Quaestio 113

Commentaria Cardinalis Caietani

IN quaestione centesimadecimatertia nihil in specie de sola ironia occurrit dicendum: sed universaliter de oppositis veritatis virtuti quaerendum, an virtuti veritatis sint sufficienter assignata opposita vitia. Videtur enim quod non. Tum quia ad veracem spectat dicere verum non solum circa. conditiones personae suae, sed in quacumque materia. lactantia autem. et ironia solum important excessum et defectum veritatis circa conditiones personae propriae. Multa ergo relinquuntur sub veritate quae non pollui possunt per haec vitia.

Tum quia ad veracem spectat verificare dicta servando promissa, ut in qu. xxx habitum est. Sed observationi promissorum neque mendacium, neque simulatio, neque iactantia, neque ironia opponitur, sed perfidia. Cuius nulla fit in littera mentio. Insufficienter ergo determinatum hic videtur de oppositis veritati, et de ipsa veritate quoad actum fidei.

II. Ad primum horum dicitur quod quia veritas per se primo respicit conditiones personae dicentis, et alia non respicit nisi prout sunt in dicente, ut patet ex dictis; ideo veritati et assignatum est universaliter oppositum, quod se extendit ad primo et secundario respecta a veritate, scilicet mendacium tam verbo quam facto; et assignata sunt specialia opposita circa per: se primo materiam veritatis, conditiones scilicet personae dicentis, videlicet iactantia et ironia,

III. Ad secundum autem non facile patet satisfatio. Oportet siquidem hic multa discutere. Primo, an fides coincidat cum veritate. Et si non, quomodo praetermissa est fides? Si sic, quare non est determinatum de actu fidei et eius oppositis. — Secundo, an fides habeat propriam materiam: et quam. — Tertio, an sit ad omnes. - Quarto, an habeat vim obligativam: et quantum peccet frangens fidem.

Et primi quidem dubii ratio est quia veritas consistit in conformitate signorum exteriorum ad ea quae sunt intus in nobis. Fides autem consistit in conformitate factorum ad dicta. Hae autem diversae sunt conformitatum species. Non est ergo fides idem quod. veritas. - Et confirmatur hoc ex oppositis: quia scilicet veritati opponitur directe mendacium; fidei autem. directe opponitur infidelitas.

In oppositum autem. est auctoritas litterae superius in qu. LXXX.

Secundi vero dubii ratio est quia fides est qua fiunt dicta, Sed omnia possunt dici. Ergo omnia possunt esse materia fidei. — - Praeterea, quaecumque possunt promitti, possunt esse materia. fidei. Sed omne possibile fieri ab aliquo, potest. promitti. Non ergo est aliquod. certum. genus eorum quae sunt materia fidei.

In oppositum. autem est quia specialis virtus habet specialem materiam. Fides autem est specialis virtus. Ergo.

Tertii autem dubii ratio est. quia fides non. est ad infideles: iuxta illud Atrei in Accio poeta: Neque dedi, neque do infideli fidem. — Praeterea, fides non est ad latrones, .et universaliter ad extorquentes vi, metu aut dolo promissiones: ut patet ex Tullio, in I de Offic.

In contrarium autem est quia "fides etiam hosti servanda est", ut dicitur XXIII, qu. t, cap. Noli. — Praeterea, nisi esset fides mutua inter homines, non possemus convivere. Sed cum omnibus contingit convivere. Ergo ad omnes .est-fides. -

Quarti demum dubii ratio est quia servare fidem est d de praecepto iuris naturae. Quod autem est huiusmodi obligat de necessitate. Ac per hoc, si non fiat, incurritur peccatum mortale. — Praeterea, infidelitas tollit convictum societatis humanae: quoniam nisi fidem sibi invicem servarent, homines non possent convivere. Ergo contrariatur caritati, qua homo, animal sociale, debet cum aliis convivere: ac per hoc, opponitur caritati quantum ad dilectionem proximi. Ergo est peccatum mortale ex suo genere.

In oppositum est quia simplex promissio non obligat ex necessitate, sed de honestate. Non est ergo huiusmodi infidelitas mortale, sed veniale peccatum.

IV. Ad horum evidentiam, sciendum est quod fides qua fiunt dicta, de qua est sermo, sumitur tripliciter: primo, ut ex debito legali seu civili implet promissa, iuxta Tullii definitionem, in I de Offic., "Fides est dictorum conventorumque constantia et vinitas"; secundo, ut ex debito morali implet promissa; tertio, ut ex debito implet promissa sa non determinando quale sit illud debitum, an morale an civile. Et si primo modo sumitur fides, non est specialis virtus, sed coincidit cum diversis virtutibus: servando namA que promissum, qui reddit debitum creditori, iustitiae actum exercet; qui implet iusiurandum, religionis opus complet. Similiter si tertio modo sumitur, non est unius specialis virtutis nomen, sed commune nomen est ad omnem fidem qua fiunt dicta. Secundo autem modo si sumatur, est specialis virtutis moralis nomen: significat enim virtutem illam qua homo bene se habet ad alterum in hoc quod facit ut dixit, ia his ad quae non tenetur ex debito legali, sed morali tantum. Actus namque iste humanus bonus moraliter est, specialem habens laudem, ex hoc ipso quod facit quod dixit, servata debita materia et circumstantiis; et ad alterum est; nec ex debito est civili (unde non potest cogi a iudice si non facit quod dixit), sed ex debito morali procedit sine quo moris honestas non salvatur; nam, violando fidem, non restat moris honestas, ut patet. Et propterea exigit specialem virtutem, adiunctam iustitiae.

Videtur autem virtus ista eadem esse virtuti veritatis, ea ratione quia eiusdem moris esse videtur ut homo verum dicat, et ut dicta verificet. Veritatis quippe est verum dicere: fidei vero dictum verificare. Unde et Tullius fidem per veritatem definit, dicendo quod est dictorum veritas. Cuius signum est quod veraces illos appellamus qui implent quod dicunt. Vocatur ergo virtus veritatis fides, pro quanto est principium verificandi dicta. Et propterea dictum est quod fides reducitur ad veritatem. - Actus autem proprius eius, ut sic, non est vere significare, hic enim est actus proprius veritatis: sed est verificare quod dictum est.

Unde patet quod materia eius propria est materia promissionis: ita quod quidquid non potest esse materia promissionis, longe abest a materia fidei. Quo fit ut quidquid aut malum aut maioris boni impeditivum est, sub. fide cadere non possit. Propter quod XXII, qu. 1v, dicitur: In malis promissis rescinde fidem. Et, si diligenter consideraverimus, eosdem exigit comites fides quos iuramentum. promissorium: videlicet iustitiam, iudicium. et veritatem, Oportet namque quod faciendum est pro fide. servanda esse iustum, hoc est non malum; esse discretum, hoc-est. rationabile (et hinc excluduntur indifferentia.et stulta); in verificatione autem fides ipsa consistit.

Et quoniam tam promissio quam eius. verificatio voluntarius actus est; et primus quidem gratuitus, secundus ex morali procedens debito: ideo quidquid repugnat gratuitae seu voluntariae promissioni, tollit morale debitum fidei. Et propterea si quis vi, metu aut dolo promisit; cum promissio gratuita non fuerit, quamvis fuerit voluntaria (lequendo de voluntario mixto); non tenetur verificare dictum suum. Non enim morum honestas exigit ut gratuita fiant coacte. Nec honestati convenit ut. ex. iniquitate reportet quis commodum sibi vel suis: reportaret autem si teneretur coactus vi, metu aut dolo, implere promissum.

V. Quibus visis, singillatim. ad. quaestiones motas dicendum est. Et ad primam quidem. dicitur quod fides coincidit in idem specie et numero cum veritate, et sola ratione ab ea differt: quoniam veritas dicitur pro quanto conformat signa signatis apud se, fides autem pro quanto conformat facta dictis. Ab Auctore autem non omnino praetermissa est. Quoniam et superius de promissione determinavit: et in qu. cx, art. 3, ad 5, declaravit quod dupliciter aliquis ab infidelitate. excusatur, ut ibi patet.

Ad primam autem obiectionem in oppositum dicitur quod, licet conformitas signi ad signatum et facti ad. dictum sint diversarum rationum in genere naturae, sunt tamen eiusdem rationis in genere moris.

Ad secundam vero dicitur quod, cum constet uni virtuti multa vitia opponi, secundum diversos modos corrumpendi actus illius virtutis, ut patet de caritatis oppositis ultra odium (quod directe illi opponitur); nullum inconveniens est quod veritati inquantum veritas est, directe et adaequate opponatur'mendacium; et eidem inquantum fides est, opponatur infidelitas. Quae etsi non sit proprie mendacii species, sapit tamen nonnihil mendacii: dum infidelis aliud habet ex debito in mente (licet non de facto, quia mutavit voluntatem), et aliud in opere, ac per hoc mentitur debitum.

VI. Ad secundam vero quaestionem dicitur quod fides habet propriam materiam: scilicet opus bonum alias non debitum, possibile fieri a promittente. Nullus enim promittit nisi id quod in sua est potestate: nec valet promissio nisi sit alicuius boni. Et quia affirmatio et negatio unius sunt generis, appellatione operis boni intellige etiam vel omissionem bonam: ut cum quis promittit non ire venatum tali die, ne impediat illius venationem. Et si alias tale bonum. esset proximo debitum ab hoc, iam non ex sola fide deberetur.

Ad primam autem obiectionem in oppositum dicitur quod non est eadem ratio de materia verbi, et de materia fidei. Quia etiam mala et turpia possunt bene dici: non tamen possunt bene promitti. Et ideo non omnia quae possunt dici, cadunt sub fide.

Secunda vero obiectio una limitatione excluditur: ut scilicet fides aequetur in materia non promissioni, sed promissioni spontaneae et secundum rectam rationem. Constat enim quod recta ratio non concedit promittere nisi bonum possibile fieri per promittentem, etc.

VII. Ad tertiam autem quaestionem dicitur quod fides, absolute loquendo, est ad omnes homines: quoniam omni homini promitti aliquid potest quod servandum est. Verum sicut ex parte materiae contingunt impedimenta, ut patet ex dictis; ita ex parte illius cui servanda est fides. Nam si compulit aut decepit, non meretur ut sibi fides servetur: ut superius dixit Auctor in qu. Lxxxix, art. 7, ad 3. Et hoc vult Tullius. - Et similiter si infidelis est in eodem negotio. Et sic verificatur dictum Accii, loquendo videlicet de infideli ut sic. Nam infidelis, ut sic, non minus quam dolosus meretur non sibi servari fidem: ut, si mu- tua fuit quasi conventio, altero non servante fidem, absolutus est alter. Quamvis Tullius dicta Accii, tanquam ab Atreo prolata, suscipienda non putet, in lib. III de Offic.

Et per haec patet solutio obiectorum.

VIII. Ad quartam demum dubitationem dicitur quod violare fidem procul dubio peccatum est. Nam ex qualibet promissione homo obligatur in foro conscientiae ad verificandum dictum: hoc enim naturalis ratio sic dictat ut eius oppositum manifeste noceat tranquillitati humanae societatis. Discernere autem oportet quando est veniale, vel mortale peccatum. Mortale illud solum est quod caritati contrariatur. Sicut autem de mendacio in littera distinctum est, ita et de infidelitate distinguendum est. Nam quaedam est perniciosa, quaedam non: et perniciosa quidem mortale peccatum est, ceterae venialia peccata non transcendunt. Est autem perniciosa si contra dilectionem Dei aut proximi est: ut si quis promittat alicui succurrere primo mane, inchoato bello, et non servet; et similiter si quis promittit tenere aliquod secretum quod magni refert, si revelaretur; si medicus promittat periclitanti infirmo subvenire, qui, spe frustratus, notabiliter laesus est. Et universaliter ad conditionem rei promissae spectare oportet, an sit utilis seu necessaria proximo, ita quod oppositum sit nocivum proximo: quoniam tunc contra eius caritatem est. Nam ex sola ratione promissionis violatae, licet ratio peccati habeatur, quia est contra rationis naturalis rectitudinem, non tamen habetur ratio peccati mortalis, nisi ad aliquid contra caritatem Dei aut proximi descendatur. Violare namque promissionem non nisi fallere importat: fallere autem proximum ex genere suo non est mortale; ut patet de mentiente, qui ad hoc mentitur ut fallat, et constat quod non peccat mortaliter nisi gratia materiae perniciosae.

Sunt autem duo, secundum Tullium, casus in quibus sine omni peccato fides recte praestita non servatur. Primus est cum servare fidem factum est inutile ei cui ser- vanda est: ut, si quis promisisset alicui ensem, et interim efficeretur furiosus, non est ei servanda fides. Secundus, cum servare fidem factum est magis nocivum mihi quam tibi esset utilis observatio: ut, si quis promisisset se iturum advocatum in causa eius cras, et accidit proprii filii infirmitas exigens paternam curam, non tenetur tunc ad servandam fidem. Auctor autem, sequens Senecam, unum universalem casum posuit, in qu. cx, scilicet mutationem, dum dixit quod omnia debent esse immutata si pacta servanda sunt. Oportet ergo considerare impedimenta supervenientia et conferre cum re promissa, et, collatione facta, quod recta tunc ratio suadet, pensatis conditionibus locorum, personarum, temporum et negotiorum, honestum exequi.

Ad primam ergo obiectionem in oppositum dicitur quod non quidquid est contra ius naturae est peccatum mortale: ut patet de mendacio, quod est secundum se pravum, ut dicitur in IV Ethic. Plus requiritur ad peccatum mortale: scilicet quod sit contra dilectionem Dei aut proximi. Unde ex hoc quod naturae ius violatur, non aliud habetur nisi quod fidei violatio peccatum. est.

Ad secundam autem obiectionem dicitur quod fides ut extendit se ad debitum civile, bene obligat ad mortale: quia eius oppositum tolleret et ius et socialem vitam. Sed fides ut concluditur infra limites debiti moralis, oportet quod consideretur iuxta materiam subiectam, et distinguendo dicatur quod, ut concernit ea quorum perfidia vergeret contra Deum aut proximum, obligat ad mortale, quia talis perfidia tollit societatis divinae et humanae bonum: ut vero concernit illa quorum perfidia parum aut nihil alicui nocet, non obligat ad mortale. Nec huiusmodi perfidia tollit bonum convictus humanae societatis, quamvis aliqualiter impediat tranquillitatem illius: est enim praeter tale bonum potius quam contra.

Et haec de toto tractatu de veritatis virtute, et illius oppositis, dicta sufficiant.