producto per se, conveniunt ei ex parte sua (cetera enim conveniunt per accidens, aut quasi per accidens), ideo, per se loquendo, quaeritur: Utrum Spiritus Sanctus ex proprio constitutivo ac distinctivo habeat quod procedat a Filio.

III. In corpore duo facit: primo, respondet quaesito; secundo, arguit Graecos.

Quoad primum, ponitur una conclusio responsiva quaesito affirmative, scilicet: Spiritus Sanctus necessario procedit a Filio. - Et probatur tribus rationibus.

Prima est. Si Spiritus Sanctus non esset a Filio, non posset ab eo personaliter distingui: ergo. - Et probatur sequela sic. Personae divinae non distinguuntur ab invicem per aliquid absolutum, sed solum relationibus oppositis originis, secundum esse principium et a principio: ergo, si Spiritus Sanctus non habet huiusmodi relationem originis a Filio, non distingueretur ab eo personaliter. Assumptum quoad omnes sui partes singillatim probatur. Prima quidem, scilicet non per aliquid absolutum, quia deesset unitas essentiae: eo quod omne absolutum est essentiale. Secunda vero, scilicet quod solis relationibus, ex prima sequitur manifeste. Tertia autem, scilicet oppositis, manifestatur ex eo, quod in Patris unica persona sunt duae relationes non distinguentes ipsam, quia non sunt oppositae relative. Quarta autem, scilicet originis, quia in divinis non possunt esse aliae relationes oppositae. nisi originis (quod est intelligendum de relationibus propriis). Quinta demum, scilicet secundum principium et a principio, ex praecedentibus manifeste sequitur.

Consequentia vero probatur sic. Stante assumpto, aut Filius procedit a Spiritu Sancto, aut e contra: sed primum nullus dicit: ergo necesse est Spiritum Sanctum esse a Filio.

IV. Circa conditionalem assumptam, et eius probationem, dubium occurrit:ex Scoto, in Primo, dist. xr, qu. rr, tenente oppositum. Arguitque contra fundamentum positionis, scilicet, sola oppositio relativa distinguit realiter in divinis, ex quatuor capitibus.

Primo. Disparatio rationum formalium realium incompossibilium in eodem supposito, distinguit realiter ubicumque invenitur: sed duo modi totales accipiendi naturam eandem, scilicet per modum nativitatis et processionis, sunt disparati, et in divinis, modo praedicto: ergo non sola oppositio relativa distinguit realiter divinas personas. — Iuxta hoc motivum, solvit probationem adductam in littera de duabus relationibus in Patre, dicens quod non est eadem ratio de activis et passivis productionibus: unum enim potest dare esse pluribus; non tamen potest accipere esse pluries, nisi forte desierit esse.

V. Et confirmatur motivum hoc ex parte productionum, argumentis Aureoli, in xr distinctione Primi, qu. r, art. 3, consistentibus in hoc. Generari et spirari sunt incompossibilia in eodem supposito, secluso quod ipsi generari coniunctum sit spirare: ergo seipsis realiter distinguuntur.

Consequentia plana est. Et antecedens, quoad primam partem, est evidens. Quoad secundam vero, probatur tripliciter.

Primo, quia quidquid in divinis convenit alicui rei, convenit ei formaliter et ex se: ergo etiam incompossibilitas istorum convenit ex se. — Et confirmatur. Quia incompossibilitas ista oritur ex ordine quo una processio praesupponit aliam: ordo autem oritur ex rationibus formalibus: ergo ex seipsis primo sünt incompossibiles.

Secundo, si incompossibilitas ista est ex eo quod generari coniungitur spirare, in quo genere causae spirare dat hanc incompossibilitatem ipsi generari? Non effective aut finaliter, ut patet. Nec formaliter: quia tunc sequeretur quod generari et spirari essent idem formaliter.

Tertio, quia si hinc est incompossibilitas ista, aut hoc est quia generari et spirare sunt idem re: aut quia simul conveniunt in Filio: aut quia unum est. praevium alteri. Sed nihil horum potest dici: quia haec omnia conveniunt ipsi spirare respectu. essentiae, cui constat non dare incompossibilitatem ad spirari.

VI. Secundum caput unde movetur Scotus, est. Si in Patre, per impossibile, non esset activa spiratio, sed in solo Filio, adhuc esset Trinitas personarum: ergo non requiritur oppositio relativa inter Spiritum Sanctum et personam a qua distinguitur. Et sic ruit totus processus.

VII. Tertium caput ex parte constitutivi ipsius Filii est. Filius constituitur in esse personali, filiatione: ergo de facto distinguitur personaliter a Spiritu Sancto filiatione: ergo, seclusa a Filio per intellectum spiratione activa, adhuc remanet quo Filius personaliter distinguitur a Spiritu Sancto: ergo, etc. - Prima consequentia probatur ex illa maxima, idem est principium constitutivum, et distinctivum ab aliis; ut patet per Porphyrium, et inductive.

VIII. Quartum autem caput e converso sumitur ex personali distinctivo ad constitutivum, sic. Filius distinguitur personaliter a Spiritu Sancto: ergo per aliquid. quod est de ratione personali ipsius Filii: ergo non per spirationem activam: ergo, seclusa illa, adhuc remaneret personalis distinctio inter Filium et Spiritum Sanctum.

Prima consequentia probatur inductione, et ratione. Inductione quidem, quoniam valet: A distinguit B realiter, ergo est de eius ratione reali; distinguit essentialiter, ergo est de ratione essentiali; distinguit suppositaliter, ergo est de ratione suppositali; distinguit relative, ergo est de ratione relativa, etc. - Ratione autem, quia si distinctio personalis posset fieri per aliquid quod non est de ratione personali, non poterit sustineri humanitatem Christi non distingui personaliter a Verbo: dicam enim quod distinguitur personaliter per aliquid, quod tamen non constituit personam.

IX. Et confirmatur hoc motivum ex parte distinctivi personalis, ab Aureolo, ubi supra, art. 3, sic. Si spiratio distingueret personaliter Filium a Spiritu Sancto, Pater et Filius essent una persona: sed hoc est falsum: ergo.

Consequentia probatur. Spiratio distinguit Patrem et Filium a Spiritu Sancto, ut sunt unus spirator: et, per te, distinguit personaliter: ergo esse unum spiratorem, est esse unam. personam. Et si non est esse unam personam, ergo non distinguit personaliter. - Et fundatur processus super illa maxima: omne unum formale distinctivum plurium ex una parte ab aliquo, ponit in illis pluribus aliquid unum, fundamentum illius distinctionis, proportionale illi.

X. Ad evidentiam huius difficultatis, quamvis tractare de constitutivis personarum spectet ad xr, quaestionem, propter tamen discussam ex consuetudine hic materiam, scito quod, cum in divinis non sit formaliter nisi substantia et relatio; et substantia, utpote communis, nec coristituat nec distinguat hypostases: oportet quod utrumque relationi tribuatur. Relationi autem cum possit aliquid convenire dupliciter, scilicet secundum propria relationis, et secundum communia sibi et absolutis; quaecumque attribuuntur divinis relationibus, necesse est convenire eis inquantum relationes sunt. Et sic, constituere ac distinguere relationi divinae prout relativa res est, convenit. Inter rem autem relativam et absolutam hoc interest; quod res absoluta constituit rem in se, relatio vero constituit rem ad aliam. Et quoniam unumquodque, sicut est ens, ita unum et distinctum; constitutivum absolutum, sicut constituit ens in se, ita distinguit illud secundum se, et consequenter ab universis aliis: constitutivum vero in esse relativo, quia constituit ens ad aliud unum, correlativum scilicet, ita distinguit illud ab illo uno tantum. Alioquin diversitas, seu distinctio, non esset proportionata passio entis: plus enini faceret constitutivum aliquid distinguendo, quam constituendo: quod non videtur intelligibile.

XI. Si igitur in divinis sola relatio multiplicat trinitatem, et hoc non convenit relationi per accidens, sed quatenus res relativa est; et res relativa, ut sic, constituit et distinguit relative tantum (quamcumque enim aliam distincionem habet, non facit inquantum res relativa, sed haberet eam ex communibus sibi et absolutis, ut patet de disparatione: haec enim non est propria relativis, et sic non potest causari a relatione secundum rationem relationis): consequens est quod in divinis nulla sit distinctio realis nisi relativa; ita quod non solum res distinctae sunt relativae, sed distinctio ipsa est relativa. Et. cum constet distinctionem relativam non esse sine relativa oppositione, et esse respectu correlativi tantum; manifeste sequitur quod sola oppositio relativa distinguit realiter divinas personas.

Et haec non advertere aut penetrare, fuit causa dissensionis in hac materia. Si enim advertissent quod Ecclesia, tradendo unitatem substantiae et trinitatem rerum relatarum, ex formali locutione insinuat quod hoc formaliter intelligendum est; vidissent profecto, ex hoc ipso quod distinctio non traditur nisi relativorum, quod etiam distinctio ipsa propria relativis quatenus relativa sunt, esse debet. Quod salvare non possunt, dum dicunt res quidem distinctas esse relativas, distingui tamen absque oppositione relativa, quia sunt disparatae et incompossibiles, etc.: haec enim communia sunt, non propria relativis, ut iam diximus.

XII. Ex his autem habetur responsio ad obiectiones ex parte constitutivi ipsius Filii; Cum enim dicitur quod idem est constitutivum et distinctivum alicuius ab omni alio, distinguendum est de duplici constitutivo, scilicet absoluto vel respectivo: et quod in absolutis verum est. In relativis vero, subdistinguendum est de duplici distinctione, scilicet relativa vel quacumque alia, puta disparata, seu contraria, seu contradictoria, seu etiam privativa. Et dicendum quod, de distinctione relativa loquendo, falsissimum est assumptum: quoniam constitutivum alicuius in esse relativo, non est distinctivum illius, distinctione relativa, nisi a correlativo, propter ipsam relationis naturam: a ceteris autem distinguit quovis alio modo. Duplum enim, ut sic, quia non est nisi ad dimidium, non distinguitur etiam relative nisi a dimidio: a triplo autem et quadruplo, et reliquis entibus, distinguitur quidem dupleitate inquantum est hoc ens, non relative, ut de se patet.

Et quia in divinis persona est formaliter relatio, non est distinctio personalis, neque realis, nisi sit relativa. Et propterea de facto ista est falsa, Filius distinguitur realiter, sive personaliter, a Spiritu Sancto filiatione: quia ista est falsa, Filius filiatione distinguitur relative a Spiritu Sancto. Quamvis ista sit vera, Filius distinguitur filiatione a Spiritu Sancto. Sed talis distinctio non sufficit ad realem distinctionem: imo est sophisma Consequentis arguere a distinctione ad distinctionem relativam. Et bene hoc adverte, quia ex hoc omnium pendet solutio.

XIII. Patet quoque ex his quod signum litterae de duabus relationibus.in Patre, stat in suo robore. Est enim signum quod sola relativa distinctio et oppositio est ibi realis. Solutio autem Scoti non est ad propositum, quia divertit a relationibus ad processiones: de relationibus enim littera loquitur, non de emanationibus. Quare.

XIV. Sed contra haec s. Thomae verba vehementius quidam arguunt, de ipsis relationibus loquendo, dicentes quod peccant secundum 770m causam ut causam. Causa enim quare duae relationes non oppositae non constituunt duas personas, non est negatio oppositionis. Tum quia constat quod de facto processio et paternitas, et similiter filiatio, constituunt plures personas: et tamen processio nulli earum opponitur relative. — Tum quia, si negatio esset causa negationis, affirmatio esset causa affirmationis, scilicet quod oppositae relationes constituerent duas personas: hoc autem constat esse falsum, quia communis spiratio et processio sunt relationes oppositae, et tamen spiratio nullam personam constituit.

XV. Ad haec breviter dicitur, quod procedunt ex mala interpretatione litterae. Cum enim dicitur quod, quia non sunt oppositae, non constituunt duas personas, ly constituunt determinat ly duas, et non determinat ly personas, nisi inquantum duas secundum rem: ita quod sensus est quod, quia non sunt oppositae, non constituunt duas personas, idest non faciunt distinctionem realem personarum: constituere enim duo, ut sic, nihil aliud est quam distinguere, etc. Et sic assignatur vera et praecisa causa, Spiritus enim Sanctus non constituitur in esse distincto a Filio et Patre, nisi ut spirantibus: ita quod spiratio constituit Patrem et Filium in hoc quod sint distinctae personae a Spiritu Sancto; quamvis inter se distinguantur paternitate et filiatione. - Radix autem horum est, quia sunt res relativae, etc. Non enim, salva unitate substantiae, potest aliter distinctio personarum salvari nisi per relationes originis, de quarum ratione sit distinctio realis propria relationibus originis: hanc autem constat ex oppositione fieri, ut patet ex dictis.

Unde patet responsio ad obiecta. Aequivocant enim, dum constituere in esse distincto non advertunt in sermone versari; et hoc in materia relativa habere singularem constituendi distinguendique modum, etc.

XVI. Obiecta autem ex parte distinctivi, difficultatem ex vi verborum. magis quam rei facere videntur. Secundum rem quidem, dicendum est quod spiratio distinguit realiter relative personam Filii a Spiritu Sancto: et propter hoc dicitur distinguere personaliter. Patet autem quod non oportet quod relative distinguit personam, esse personalitatem, aut de intrinseca ratione personalitatis.

Facientibus autem vim in verbis, et quaerentibus, Quo Filius distinguitur personaliter a Spiritu Sancto? dicendum est quod distinguere personaliter, cum sit facere formaliter personam distinctam ab alia persona, contingit dupliciter: uno modo, quod faciat utrumque, scilicet personam et distinctionem; alio modo, quod faciat alterum, scilicet distinctionem in persona. Sicut dicimus quod dupliciter contingit facere domum albam: scilicet vel faciendo utrumque, vel iungendo unum alteri. Nec refert ad propositum facere effective, vel formaliter. Quod igitur distinguit personaliter, faciendo totum et singulas partes, oportet esse de ratione personali. Tale autem non est spiratio. Quod autem distinguit personaliter, faciendo totum ratione unius partis in alia, non oportet esse de ratione personali: sed satis est. quod sit notio personae relativa, etc.

Et sic, esse unum spiratorem, non est esse unam personam: quia spiratio non est constitutiva personae. Et tamen spiratio distinguit personam et Filii et Patris personaliter, faciendo distinctionem, non personalitatem, a Spiritu Sancto.

XVII. Ad obiecta autem ex parte emanationum, responsio habetur in littera, ad septimum. Et consistit in hoc, quod emanationes Filii et Spiritus Sancti possunt sumi dupliciter. Uno modo, secundum suas integras rationes. Et sic includunt ordinem originis unius ab alia: et consequenter Filium et Spiritum Sanctum distingui ex suis productionibus, et distingui oppositione relativa originis, idem est, Alio modo possunt sumi, secluso ordine originis inter eas, ut arguentes accipiunt. Et sic dicimus primo, quod accipiuntur secundum suas rationes incompletas: et propterea non est mirum, si fallunt utentes eis tanquam completis. Secundo, quod non sunt duae totales acceptiones eiusdem naturae: sed prima est acceptio naturae simpliciter; secunda autem, secundum quid. Si enim secluderetur ordo originis inter eas, Filius per generationem acciperet naturam simpliciter; et ipsemet per processionem acciperet eam secundum quid. Et sic argumenta, quae supponunt vel assumunt has emanationes esse totales et incompossibiles, secluso ordine originis inter eas, ruunt: incompossibilitas enim, totalitas, et alia huiusmodi, conveniunt eis integraliter, et non imperfecte, sumptis.

XVIII. Ad obiectiones autem Aureoli iuxta hoc motivum ex parte productionum, singillatim respondetur. Et ad primum quidem, ex dictis patet quod, sumendo generari et spirari secluso ordine originis inter se, non sunt incompossibilia. - Nec est verum quod incompossibilitas eorum oriatur ex illo ordine quo una praeexigit aliam: sed ex ordine originis, quo una est ab alia, constituitur.

Ad secundum autem; cum quaeritur de genere causalitatis, dicitur quod spirare dat genito incompossibilitatem hanc formaliter; sicut albedo dicitur dare formaliter subiecto incompossibilitatem nigredinis. Nec valet consequentia, "ergo generari esset spirari, quod est correlativum ipsius spirare; sicut non valet, ergo subiectum albedinis est nigredo", quae est contraria albedini.

Ad tertium autem dicitur, quod propter nullum illorum trium est ista incompossibilitas: sed propter hoc, quia spiratio est notio personae relativa ad ipsum Spiritum Sanctum.

XIX. Ad unicum vero motivum ex parte Patris, dicitur quod, si Spiritus Sanctus procederet a solo Filio, adhuc distingueretur a Patre ordine originis, etsi non immediate, tamen mediate. Et eodem modo esset inter eos relativa oppositio, dum ista esset vera, Pater spirat mediate Spiritum Sanctum: sic enim Pater sub altero oppositorum clauderetur. - Non esset tamen consubstantialitas trium personarum: exclusio namque Patris ab immediata spiratione, in substantiae inaequalitatem redundaret.

XX. Secunda ratio in littera posita ad probandam principalem conclusionem, est. Nihil amamus nisi quod conceptione mentis apprehendimus: ergo amor procedit a verbo: ergo Spiritus Sanctus a Filio; quia ille ut amor, iste ut verbum- procedit.

XXI. Circa hanc rationem, adverte quod in littera adducitur magis ut rationabilis, quam ut necessaria; ut illa verba ostendunt, scilicet, huic consonat ratio processionis utriusque. Dico autem hoc, quia ratio ista fundatur super hoc, quod amor est ab amante et amabili ut concepto, quia incognita diligere non possumus. Hoc autem fundamentum de amore et conceptione essentialiter, in omni natura intellectuali verum est; quamvis, ut dicetur, de amore notionaliter, et similiter de conceptu notionaliter, evidentem necessitatem non ostendat; dicere enim quispiam posset quod Pater producit amorem sui notionalem co-

gnoscendo se essentialiter. Veruntamen satis rationabile est ut qualis sit ordo inter essentialia intellectus et voluntatis, talis etiam sit ordo inter notionalia utriusque; ac per hoc, amor notionaliter, qui est Spiritus Sanctus, sit ex conceptu notionaliter, quod Verbum est; sicut amor essentialis oritur, secundum rationem, ex conceptu essentiali, quo formaliter Pater omnia novit.

XXII. Quidam tamen, consequentiam huius rationis labefactare conati, arguunt contra eam dupliciter. Primo. Potest fieri apprehensio intellectus absque conceptu: ergo potest fieri etiam amor: igitur antecedens est falsum. — Assumptum probatur, tum in visione beata; tum in actu credendi; tum quia verbum est aliud, apud te, ab actu intelligendi.

- Secundo, quia non valet: non possumus intelligere sine sensu, ergo intellectio est a sensu ut a principio productivo. Igitur consequentia nihil valet, etc.

XXIII. Ad haec dicitur, quod antecedens est verum de intellectione naturali. Unde nihil obstat beata visio. — Per actum autem credendi formatur fidei verbum. - Et licet verbum sit aliud ab intellectione, inseparabile tamen est ab ipsa, nec potest ab ipsa secludi in naturalibus.

Secunda vero obiectio puerilis valde est. Credit enim latuisse divum "Thomam quod ex concurrentia alicuius non sequatur concursus illius ut principii productivi; quod infantes sciunt. Littera enim supponit communia, scilicet quod bonum cognitum sit principium productivum amoris, ut patet III de Anima, et XII Metaphys.: et assumit quod esse cognitum est esse conceptum mente, quod in qu. xxvir stabilitum est: et sic infert intentum. Unde instantia allata contra rudem illum sensum, non contra verum et intentum, militat.;

XXIV. Tertia ratio est ex rerum ordine, talis. Ab uno nunquam procedunt plura absque ordine inter se, nisi in materialiter tantum differentibus: ergo ab uno Patre non procedunt Filius et Spiritus Sanctus absque ordine inter se: ergo inter eos oportet esse ordinem originis. Antecedens manifestatur, quoad primam partem, in creaturis: quia in hoc manifestatur decor divinae sapientiae. Quoad secundam vero, in artificialibus, puta duobus mar- tellis. - Ultima autem consequentia probatur ex eo, quod personae divinae nec distinguuntur materialiter; nec quemcumque ordinem nisi originis compatiuntur; ceteri namque imperfectionem aliquam claudunt. - Et hanc rationem si confirmare noveris, efficacem invenies: ubi enim est pluralitas realis sine reali ordine, ibi est confusio.

XXV. Contra hanc tamen rationem quidam arguunt. Primo, quia antecedens falsum est. Tum quia, si Deus produceret plures Gabrieles, esset pluralitas immaterialis sine ordine. Tum quia Deus potest immediate per se omnia producere.

Secundo, quia littera obstat sibi ipsi, dum subdit quod Graeci concedunt ordinem importatum per ly per; et absque probatione assumit quod non potest esse ibi ordo nisi importatus per ly a aut ab.

XXVI. Ad haec dicitur, quod pluralitatis materialis nomine hic intelligitur pluralitas materialis ut distinguitur contra specificam; qualis de facto est inter duas intellectiones eiusdem speciei, et esset inter Gabrieles. - Plura quoque, seu omnia, a Deo non producuntur specifice distantia sine ordine inter se, quamvis a Deo immediate.

Nec alium ordinem Graeci mente tenus intellexerunt per ly per, quam nos intelligamus per ly a. Quoniam, ut in articulo sequenti patet, ly per causalitatem denotat; et resolvendo faciliime patet quod ad efficientis genus in proposito reduci oportet. Et propterea patet quod non absque subintellecta probatione assumpsit littera quod ibi non potest esse ordo realis nisi a quo alius et qui ab alio: ceteros enim constat imperfectionem claudere.

XXVII. Quoad secundam partem huius articuli, Graecos arguit, tria eorum dicta recitando: scilicet, quod communiter concedunt ordinem inter Filium et Spiritum Sanctum; secundo, quod aliqui concedunt quod sit vel profluat a Filio; tertio, quod negatur quod procedit a Filio. Ex quibus arguit eos ignorantiae vel proterviae: quoniam tertium contradicit primo et secundo. Quod probat sic. Procedere est communissimum inter omnia spectantia ad originem: ergo ex quocumque concesso pertinente ad originem, puta ordine, seu esse a, seu profluere, sequitur affirmatio processus: et sic priores affirmationes repugnant negationi processionis. - Antecedens probatur: quia utimur processione in omnibus, ut patet inductive.

XXVIII. In responsione ad tertium, scito quod quidam invehunt contra haec verba, quia ex his sequitur. Damascenum fuisse haereticum: quod et simpliciter est inconveniens; et in illo specialiter opere, quia illud recipit Papa Eugenius.

Ad hoc dicitur, quod non sequitur illum fuisse haere- à ticum. Quoniam, ut in qu. xxxi, art. ult., dictum est, antequam consideretur, aut determinetur per Ecclesiam, absque haeresis vitio opinatur quis falsum; quod postmodum si pertinaciter sustineret, esset haereticus. Dicitur autem Damascenum illo fuisse tempore quo decisum hoc non erat. Quare etc.

XXIX. In responsione: ad septimum, adverte quod ex istis verbis videtur elicitum quod, apud s. Thomam, emanationes divinae distinguuntur per hoc, quod una est ab uno, altera vero a duobus, ut in xir distinctione Primi Scotus attulit. Sed re vera ista dicta distant sicut caelum et terra, dicere quod differentia sit quia una est ab uno, et alia a duobus suppositis: et dicere quod differentia est quia una est a Patre solum, alia vero a Patre et Filio. Ibi enim sola differentia inter unitatem et pluralitatem suppositorum pro causa redditur; quod est ridiculum; contra quod et laboravit Scotus. Hic autem ordo originis inter eas pro causa redditur. Hoc enim verba illa important: — Non enim potest aliter originis ordo salvari, nisi altera sit a Patre et Filio. Hunc autem ordinem originis, quia ad integritatem rationum formalium ipsarum originum, ut distinctae realiter sunt, spectare iam ostensum est; ideo, hoc sano sensu intelligendo, nihil nocet concedere personam Spiritu Sancti ex sua origine distingui a Filio. i

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo nihil est ambiguum, accipiendo ipsum sic communiter ut sonat, absque scilicet dictione exclusiva, etc.

In corpore duo facit: primo, ostendit quot modis sumitur ly per in huiusmodi propositionibus; secundo, respondet quaesito, in calce articuli.

II. Quoad primum, quatuor dicuntur. Primum est, quod ly per denotat aliquam causalitatem in accusativo casu super quem cadit. - Secundum est, quod illa causalitas quandoque est respectu actionis secundum quod exit ab agente. Et declaratur hoc in triplici genere causae. - Tertium est, quod illa causalitas quandoque est respectu actionis secundum quod determinatur ad factum; ut patet in artificialibus instrumentis.- Quartum est, quod haec distinctio coincidit cum illa aliorum, scilicet quod quandoque denotat auctoritatem in recto, et quandoque in obliquo.

III. Quoad secundum, conclusio responsiva quaesito affirmative est: Spiritus Sanctus procedit a Patre per Filium. - Et probatur. Filius habet a Patre quod ab eo procedat Spiritus Sanctus: ergo potest dici quod Pater spirat per Filium Spiritum Sanctum, etc.

Consequentia tenet ex exposita significatione ly per, quando denotat medium ex parte producti: scilicet quod denotat quod sit medium, habens a principali quod producat. Sic enim sumitur in proposito, et non primo modo. Filius enim non est medium ex parte Patris: non enim est ratio spirationis ut exit a Patre, sed potius ut terminetur ad Spiritum Sanctum. Et hoc considerando Spiritum Sanctum ut est a Patre mediate: secus enim dicendum est, loquendo de ipso ut est immediate a Patre. Et ideo littera dicit quod potest dici Patrem spirare per Filium Spiritum Sanctum: et non dixit quod oportet omnino sic dici; secundum unam enim acceptionem tantum verificatur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, scito quod hic est quaestio et de re, an ita sit, scilicet quod Pater et Filius sint unum numero principium Spiritus Sancti: et de propositione ista, an sit, proprie sumpta, vera.

In corpore duo facit: primo, respondet quaesito quoad rem; secundo, quoad proprietatem propositionis.

II. Quoad primum, est haec conclusio: Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti. - Et probatur, Pater et Filius sunt unum in omnibus in quibus non distinguuntur relativa oppositione: ergo sunt unum principium Spiritus Sancti. — Et tenet sequela: quia in hoc quod est esse principium Spiritus Sancti, non opponuntur relative ad invicem.

III. Quoad secundum, tria facit. Primo, refert quandam opinionem, tenentem hanc propositionem esse impropriam, tali ratione. Ly principium significat proprietatem: ergo tenetur adiective: ergo non potest addi alteri adiectivo: et sic ly unum non tenetur nominaliter: ergo, ut sit vera, tenetur ly umum adverbialiter: et consequenter est impropria.

Secundo, arguit opinionem, et utrumque eius fundamentum, ordine retrogrado. Et primo quidem, quod ly unum non sit sumendum adverbialiter. Quia sic posset dici Pater non unum principium Filii et Spiritus Sancti: quia pluribus modis est illorum principium. - Secundo, quod non valet sequela, principium significat proprietatem, ergo tenetur adiective. Quoniam significat proprietatem substantive; sicut patet etiam in creaturis, in nominibus patris et filii.

Et sic, tertio, infert oppositum praefatae opinionis, ratione et exemplo ipsum confirmans. Ratio est: Principium est nomen substantivum; ergo accipit numerum iuxta numerum formae significatae per ipsum; sed forma significata, idest proprietas, est' una numero in Patre et Filio; ergo convenientissime dicitur, Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti. - Exemplum vero est, quia ista eadem ratione dicitur, Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus: quia scilicet deitas est una numero in eis.

IV. In responsione ad primum, circa illa verba, Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio ut sunt plures, dubium occurrit, an principium spirativum quod exigat, ut sic, pluralitatem suppositorum. Dico autem uf sic, ad excludendum concursum pluralitatis per accidens, ut contingit in principio creativo: accidit enim creationi quod a tribus sit Personis; nihil enim minus Deus crearet, si non esset trinus. Est igitur hic dubium, an ipsa spiratio per se sit a duobus; an non, sed quasi per accidens, ut creatio est a tribus. Scotus enim, in I, dist. xrr, tenens pluralitatem non exigi, fundat se super omnimoda perfectione principii spirativi in uno supposito. Sanctus Thomas autem, in I Sent., dist. xr, art. ult., ad 2, ponens differentiam inter creationem et spirationem quoad hoc, sentire videtur oppositum, iuxta determinationem a se factam in 2 articulo eiusdem distinctionis, Quod et in hac littera confirmare videtur.

V. Est autem ratio dubitandi in hac re, quoniam nulla apparet ratio convincens alteram partem. Perfectio namque. principii quod et quo in solo unico supposito salvari ex eo videtur, quia aliter Pater solus imperfectum esset principium Spiritus Sancti. Stante autem omnimoda perfectione utriusque principii in uno supposito, sequitur veritas istius conditionalis, quod si illud solum esset, posset perfecte spirare Spiritum Sanctum. Et sic non per se requiritur pluralitas in principio quod spirationis.

Modus autem procedendi, ut nexus, communio atque mutuus amor unitivus, qui convenire dicitur Spiritui Sancto, intelligi non potest nisi sit a duobus ad minus. Ac per hoc oportet per se pluralitatem invenire in spirativo principio quod.

VI. Neutra tamen harum viarum ducit necessario ad intentum. Prima quidem deficit, quoniam non ratione imperfectionis, sed ratione non habitae, nec possibilis haberi conditionis in unico supposito, solus Pater aut solus Filius non posset spirare Spiritum Sanctum consubstantialem et personaliter distinctum, etc.

Secunda autem deficit, quia connectere, unire, et similia, non conveniunt Spiritui Sancto ex proprietate personali, sed ex essentiali incluso, scilicet amore; ut in quaestione sequenti, articulo 1, ad 3, littera dicit, et ibidem clarius | patebit.

VII. Et quamvis huiusmodi non cogant, quia tamen s. Thomas expresse superius dixit in hac eadem quaestione, quod de ratione Spiritus Sancti est quod sit a Patre et Filio; et hic apponit notam reduplicationis, dicens quod procedit a Patre et Filio ut sunt plures personaliter; communeque Sanctorum dictum sit, Spiritum Sanctum mutuam esse caritatem Patris et Filii: tenendum esse arbitror quod principium spirativum ut quod, inquantum huiusmodi, exigit pluralitatem. Ita quod dualitas est conditio spiratoris, nullam addens perfectionem supra unitatem suppositi; sed secunda persona addit solam conditionem requisitam ad principium guod, ob cuius defectum, negative sumendo defectum, una sola persona non spiraret; sicut ob eius abstractionem a perfectione et imperfectione, nulla imperfecte, sed singula quaeque perfecte spirat.

VIII. Nec hoc absque ratione credimus. Si enim processio Spiritus Sancti necessario est a Patre et Filio, ut superius probatum est, necessario sequitur quod sit ab eis inquantum tales. Ergo inquantum plures: non enim sunt intelligibiles ut sic, nisi ut plures.

Ratio quoque assumpta ex littera, quia scilicet procedit ut amor unitivus, manifestat intentum, si animadvertimus quod in hac re etiam vocabulis caremus; et sic ex appropriatis propria intelligere ac insinuare oportet.

Accedit ad hoc ratio in I Sent., dist. xxix, art. ult., a s. Thoma assignata, quia scilicet spirare est actio personalis.

IX. Nec propterea ex his oblitum me credas supra dictorum. Stant enim haec simul, scilicet quod Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio inquantum duo sic, idest inquantum habent talem pluralitatem seu dualitatem: et quod processio Spiritus Sancti non differt a generatione sufficienter ex hoc quod est a duobus, et ista ab uno: quoniam dualitas suppositalis absolute ad hoc non sufficit, ut supra diximus.

Argumenta autem Scoti non oportet afferre, quia non militant contra positionem nostram, dualitatem suppositorum ex parte principii quod tantum dicentem, nisi id quod adduximus de perfectione; sed contra Henricum, ponentem: concordiam, etc.

X. In responsione ad secundum, dubium est circa illa verba, Pater non potest dici plura principia, quia implicaretur pluralitas suppositorum. Quia si regula de plurificatione nominis substantivi penes pluralitatem formae significatae, vera est, voluntarium appareret excipere plurificationem principii in Patre: constat enim formas significatas esse plures, puta paternitatem et spirationem. —- Nec potest dici recte, ut quidam credunt, quod illa regula est vera tàntum quando est pluralitas realis formae significatae, Nam. constat artem sutoriam distingui realiter a frenifactiva; et tamen Socrates habens utramque non est duo artifices.

XI. Ad hoc dicitur, quod aliud est loqui de nomine substantivo, et aliud de substantivo concreto. Substantivum enim, ut sic, penes pluralitatem formae significatae plurificatur; sufficienter quidem, si est abstractum, exactive autem absolute; idest, quod ad sui pluralitatem exigit pluralitatem formae significatae, sive hoc sufficiat, sive non. Substantivum autem concretum, quia substantivum, exigit pluralitatem formae; quia vero concretum, exigit pluralitatem suppositorum. Et sic, cum principium sit substantivum concretum, optime in littera dicitur quod implicaretur pluralitas suppositorum, dicendo, Pater est plura principia. Nec.disceditur a regula de substantivo sane intellecta, ut exposuimus.

XII. In responsione ad quartum et quintum, dubium est logicale, motum a Gregorio, in xir distinctione Primi, tractatumque a Capreolo, in fine: quomodo scilicet ly principium supponat confuse. Tum quia nullum est confusivum. - Tum quia, si staret confuse, liceret descendere sub praedicato ad eius singularia per propositionem de disiuncto extremo: quod hic non licet.

XIII. Ad horum primum dicitur dupliciter. Primo, quod non oportet quaerere confusivum respectu termini communis concreti substantivi, quia hoc habet ex naturali sua. suppositione, ut s. Thomas dicit in III Sent., dist. 1, qu. rr, art. 4: sed oporteret quaerere discretivum, quando supponeret determinate. — Secundo dicitur, quod confunditur a ly et, quando est praedicatum.

Ad secundum vero motivum, similiter dupliciter respondetur. Primo, quod illa regula non habet locum ubi sub praedicato non sunt plura singularia, ut contingit in proposito: singulare enim principii non est Pater aut Filius, sed hoc principium. Cum autem ibi non sint plura numero principia, sed Pater et Filius sunt unum numero principium Spiritus Sancti, non restat descensus ad singularia principii. Sed si ad Patrem vel Filium venitur, iam extra regulam sumus; et est sophisma Figurae Dictionis. — Secundo dicitur ab aliis, concedendo consequentiam, et negando falsitatem consequentis, ut videre potes in Capreolo.

XIV. In responsione ad sextum, adverte quod hoc in loco Auctor determinavit quod indecise dimisit in I Sent., dist. XXIX, ad ult.

XV. In responsione ad septimum, adverte quod hoc in - loco Auctor arguit opinionem quam ipse secutus fuit in I Sent., dist. x et xxix, articulis ultimis. - Ratio autem in littera adducta examinabitur in 3 articulo xxxix: quaestionis, ubi ex proposito tractabitur de adiectivis et substantivis.