Quaestio 118

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaedecimaeoctavae dubium occurrit circa illud: Mensura divitiarum est prout sunt necessariae ad vitam hominis secundum suam conditionem, ita quod in excessu huius mensurae consistit. peccatum avaritiae. Nam falsum videtur hoc esse. Quia sequeretur quod nemo posset licite cumulare sibi pecunias ut mutet statum quem habet in maiorem. Cuius oppositum quotidie fit, absque remorsu conscientiae et reprehensione aliqua. - Et patet sequela. Quia si homo non potest excedere mensuram necessariorum ad conditionem suam, consequens est ut, si ad conditionem suam abundanter sufficiunt mille, quod non possit iste cumulare quatuor vel decem millia sine excessu mensurae requisitorum ad conditionem suam. Ac per hoc, non posset hac via mutare statum sine peccato. Et sic rusticum oporteret semper fore rusticum, et artificem semper artificem, et civem semper civem: et nunquam posse emere sibi dominium aliquod. Quae sunt manifeste absurda.

II. Ad hoc dicitur quod, cum appetitus cuiuslibet instrumenti in infinitum manifeste dissonet a recta ratione, quae dictat quod quodcumque non alia ratione est bonum nisi propter aliud, mensurate appetatur, quantum scilicet opus est propter illum finem ( signum autem quod appetitus debet esse mensuratus, est quod exterior usus illius instrumenti seu medii oportet quod sit commensuratus fini, ita quod tam excessus quam defectus ab omnibus vituperatur: ut patet in medicina respectu sanitatis, et in excisione lignorum aut lapidum propter aliquod opus, puta quod ponantur in angulo aut fiant laquearia, etc.; hinc enim laudantur opifices, quod commensurata finibus opera efficiunt): constat autem quod pecunia, et quidquid pecuniae loco possidetur, in genere bonorum utilium continetur sic quod non nisi propter aliud expetitur, possidetur et expenditur: oportet ergo pecuniam et appeti et amari et haberi mensurate, quantum scilicet opus est ad finem. Finis autem proprius in unoquoque propter quem divitiae sunt secundum rationem rectam, est propria uniuscuiusque vita secundum suam conditionem: ita quod in vita propria intelligatur etiam eorum vita quorum sibi cura incumbit. Et appellatione vitae intellige non solum cibum et potum, sed quaecumque opportuna commoda et delectabilia, salva honestate. Ultra hunc autem finem non sinit recta ratio appeti aut haberi divitias, nisi propter alios, puta propter liberalitatis, misericordiae aut magnificentiae opera, et si quid est huiusmodi: ubi etiam apparet mensura appetitus ex fine. Unde appetere divitias in infinitum, etsic amare aut velle habere, a recta ratione deviat. Et propterea negotiatio propter solum lucrum, utpote infinita, vituperatur a Philosopho, in I Polit.

III. Sunt igitur hic duo indubie vera. Primum est quod amor pecuniae debet esse mensuratus homini, quoad se quidem, secundum conditionem suam: quoad alios vero, iuxta opera virtutum. Secundum est quod appetitus in infinitum pecuniae est illicitus, utpote a recta ratione discordans. - Dubium autem restat, quid dicendum de appetitu mutare volentium statum ex cumulatione pecuniae superfluae praesenti eius conditioni.

Et dicendum videtur quod conditio hominis est duplex: una consequens speciem humanam; et altera consequens individua. Species siquidem humana, ex eo quod praesentis felicitatis capax est, rationi consentaneum esse constituit ut quilibet eo usque seipsum suosque ducere conetur ut felicitatis vitae praesentis particeps esse possit. Et quia ad felicitatem praesentem divitiae, licet non magnae, requiruntur organice, ut dicitur in X .Ethic.; idcirco, absque immoderato pecuniae amore, potest seipsum et suos reducere de operum servilium mechanicorumque, necnon negotiationum necessitate, et moderatas divitias acquirere, quatenus felicitatis praesentis, quae secundum virtutis supremae exercitationem est, particeps esse possit secundum suum modulum.

Singulares autem personas multas ab intrinseco donatas conspicimus quadam sapientia, aut a natura indita aut exercitatione comparata seu aucta, ita quod inter homines velut aliorum domini nati vel facti sint, quamvis d non sint. Et quia his naturali aequitate debetur regimen aliorum, idcirco si isti appetunt dominium, si ad hoc cumulant pecunias ut dominium temporale emant, ut cuiusque decet sapientiam, a rationis rectae tramite non recedunt. Et simile est iudicium de aliis virtutibus quibus homo idoneus redditur ad mutandum statum: puta cum quis ad fortitudinis actus praeclaros, experientia teste, in bello conspicitur praeparatus, ut propterea dignus sit praeesse aliis. In omnibus enim huiusmodi mensuratur appetitus pecuniae ex vita hominis secundum suam conditionem, ut patet.

At si quis sufficienter dives pro naturali felicitate consequenda, ex solo appetitu ascendendi et gloriae, cumulat pecunias praesenti suae conditioni superfluas, procul dubio immoderato fertur amore: sicut illi qui solo amore lucri negotiantur. Utriusque namque appetitus sine fine est: quoniam tam ascendere quam lucrari, absolute sumpta, termino carent.

Et sicut non sic contingit appetentibus lucrum propter opportunam vitam suae familiae aut necessitatem patriae, quia mensuratur eorum appetitus ex bono oeconomico aut politico; ita non sic accidit illis de quibus praedictum est quod cumulant pecuniam ut habeant superiorem statum consonum suae virtuti; mensuratur quippe horum appetitus ascendendi penes quantitatem suae virtutis. Et propterea isti, postquam ascenderint ad gradum suae virtuti consonum, puta comitatum, quiescent: et non cumulabunt iterum, ut ascendant ad regnum, utpote excedens virtutem suam. Qui vero sola libidine ascendendi et gloriae cumulant, cum aliquid nacti fuerint dominii, iterum cumulant, ut altiora conscendant: et sic in infinitum, - Et per haec patet solutio obiectorum,

Utrum autem hi qui illicite cumulant propter solam libidinem ascendendi, peccent mortaliter, in art. 4, ad 2 disseretur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo hoc solum notandum occurrit, quod nomine pecuniae, ut est materia avaritiae, non intelligitur quidquid est pecunia comparabile: sed solummodo quidquid habet rationem boni utilis. Ita quod, cum pecunia ex sua ratione habeat rationem boni utilis ut principale sui generis, scilicet boni utilis, ponitur obiectum avaritiae, ducens secum totum suum genus. Cum autem audis avari obiectum esse bonum utile tantum, memento ut intelligas id quod per se est de genere bonorum utilium, ut sunt agri, ovilia, armenta et huiusmodi. Quoniam per accidens etiam honor et voluptas possunt spectare ad utilia: scilicet ex intentione alicuius appetentis haec non propter se, sed propter lucrum. Obiecta namque et materiae virtutum et vitiorum penes ea quae per se insunt distinguuntur, et non penes ea quae sunt per accidens.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulis tertio et quarto simul, nota quod avaritia ut opponitur liberalitati, non est ex suo genere peccatum mortale, sed ex fine: si scilicet pecunia amaretur ut ultimus finis. Et ideo in littera dicitur quod tunc est peccatum mortale quando praeponitur amori Dei, quod propter eam transgredi quis non curaret praecepta Dei. Haec enim declaratio ex communibus tacite insinuat quod ex propriis avaritia ista non est peccatum mortale, sed ex communi ratione qua ceteri amores bonorum tam naturalium quam fortunae, etc., sunt mortalia peccata si excedunt divinum amorem. Ex quo patet quod immoderatus appetitus lucri in infinitum, ut contingit negotiatoribus abso- | lute, non est mortale peccatum ex suo genere.

II. In eisdem articulis dubium occurrit, an habens de superfluo possit cogi ad dandum pauperibus. Et est ratio dubii quia in articulo quarto, in responsione ad secundum, |

dicitur quod ex debito legali tenetur habens de superfluo dare pauperibus. Constat autem quod [ad] id ad quod homo tenetur ex legali debito, potest homo a iudice cogi: ut patet superius, qu. Lxxx.

In oppositum autem est quia nulli competit agere con- - tra talem divitem. pro iure suo: quia nulli pauperi quaesitum est ius super superfluis divitiis, cum non sit maior | ratio de uno quam de alio.

III. Ad huius evidentiam, sciendum est quod in littera dicitur non solum de habente superfluum, sed etiam absolute de. vidente pauperem in periculo necessitatis extremae, quod ex legali debito tenetur erogare sua pauperibus. Et de secundo quidem casu, hoc est ratione periculi necessitatis extremae, non est difficile perspicere quod interveniat legale debitum. Nam tempore extremae necessitatis omnia sunt communia: ac per hoc, bona quae alter possidet fiunt mea, si patior extremam necessitatem. Et si possidens non sponte vult mihi subvenire, posset iudex cogere. Et si haec via deficit, possum occulte, quasi per modum. furti, vel manifeste, quasi per viam rapinae, accipere quantum mihi opus est: quoniam non accipio aliena, sed communia negata et impossibilia aliter haberi, in extrema necessitate. Apparet ergo hic quod quia extrema ne- cessitas facit res alterius mihi communes, quod ex debito legali mihi debentur, et cogi potest a iudice, et in eius defectu a meipso, propter necessitatis articulum.

Sed in primo casu, cum quis habet de superfluo naturae et personae, et nullus apparet in extremae necessitatis periculo, non ita apparet legale debitum. Verum si inspexerimus quod dupliciter aliquis potest a iudice compelli: uno modo, propter debitum alicui certae personae, ut si furatus quis fuerit bona alicuius, vel alias ei debitor fuerit, ratione depositi vel mutui etc.; alio modo, ratione debiti non alicui singulari personae, sed propter commune bonum, ut, si quis homicidium commiserit et nullus conqueratur, potest iudex ex officio, propter commune bonum iustitiae servandum, punire hominem: - si hoc, inquam, inspexerimus, non apparebit difficile quod habens de superfluo nec volens sponte impertiri indigentibus, potest a principe cogi ad subventionem indigentium: ita quod potest princeps ex officio, ut iustitia in divitiis servetut a nolente superfluum naturae et personae dispensare, distribuere illud indigentibus, tanquam auferendo dispensationem divitiarum commissam diviti ab ipso indigno. Nam iuxta Sanctorum doctrinam, divitiae. superfluae non sunt diviti nisi ut dispensatori concessae a Deo, ut habeat meritum bonae dispensationis. Fundatur ergo legale debitum in hoc casu super ipsa divitiarum iustitia, quae cum in genere boni utilis sint, superfluitas non dispensata sed retenta contra utriusque utilitatem occupatur: nam et contra retinentem occupatur, quia sua est ut sibi prosit dispensatio; et contra indigentium utilitatem occupatur, quia quod in eorum usum cedere debet, occupatur. Et ut Basilius dixit, ipsorum indigentium est ex debito, licet non de facto. Et ideo indigentibus fit iniuria non dispensando superflua, Quam iniuriam princeps, qui custos iusti est, ex officio auferre potest et debet, si constat evidenter.

IV. Ad obiectionem autem in oppositum dicitur quod licet nulli determinato pauperi sit acquisitum ius ut debeatur sibi id quod dives habet de superfluo, quia ex arbitrio divitis pendet dispensatio ut huic vel illi indigenti det; quia tamen communi bono hominum quaesitum est ius ut quae supersunt uni dentur indigentibus, ideo princeps, cuius est curam habere de communi bono, potest ex officio ad hoc cogere tales divites.

Et quia violatio legalis debiti in divitiis iustitiam violat, non liberalitatem, ut patet ex littera; iniustitia autem ex suo genere est peccatum mortale, utpote contra bonum proximi, ut ex superius habitis didicimus: ideo dives non dispensans superflua, sed cumulans ad emendum sibi dominium ex sola ascendendi libidine, non solum illicite agit propter libidinem dominandi et inordinatum amorem pecuniae; sed mortaliter peccat contra proximorum indigentiam, occupando superflua quae pauperibus debentur ex hoc ipso quod superflua sunt, ut habes ex Basilio et littera, etc.

Et per hoc patet solutio dubii in primo articulo insoluti.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto, cave ne in verbis litterae erres aut fluctues, legens quod "privatio boni formaliter se habet in peccato, conversio. autem ad bonum commutabile materialiter". Memento quod de peccato in genere mali sim- pliciter sermo est, cum comparantur inter se quod eorum sit peius, ut hic fit. Constat autem formale peccati in genere mali simpliciter consistere in privatione: ut superius pluries dictum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulis reliquis, scilicet sexto, septimo et octavo, eiusdem quaestionis, sola responsio ad quartum ultimi articuli tractanda occurrit, quoad quatuor. Primo, quod avaritia habere dicitur species. Et hoc non sic accipiendum videtur ut singula enumerata in littera sint diversarum specierum, nam parci et tenaces eiusdem videntur rationis, differentes secundum magis et minus: sed quia quaedam eorum differunt specie, ut aleatores, latrones, lenones, et huiusmodi. Propter quod in littera non simpliciter dicitur quod sunt species, sed quod magis sunt species quam filiae: quia magis accedunt ad naturam specierum, recipiendo praedicationem avaritiae ut superioris. Et super IV Ethic., Auctor modo haec nominat species, modo nominat: modos illiberalitatis.

Secundo, quod littera videtur corrupta cum dicit: vel quia lucratur multa cum parvo labore. Quoniam ex IV Ethic., unde haec recitat Auctor, non habetur haec species, sed opposita, scilicet: quia lucratur parvum ex multo. Ad avaritiam siquidem spectat valde laborare pro parvo lucro: quoniam minus decet hoc, et nimiam lucri cupiditatem ostendit. Unde littera corrigenda videtur ad textum. IV Ethic., et legi: quia lucratur parum cum multo labore. Est enim hic unus avaritiae modus.

Tertio, quod primum membrum turpis lucri, scilicet, vilia et servilia opera exercendo per illiberales operationes, licet non habeat exemplum in littera, non propterea est obscurum: quia in promptu exempla sunt avarorum qui, cives divites cum sint, non verentur vilibus et servilibus se occupare operibus propter lucrum; ut patet in his qui sequuntur iumenta, laborant manibus, etc., ut pleniores fructus percipiant pecorum aut agrorum, etc.

Quarto, quod cum in littera aleatores ponuntur sub iniusto lucro, tam hic quam in IV Ethic., ab Auctore, licet non ab Aristotele; intellige hoc dictum de aleatoribus in casibus in quibus tenentur ad restitutionem, de quibus supra dictum est. Nam alias aleatores non iniusti, sed avari sunt, lucrari quaerentes ab amicis, quibus liberalitas dandum censet. Inde enim turpes sunt quod cupiunt lucrari unde non debent, scilicet ex amicorum bonis: quoniam deberent cupere ut illa conserventur, non ut diminuantur.