Quaestio 169

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaesexagesimaenonae, nota distinctionem litterae, et illius membra. Distinctio siquidem est: — Immoderantia usus exterioris cultus contingit dupliciter: scilicet vel ex parte ipsius cultus dissoni a consuetudine loci; vel ex parte inordinati affectus, sive ipse cultus consuetus sit, sive non (et tunc concurrunt ambae inordinationes simul).

Inordinatio autem ex parte affectus, secundum excessum quidem, contingit vel ex parte finis: et tunc aut inanis gloriae, aut deliciarum.. Vel ex parte agentis, scilicet nimiae sollicitudinis. Et in hoc membro clauditur inordinatio nimiae affectionis, quae est causa nimiae sollicitudinis ut in pluribus (sunt enim quidam nimis affecti ad ornatum, et tamen non solliciti). — Secundum defectum autem, dicta inordinatio similiter contingit vel ex parte finis, scilicet inanis gloriae: vel ex parte agentis, scilicet negligentiae.

Haec est distinctio litterae, In qua vides omne peccatum in exteriori cultu consistere vel in hoc quod contra consuetudinem fit (et hoc magis habet locum in excessu quam in defectu); vel in hoc quod ex ipso utentis appetitu. vitium apponitur sollicitudinis vel negligentiae, inanis glo- riae, vel deliciarum; praeter extrinseca vitia, puta luxuriam, et quaecumque hoc ornatu comparanda creduntur aut. fovenda.

II. In responsione ad secundum eiusdem. articuli, nota primo, quod personae excellentes utentes cultiori ornatu, ad significandam suam excellentiam, quasi testimonium illi reddentes, hoc faciunt, et ut inducentes alios ad eandem honorandum. Vestes siquidem pretiosae (sicut et opes, ut in-IV Ethic. dicitur). prosunt. ad personae honorem coram. aliis.

Nota secundo, quod uti vilioribus in littera et, ab Augustino attribuitur superstitioni, quando huiusmodi vilitas cultui divino quasi caeremonia adhibetur: si proprie superstitio sumatur. Alioquin, extensum superstitionis nomen hoc in loco videtur.

III. In responsione ad tertium eiusdem articuli, clare videre potes, vir speculative, quam bene superius ad virtutem veritatis reducta sit moderatio exterioris motus, eo quod signum est interioris, quae est vel esse debet, dispositionis animi. Eadem quippe ratione in hac littera modestia ornatus ad veritatis virtutem reducitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis centesimaesexagesimaenonae, dubia multa occurrunt circa mulierum ornatum. Primum, circa ipsum quatenus est provocativus ad lasciviam. Et iuxta hoc in quaestionem vertitur, an ornatus provocativus ad lasciviam ex sola intentione in hac specie reponatur: an etiam ex ipsa qualitate operis. Et est ratio dubii quia in littera ex sola intentione ornatus muliebris ponitur peccatum mortale ob provocationem ad lasciviam. Constat autem quod provocare ad lasciviam est actus ex suo genere mortalis. - In oppositum autem est quod ornatus aliquis secundum se dicitur provocativus ad lasciviam: ut cum ostendunt totum pectus mulieres, et viri formam pudendorum.

Secundum dubium est circa ornatum ut excedit limites consuetudinis: quantum ex hac parte illicitus sit. Et est ratio dubii quia videtur adinventio novarum formarum seu figurarum in vestibus et huiusmodi mortale peccatum: sicut violare consuetudinem universalem distincti habitus virorum a mulieribus. Consuetudo quippe legis vim habet, et in foro conscientiae ligat. Defert quoque secum damna multa huiusmodi novitas: dum coguntur alii ad novos sumptus, adeo ut boni nobiles in paupertatem inde deveniant. - In oppositum autem est quia huiusmodi novitates ad vanitatem vitae spectant. Vana autem non sunt mortalia, sed venialia, ex suo genere.

Tertium dubium est circa ornatum ut est fucatorius: an scilicet certa ratione constet, vel solum opinative, quod, nisi superaddatur aliqua circumstantia peccati mortalis, puta propter luxuriam aut contemptum Dei, etc., non est peccatum mortale. Et est ratio dubii quia quibusdam videtur oppositum: et in littera ratio nulla videtur haberi. Quartum dubium est circa ornatum mulierum ut est pretiosus: an debeat intelligi vitiose pretiosus absolute, puta quia aureus et gemmatus; vel respective, puta quod, licet in se sit pretiosus, tali tamen mulieri non est pretiosus. Et ratio dubii est quia communiter intelligitur respective. - A Principibus tamen Apostolorum, I Pet. rr: et I ad Tim. n, expresse inhibetur ornatus mulierum aureus, Si enim non absolute pensaretur, non universaliter mulieribus inhiberetur.

Quintum dubium est circa ornatum vanum: an imputentur mala inde sequentia ornanti se. Et est ratio dubii quia hinc apparet quod ipsi imputentur: quia dat operam rei illicitae. - Inde apparet quod non ei imputentur: quia sequeretur hoc absurdum, quod mulier ob veniale peccatum ex suo genere, peccaret mortaliter, sine alia sua culpa. Patet sequela: quia si inde ab aliis concupiscitur, ipsa sine alia est culpa; et tamen illi peccata illorum imputarentur, quae sunt mortalia.

Sextum dubium est circa ornatum clericorum ac religiosorum: an peccent mortaliter mutantes aut violantes habitum suum. Et ratio potissima dubii est quia usus habet oppositum. eorum quae legibus sancita sunt: videmus clericos cum coma, cum sericis indumentis, et in ornamentis mularum excedentes dominos temporales.

Il. Ad horum evidentiam, sciendum est quod exterior apparatus ad tria secundum rectam rationem ordinatur, Primo, ad fomentum corporis. Et hoc est necessitatis: et propterea Deus fecit primis parentibus tunicas.

Secundo, ad honestatem. Et hoc est etiam necessitatis ex parte animae, sicut primum ex parte corporis: turpe enim est rationali animali pudenda manifesta deferre, ut naturalis erubescentia testatur. Et propterea primi parentes fecerunt sibi perigomata, prius providentes animae quam corpori.

Tertio, ad ornatum vel honoris, vel pulchritudinis. Et ornatus quidem honoris, licet omnino communis non sit, quoniam mortui mundo ab huius ornatus cura sunt exempti; potest tamen ratione ministerii omnibus communis esse. Est autem omnis apparatus qui fit ut decenter et iuxta statum procedat homo, ornatus honoris. Hoc autem recta ratio dictat, ut quilibet, prout eum decet, honorabiliter. procedat in hac vita, in qua exteriora sunt quaedam interiorum testimonia. — Ornatus autem pulchritudinis fere proprius videtur mulierum: quoniam oportet eas amari ut pulchras, ad habendos vel conservandos maritos bene dispositos.

In tantum autem quaelibet harum causarum apparatum exteriorem honestat, ut nec veniale peccatum sit mulierem, ornatam secundum decentiam sui status, amplius ornari ut pulchra sit viro suo. Ita quod, sicut ornatus honoris licite apponit supra vestem necessitatis, ita ornatus pulchritudinis licite apponit, quando opus est, supra ornatum honoris. Et propterea in responsione ad quartum in littera dicitur quod mulieres, ultra decentiam sui status, possunt aliquid superaddere ut placeant viris suis.

Convenit ergo maxime mulieribus ornatus pulchritudinis, ut amentur, etc. Et quoniam ars imitatur naturam; et mulier pulchra suapte natura est provocativa ad sui concupiscentiam: hinc fit ut ornatus muliebris secundum se sit provocativus ad concupiscentiam seu lasciviam; pro quanto scilicet facit ad mulieris pulchritudinem apparentem. Verum quia natura superat artem, et multo magis mulieris pulchritudo naturalis quam artificialis provocativa est ad concupiscentiam mulieris; ideo, sicut inculpabilis est omnis naturalis pulchritudo mulieris, ita inculpabilis secundum se est omnis pulchritudo artificialis; ita quod neutri secundum se imputandum est ad culpam quod provocativa est ad concupiscentiam mulieris. Et propterea in littera utrumque explicatur: et quod ornatus muliebris est provocativus virorum ad lasciviam; et quod esse provocativum non imputatur ornatui ad culpam, nisi ex alia culpa, puta ex intentione provocandi.

III. Ad primum igitur dubium dicitur quod esse provocativum ad concupiscentiam quandoque est nomen vitii: quandoque est nomen conditionis naturalis. Mulier namque pulchra est naturaliter provocativa ad concupiscentiam sui: et impudica est vitiose provocativa ad concupiscentiam. Et quia ornatus muliebris secundum se non est provocativus ad lasciviam nisi sicut pulchritudo, ideo non est in specie vitii provocativi ad concupiscentiam secundum se, sicut nec pulchritudo naturalis: sed ex intentione utentis ornatu seu pulchritudine ad provocandum. Et propterea nullus ornatus muliebris ex hac ratione, quia provocativus est ad lasciviam, est secundum se peccatum mortale.

Ad obiectionem autem de ornatu manifestantium pectus, dicitur dupliciter. Primo, quod aliud est loqui de ornatu muliebri: aliud est loqui de nuditate muliebri. Ad quam spectat monstrare non solum totum pectus, sed reliqua. Nuditas siquidem ipsa pudendorum secundum se turpis est, et corruptiva pudicorum animorum. Et si verum est quod de Romanis scribit Seneca, scilicet: Matronae Romanae nil sui plus adulteris in cubiculo ostendunt quam foris monstrent; talis habitus, ita scilicet subtilis seu diaphanus ut mulier tota conspiceretur, mortale peccatum induceret. Esset enim ibi vitiosa provocatio ad lasciviam ex ipsa specie actionis, qua mulier culta se quasi nudam ingerit communibus oculis. Unde de beato Barnaba legitur quod maledixit nudis viris ac mulieribus.

Secundo dicitur, quia pectus a mulieribus decoris gratia nudum alicubi defertur, ac per hoc ad ornatum reducitur pulchritudinis, quod etiam ornatus talem habens conditionem, scilicet nudati pectoris iuxta patriae morem, non est secundum se mortalis, Et ratio diversitatis est, quia pectus non est inter pudenda (unde primi parentes genitalia tantum cooperuisse dicuntur ): ac per hoc, non habet ex ipsa sui specie provocare ad lasciviam, sed tantummodo ut confert ad maiorem pulchritudinem; et ideo eiusdem rationis est cum pulchritudine, quoad esse provocativum. Et licet turpis videatur huiusmodi consuetudo insuetis, si tamen consideremus quod consuetudo tactus, qui plus urget quam visus, non vituperatur ubi consueta sunt oscula inter mulieres et viros, non videtur vituperabilis consuetudo mulierum pectus nudum deferentium. Forte enim vix sic a viris amantur, et eos divertunt a maioribus criminibus. Ubi tamen consuetudo non est, inhibendum esset, et cito extirpanda ne cresceret: quoniam conditio ista quae est esse provocativum ad lasciviam, regulanda sic est ne animi iuvenum mollescant.

De virorum autem habitu quo caligis utuntur sic figuratis ut virilibus membris accommodam eorum quasi formam prae se ferant, consuetudo ipsa testatur non esse mor- tiferum, et aliquibus forte nec veniale. De his enim quae non sunt secundum se prava, non facile ferenda est sententia illiciti; Quod enim uni videtur turpe aut impudicum, alteri aut alibi non videtur turpe aut impudicum.

IV. Ad secundum dubium, de excessu consuetudinis, dicitur quod consuetudo est duplex. Quaedam inducens debitum legale: ut sunt illae super quarum observatione fiunt exactiones vel punitiones; ut si consuetum est dari episcopo consecranti ecclesiam vel puellam, vel praetori accipienti officium, certum quid. Talis enim consuetudo habet vim legis. Et propterea exiguntur ut legaliter debita quae ex huiusmodi consuetudine debentur. — Alia est consuetudo inducens debitum morale tantum: ut si alicubi consuetum sit quod transeuntibus extraneis dominis eatur obviam, aut quod assurgatur coram senioribus, et huiusmodi. Sunt enim haec debita moralia, non legalia: quoniam ad haec non coguntur homines lege, sed moris honestate,;

Si igitur excessus ornatus violet consuetudinem legalem, perinde peccatur ac si legem violasset. Et tunc peccatum iudicandum esset iuxta qualitatem legis, puta si esset per modum simplicis statuti, aut cum poena apposita, sed non gravi: quoniam non esset mortalis transgressio sine contemptu. Si autem esset praeceptoria, aut cum poena excommunicationis, aut gravi valde poena explicante intentionem legis esse ad praecipiendum, transgressio secundum se esset mortalis, ratione praecepti.:

Si vero excedatur in ornatu, non lex nec consuetudo legalis, sed moralis tantum, veniale peccatum est ex suo genere: quia huiusmodi moris violatio nihil continet contra iustitiam, ac per hoc, non est contra proximi dilectionem. Et quoniam consuetudines circa vestes et ornatum lege münicipali non firmatae, ubique terrarum videntur morales, non legales, ut testatur continua mutatio impunis: ideo excessus consuetudinis in ornatu non est secundum se mortale peccatum.

Ad obiectionem autem in oppositum, quod huiusmodi excessus, cum novitate praesertim, est contra dilectionem proximi quia coguntur alii exemplo ad huiusmodi sumptus: respondetur quod, cum quilibet sequens malum exemplum novitatis seu excessus, voluntarie inferat sibi ipsi hoc damnum novi sumptus; et hoc sit praeter intentionem primi ornantis se novo excessu, ut sic; nulla iniustitia committitur contra proximum, nullus actus contra caritatem proximi fit, per se loquendo, Graviter tamen peccant primi. utentes novitatibus occasionaliter damnosis proximo, praeferentes suae vanitatis affectum proximorum necessitati. Quia tamen excusare se possunt, dicendo: Nom imitetur nos qui non potest, qui non vult: faciat unusquisque sumptus iuxta suas facultates, et non sit stultus; ideo nec contra caritatem, nec contra iustitiam actus iste est; valde tamen reprehensibilis, propter multas deformitates et graves quas habet, dum et consuetudo violatur, et occasio damni datur, et inanis gloria ac stultitia non sine scandalo committitur.

De mutatione autem habitus virilis vel feminei, ex littera satis habetur ab intelligentibus quod, dum in multis casibus est licita, si ex levitate fiat, non excedit limites venialium: si enim secundum se esset mortale, nullo casu licitum esset. Nec obstat divinae legis prohibitio: quia iudiciale vel caeremoniale praeceptum est, et evanuit per Christi gratiam.

V. Ad tertium dubium dicitur quod certa ratione constat fucatorium ornatum ex solo mortali contemptu vel fine superaddito fieri mortale peccatum, ut in littera dicitur. Est autem ratio non tacita in littera: scilicet, quia fucatio species est fictionis. Constat namque quod fictio, nisi sit perniciosa, non est peccatum mortale: sicut de mendacio dicimus quod solum perniciosum est mortale, Mulierum autem fucatio officiosa est, ad pulchritudinem serviens, non perniciosa secundum se: sicut nec suprema pulchritudo naturalis Quando enim unus effectus potest ab arte et natura fieri, eiusdem rationis est si a natura, et si ab arte fiat: ut patet de sanitate. Et propterea, si pulchritudo naturalis non est secundum se perniciosa, conse- quens est quod nec pulchritudo artificialis secundum se sit perniciosa. — Et si dicas quod ars in fuco non facit, sed mentitur pulchritudinem mulieris: — respondetur quod verum est, sed quantum ad propositum spectat, perinde est ac si faceret pulchritudinem: quoniam ratio mendacii apposita non addit deformitatem mortalem, ex hoc ipso quod mentitur pulchritudinem non perniciosam.

Et scito quod uti capillis alienis ad opportunum ornatum, non ad mentiendos proprios, non minus videtur licitum quam uti lana ex ovibus et lino ex terra. Et quia ornatus iste facit mulierem in veritate pulchram coram hominibus, supplendo naturae defectum in illius ornatu: ideo actus iste non videtur ad fucationem proprie spectare.

Ad obiectionem in oppositum, quod aliqui aliter opinantur: dicitur quod ftrepidaverunt timore ubi non erat timor.

VI. Ad quartum dubium dicitur quod procul dubio pretiosus vitiose ornatus respective iudicandus est. Apostolorum autem verba vel exhortatorie, vel in casu, ut in littera dicitur, accipienda videntur. Videtur autem mihi quod respiciebant Apostoli ad tempus illud in quo Christianitatem profitentes abiectioribus communiter utebantur: iuxta verbum Agathae: Ancilla Christi sum: et ideo me ostendo servilem personam.

Et licet superfluitas ornatus in pretiosis respectu personae sit vitiosa, si desit tamen contemptus, et malus mortaliter finis, et lex; hoc est, loquendo de ipsa superfluitate secundum se: non est peccatum mortale, etiam si notabilis sit excessus; quamvis ignorariter quidam aliter crediderint, minus penetrantes naturam peccati mortalis. Nam ad peccatum mortale exigitur quod sit contra caritatem: et non sufficit quod sit contra aliquam virtutem. Maximus namque excessus contra liberalitatem non est peccatum mortale, nisi ad aliquid contra caritatem deducat, puta quod in pecunia ponatur finis ultimus, aut negentur proximo sua, et huiusmodi: ut patet ex supra dictis. Notabilis quoque excessus in mentiendo non est peccatum mortale, nisi ad perniciem quae contra Deum aut proximum est, ducat. Et iam dictum est ab Auctore quod fucatio quantacumque non est peccatum mortale, nisi per contemptum vel lasciviam: et non est dictum de fucatione parva, sed absolute. Constat autem quod inter ornatus mulierum, fucatio pessimum videtur tenere locum. Et si ipsa absolute, ac per hoc, quantacumque sit, non est secundum se peccatum mortale, sed solum propter lasciviam vel contemptum; consequens est ut male intellexerint dicentes quod secundum doctores communiter superfluus notabiliter ornatus est peccatum mortale. Oppositum siquidem hinc habes. - Et ratione probatur. Quia non est actus iste contra Deum, ut patet. Nec contra proximum: cum non sit ad damnum alterius, sed ad propriam vanitatem. Nec contra seipsum: quoniam in nullo laedit seipsum, ut patet discurrendo per bona naturae et fortunae; nisi forte in fama, quia haberetur ut stultus si privatus civis auro et gemmis se ornaret. Relinquitur ergo quod superfluus ornatus non est secundum se peccatum mortale.

VII. Ad quintum dubium, de imputatione ad culpam, dicitur quod, cum unumquodque secundum propriam causam iudicandum sit et non secundum occasionem; propria autem causa concupiscentiae sit voluntas concupiscentis viri; mulier autem ornans se vane, nec per se nec per acCidens volens se concupisci, hon causa, sed occasio tantum sit ruinae alterius: non est mulieri imputandus casus viri concupiscentis. Et quamvis det mulier operam rei illicitae, ex eius tamen opere non causatur ruina alterius, sed ex mala voluntate virorum: et propterea eventus iste remotus et non intentus non est ei imputandus. Sicut nec pulcherrimae mulieri vane egredienti domo imputandum est peccatum concupiscentium eam, quam non concupiscerent si domi fuisset.

Et scias quod haec omnia supra dicta, ut toties expressum est, intelliguntur de ornatu secundum se. Propter iactantiam autem aut superbiam, aut alium malum finem, iudicato illum iuxta peccatum quod ex illo malo fine com- mittitur. Nam si iactantia illa est venialis, ornatus erit venialis: et si mortalis, erit mortalis. Et propterea in littera dicitur quod propter iactantiam ornatus non semper est mortale peccatum. Et simile est de superbia et aliis finibus malis.

VIII. Ad sextum dubium, de clericorum abusu, dicendum occurrit illud verbum Abrahae ad divitem: Si Moysen et Prophetas non audiunt, neque si quis ex mortuis resurrexerit, crederent. Si legem pro nihilo habent, privatae scripturae quem apud eos locum invenient? Ipsi ergo viderint.

IX. In responsione ad quartum eiusdem articuli, circa discretionem artium licitarum ab illicitis, dubia plura occurrunt particularia. Primum est, an licitum sit aedificare seu reparare synagogas ludaeorum et muschetas Maurorum. Et est ratio dubii quia synagogas reparare a iure concessum est, Et nulla idololatria committitur, tam in synagoga quam in muscheta.

Secundum est, an exercere artem gladiorum et sagittarum factivam tempore belli iniusti, sit illicitum. Et est ratio dubii quia tunc non venduntur nisi ad illicitum opus. Et invenitur in iure sub excommunicationis poena prohibitum, Extra, De Sagittariis, cap. unico.

Tertium dubium est, an artifices chartarum et alearum peccent. Et est ratio dubii quia communiter homines videntur uti istis ad malum.

Quartum dubium est, an artifices curiosa et vana admiscentes peccent. Et ratio dubii videtur quia in littera hoc ponitur sub dubio, dum dicitur: nisi forte inveniendo.

X. Ad primum dubium dicitur quod, cum tam synagoga quam muscheta domus sit per se deputata ad superstitiosum cultum, licet unius Dei, quoniam uterque ritus, scilicet Iudaicus et Mahumetanus, superstitiosus est: consequens est ut cooperans ad aedificationem, etiam reparatoriam, det operam rei cuius usus est omnino illicitus atque mortale peccatum. Et propterea ita peccant mortaliter tales artifices sicut artifices idolorum et aliorum ad cultum idololatriae pertinentium. Nec obstat iuris concessio: quoniam permissiva est. Permittuntur autem, non bona, sed mala.

XI. Ad secundum dicitur cum duplici distinctione: altera, de notitia iniusti belli; altera, de artificibus. Nam si bellum iniustum est cognitum quod est iniustum; seu de se notoriam iniustitiam habens, utpote errorem continens intolerabilem, ut si princeps aliquis bellum gereret ut deleret clericos et redditus ab Ecclesia: constat omnes ad hoc qualitercumque dantes vel vendentes quaecumque, peccare mortaliter et sacrilegos esse.

Si vero bellum est iniustum, et in tantum iniustitia illius latet ut communiter credatur iustum: excusantur omnes artifices, quia non est eorum discutere haec subtiliter.

At si in dubium vertitur an bellum iustum iniustumve sit, nec potest dubium deponi: excusantur artifices subditi ratione obedientiae; sicut etiam milites vacantes operi suo et relinquentes curam iustitiae his ad quos spectat iustitiam intus et extra custodire. Et licet artificibus non sit a principe explicite praeceptum ut vendant ballistas, etc., est tamen eis implicite mandatum ex hoc ipso quod ad bellum conatum apponit. Et signum eius est quod, si artifex non venderet, offenderet principem, tanquam plus sapere volens quam oporteat, in iuvando ad expeditionem belli. Scriptum quoque rursus est quod servus sciens voluntatem domini et non faciens eam, plagis vapulabit: constat enim voluntatem principis esse ut omnes vendant iuxta suas artes unde possit expeditio belli fieri. - Et quoniam extranei qui adepti iam incolatum erant, ut subditi sunt, excusari quoque videntur. — Ingerentes autem se denuo lucri causa, excusare nescio: immiscent quippe ipsi seipsos involucris dubii casus. Debent autem subditi praesumere quod iustum est, bonam habentes aestimationem de suo principe: quamvis, quoad certitudinem, fluctuent.

XII. Ad tertium dubium dicitur quod, sicut ornatu mulieres possunt bene et male uti; et multae male et multae bene utuntur; et quae sit maior pars, non facile patet (quamvis de usu qui sit peccatum mortale, minor videatur pars errare): ita circa usum alearum et chartarum, non facile dixerim an maior pars peccet utendo. Et videtur quod minor pars peccet mortaliter. Et propterea, sicut ars illa non est prohibita, nec ista. Et propterea negandum videtur quod aleis et chartis communiter homines utantur ad malum. Quamvis etiam hoc non esset imputandum artifici: ex quo vendit id quo potest bene uti, et non vendit ut male utantur, nec scit nec discutere tenetur an singuli ementes male utantur, cum constet etiam quod multi bene utuntur. Hoc enim magis videtur ad curam principis quam artificis spectare: quoniam iste circa singulos versatur, quorum conscientias nescit, et ad eum non spectat curam habere communis boni; ille autem versatur circa commune bonum vel malum, quod ex multitudine scit. Et propterea Auctor in littera non damnavit artifices in hoc casu, sed principem. - Illud enim adverte, confessor: quod, dato quod communiter homines istis ludis uterentur ad malum, et quod artifex non esset expers culpae; quia tamen ludus huiusmodi non est secundum suam speciem mortale peccatum, ideo etiam non est secundum suam speciem peccatum mortale faciendo aleas et chartas.

XIII. Ad quartum dubium dicitur quod sine dubio adinventores superfluorum et curiosorum peccant venialiter. Auctor autem apposuit ly forte, quia posset contingere quod ex rationabili causa invenirent ea quae absolute censerentur superflua et curiosa..

Vel dicendum quod ly forte non est dubitantis, sed casum exprimentis: ac si dixisset, nisi in casu, etc.