Quaestio 78

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis septuagesimaeoctavae dubium occurrit circa rationem litterae qua probatur usuram esse peccatum. Arguunt enim quidam quod rationes non sint efficaces. Quia falsum est quod in huiusmodi rebus mutuabilibus non differat usus a substantia rei: quoniam in omnibus differt, sicut operatio a natura, - Et quia ratio illa quod pecunia est principaliter. propter negotiationes, non habet locum in aliis mutuabilibus, puta vino, tritico, etc. Non concludit igitur efficaciter littera intentum.

Ad hoc dicitur quod utraque obiectio procedit ex minori intellectu litterae, Et prima quidem: nam quod usus et res differant vel non differant, dupliciter intelligi potest. Primo, secundum esse naturae: et hoc est extra propositum. Secundo, in ordine ad commutationes: et hoc est ad propositum, ubi de iustitia et iniustitia commiutationum tractatur. Licet ergo in esse naturae vinum et usus vini, puta bibere, distinguantur; in ordine tamen ad commutatones pro eodem computatur vinum et eius usus; neque seorsum vendi potest vinum, et seorsum quod bibi possit. Et simile est in aliis huiusmodi. Et hoc manifestum erat in littera dicente, non quod sint idem, sed quod non debet seorsum computari usus rei a re ipsa.

Secunda autem, quoniam Auctor non facit duas rationes, ut obiiciens interpretatur, sed unam: et sub illa universali, scilicet, in rebus quarum usus est consumptio, subsumit quod pecunia secundum principalem sui usum est talis res, scilicet cuius usus est consumptio; et probat hoc quia principalis usus eius est expendi in commutationibus, secundum Aristotelem. Unde patet rationem litterae solidam efficacemque manere.

II. In responsione ad secundum et tertium, adverte quod, stando infra terminos iuris divini et naturalis, licitum est condere leges permissivas usurarum: non propter lucrum principum quod ab usurariis percipiunt, quia hoc est participare in crimine; sed propter vitandum maius malum, puta furta, etc., quemadmodum licitum est condere leges permissivas meretricum, propter vitanda adulteria. Nec huiusmodi leges sunt iniustae. Unde in littera dicitur quod lex Moysi fuit talis: quam constat non esse iniquam. Sed nota quod aliud est condere legem quod usura possit impune fieri: et aliud, quod usura non possit repeti. Stat enim esse primam legem sine secunda: quod scilicet usurarius non possit a laico iudice puniri; et cum hoc, possit conveniri quasi debitor. Non enim Moysi lex permittens usuram ab extraneis, vetat repetitionem: sed impunitatem concedit. Et similiter licitam iura civilia dicunt usuram, ut Auctor dicit. in littera.

III. IN responsione ad quartum, ubi agitur de spe mutuantis, dubium occurrit, an spes habendi aliquid ultra sortem constituat usurarium. Et est ratio dubitandi quia cum sola spe aliquid habendi ultra sortem stat recipere aliquid ultra sortem gratis donatum ab eo qui accepit mutuum. Et si esset usura, teneretur ad restitutionem. Sed cum non teneatur, sequitur quod non sit usura. - In oppositum autem communis auctoritas dictare videtur.

Ad evidentiam huius dubii, duo videnda simul sunt; scilicet de peccato, et de restitutione: an sit peccatum usurae; et an teneatur restituere. Et quoniam peccatum cordis et operis in eadem sunt specie, quia facere et desiderare aliquid inter se convertuntur in bonitate et malitia, sciendum est quod desiderare aliquid ultra sortem dupliciter contingit: primo, ex mutuo, hoc est propter mutuum; secundo, non ex mutuo, sed ex benevolentia amicabili eius cui mutuatur. Et si quidem hoc secundo modo speretur aliquid ultra sortem, constat non esse usurae peccatum: quoniam zihil inde, hoc est ex mutuo, speratur. — Si vero primo modo, subdistinguendum est. Quia aut speratur ex mutuo principaliter, aut secundario. Si principaliter, usurae vitium est, contra Domini praeceptum, nihil inde sperantes. Si secundario, usurae peccatum non est, ut Auctor dicit in Qq. de Malo, qu. xir, art. ult.: quoniam licitum. est ex beneficio quod confert proximo de suo, habere oculum sinistrum ad utile. Contingit autem hic secundarius respectus quando aliquis mutuat nihil propter mutuum expectans, sed expectans ex gratitudine illius cui mutuatur quod non erit ingratus, sed sicut gratiam illi facit mutuando, ita ille gratus vel in remutuando vel in serviendo vel in munusculis iuxta conditionem suam erit, non ut usuram solvat, sed ut gratis se gratum exhibeat. Debetur enim mutuanti, ratione mutui, et res quae mutuo est concessa, propter ipsam rem mutuatam; et gratia, propter affectum mutuantis gratis. Et propterea sperans utrumque cum suis effectibus non peccat.

Nec putes me immemorem eorum quae in Quolibetis scripsi: quoniam eadem est sententia, licet aliis utar vocabulis, et melius hic. — Nec fallaris putans esse sufficiens signum usurariae mentis quod non mutuaret si crederet iium futurum ingratum. Est enim signum fallax in foro conscientiae: quamvis in foro iudiciali multum forte ponderaret, et doctores tanquam nuntio perversae mentis ipso quandoque utantur. Constat namque in arctiori materia, scilicet in simonia, scriptum esse ab Auctore in Quolibetis quod qui vadit ad ecclesiam propter distributiones, alias non iturus tunc, non est simoniacus. Et simile est in proposito: quia remuneratio sperata non est ratio quod mutuet, sed est conditio quare magis mutuat huic quam illi, quia iste gratus, ille non.

Et quoniam facere et desiderare, ut dictum est, eiusdem sunt rationis, si quis non solum haec intus speret, sed extra etiam spem talem, hoc est sic moderatam ut descripta est, demonstret, et sequatur effectus gratuitae remunerationis ut descripsimus, nullum est peccatum usurae. Unde in sequenti articulo Auctor dicit quod, s mutuans aliquid accipiat non quasi exigens, nec quasi ex aliqua obligatione tacita vel expressa, sed sicut gratuitum donum, non peccat: et loquitur de obligatione civili, qua quis tenetur ad debitum quasi iustum; non autem de obligatione qua quis tenetur ad debitum de honestate, secundum quam debet qui mutui gratiam accepit, ultra mutuum, rependere gratuitum beneficium aequale et amplius, secundum Aristotelis doctrinam, Sed ideo doctores tam caute loquuntur, ut nec directe nec indirecte petatur aliquid, quia fraudes hominum, qui ad malum proni sunt, timent. Quia in foro exteriori suspecti essent: quia voluntas proximi qui gratus dicitur ignoratur, et putatur quod quasi redimens vexationem suam rependat.

IV. Nec habet locum restitutio aliqua quando supradicta servantur. Propter varietatem tamen occurrentem hinc inde, scito quod quadrupliciter potest variari recompensatio alicuius ultra sortem sine pacto explicite vel implicite: scilicet ex parte mutuantis tantum; vel ex parte accipientis mutuum tantum; velex parte utriusque; vel ex parte neutrius. Et ordine praepostero a clarioribus inchoando, quando ex parte neutrius corrupta est intentio, ita quod nec mutuans habet malam intentionem habendi, nec dans habet aliquo modo coactionem, sed omnino sponte et libere donat, nullum omnino est peccatum, ut patet; nullaque intercedit restitutio.

Sed quando utriusque mens mala est, mutuantis quidem quia omnino sive hoc sive illo modo vult aliquid ultra sortem, accipientis vero mutuum quia videt vel putat non posse aliter sibi consulere nisi dando (ac per hoc est mala passive, quia patitur, non quia facit malum), peccatum usurae est, et tenetur ad restitutionem: quia ex mutuo principaliter speratur, et datur non voluntarie. Et in hoc casu intelligendum est capitulum Consuluit, Extra, de Usuris, circa restitutionem usurae sine pacto.

Quando vero ex parte tantum accipientis mutuum claudicat intentio, quia scilicet ipse non dat voluntarie id quod dat, mutuans autem credit, propter suam innocentiam, sibi gratis dari: accipiendo non peccat, sed tenetur restituere illud quando postmodum hoc scit, si ex illo est factus locupletior. Nam si consumpsit illud tanquam adventitium non coraputatum, ad nihil tenetur, et sibi ipsi imputet qui dedit: et non est imputandum ei qui in bona semper fide stetit, et nihil ex illo locupletatus est. Si enim locupletior factus ex illo esset, teneretur reddere alienum non ratione acceptionis, sed ratione rei acceptae: quia involuntarie a domino exiit.

Quando autem corrupta est mens ex parte mutuantis tantum, tunc peccat mortaliter absque dubio, sed ad restitutionem non tenetur, ut quidam dicunt. Quia restitutio ordinatur ad hoc quod ille qui minus habet quam suum est, rehabeat suum. Modo, iste qui donavit nihil minus habet: quoniam hoc quod dedit, non iniuste, sed libere a se abdicavit; neque est ab eo ablatum, sed ipse sponte donavit. Non est igitur restituendum, — Sed si meditemur in regulis restitutionum superius, cum de restitutione tractaremus, habitis, dubio non parvo apparebit quod haec ratio concludit quod non est restituendum ei a quo accepit: sed non quod non sit restituendum absolute. Et ratio est quia pro regula accepimus quod quando acceptio ipsa est iniusta, ita quod ille qui accipit contra legem accipit, non debet sibi retinere, sed debet in pios usus convertere. Constat namque quod in hoc casu, licet datio sit bona, acceptio tamen ipsa est usuraria et contra legem utriusque Testamenti. Ergo non potest ille qui accepit retinere, sed debet in pios usus restituere. Et confirmatur: quia ad vinculum restituendi sufficit quod teneatur aliquis ratione acceptionis iniustae, etiam si non teneatur ratione rei acceptae; in proposito autem hic tenetur ratione usurariae acceptionis,

Solvitur autem hoc dubium distinguendo inter per se et per accidens; et dicendo quod huiusmodi acceptio, optimae dationi respondens, non est per se iniusta et usuraria. Quia cum iustitia sit ad alterum; et iustitia in commutationibus sit inter commutantes; et huiusmodi acceptio non violet secundum rem aequalitatem inter eos, sed solum secundum opinionem et intentionem accipientis: consequens est quod per accidens, hoc est propter intentionem accipientis, et non per se, hoc est non propter inaequalitatem rei ad rem, acceptio ista est iniusta et usuraria. Ac per hoc, quandiu iste qui accepit vigore talis acceptionis retinet, tenetur restituere: ex contracto quidem vitio per accidens acceptionis, pauperibus; ex putata autem non donatione libera dantis, ei qui dedit. Et hoc debet exequi: quoniam ratio superius allata concludit quod per se non est ei qui dedit restituendum; cum quo stat quod per accidens sit ei restituendum. Sed si post sciverit donatum sibi esse, et vigore donationis coepit retinere, non tenebitur amplius restituere: fit enim licite suum de novo per acceptionem donationis sibi hactenus incognitae. Et sic utraque opinio, scilicet dicentium quod non potest ista retinere sibi, et dicentium quod potest retinere, est vera diversimode, ut diximus. Et per haec patent solutiones multarum quaestionum de usura mentali, etc.

V. In responsione ad sextum eiusdem articuli, ubi agitur de multiplici usu rei, adverte quod usus principalis pecuniae est expendi ut pretium rerum: sicut usus principalis - vini est ut bibatur. Verum quemadmodum vino non solum utimur ad bibendum, sed ad commutandum, vel cum pecunia, et tunc induit rationem rei venalis; vel cum alia re, et tunc quandoque rationem pretii, puta si vino emimus frumentum; vel etiam utriusque, puta rei venalis et pretii, cum simul emimus vino frumentum et vendimus vinum pro frumento, intendentes vendere nostrum vinum et emere frumentum, etc.: ita proportionabiliter contingit in pecunia. Quoniam ipsa non solum utimur ut pretio rerum, sed etiam ut re venali, considerando, sicut de aliis rebus, abundantiam vel penuriam eius respectu occurrentum necessitatum. Et hoc modo utitur pecunia ars nummularia, vulgariter nuncupata campsoria, scilicet ut re quadam. Et propterea utitur ipsa simul ut re et pretio: quemadmodum in commutatione vini et frumenti declaratum est. Et supra hoc fundamentum. consurgit tota doctrina cambiorum. Nec ulla apparet ratio quare magis aliis rebus possimus tot modis uti, et auro vel argento monetato non: cum multiplicitas usus non impediat usum principalem; et de facto pecuniam multos usus habere praeter principalem experientia testatur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem septuagesimaeoctavae quaeLiu scito duas notabiles regulas in littera tradi. Una est: Expetere propter mutuum aliquid pecunia aestimabile ut debitum ex obligatione seu pacto, tacite vel expresse, est usura. Altera est: Expetere propter mutuum et exigere benevolentiam, et quodcumque ut ex benevolentia debitum, non est peccatum, sed licitum. Et quoniam multum refert nosse istas in universali, et scire vel nescire eas applicare ad casus particulares, quoniam hinc multae falsae solutiones emanare videntur; ideo, ut consulamus multorum ingeniis debilioribus, afferendi sunt casus, summarie tamen, ex quibus facile credimus posse reliquis satisfieri.

Quaeruntur ergo haec. An scilicet mutuans rustico ut colat agrum mutuantis salva iusta mercede sua, sit usurarius. - Et an mutuans alicui ut vadat ad furnum, molendinum, scholas, offiinam, et huiusmodi, mutuantis, salva similiter iusta mercede, sit usurarius. - An mutuans communitati ut, durante mutuo, non teneatur ad collectas ad quas alii tenentur, sit usurarius. - An mutuans principi ut donet vel vendat mutuanti tale officium, sit usurarius. - An mutuans ut accipiat is cui mutuat debitores vel res mutuantis, sit usurarius. - An mutuans naviganti ut periculum mutui transferat in mutuantem recepturum ex salvo itinere lucrum, sit usurarius. - An mutuans persecutori ut non vexet mutuantem, sit usurarius.

Quae ad examen dictarum regularum si reducantur, facile solvuntur. Nam ex eo quod quidquid pecunia aestimabile petitur propter mutuum ex obligatione civili, usurarium est; et constat obligationem ad colendum agrum salva iusta mercede, et similiter ad coquendum in hoc furno, molendum in hac mola, visitandum has scholas, emendum ex hac officina, non imponendum mihi collectas, donandum vel vendendum officium, ad acceptandum debitores vel res venales, ad solvendum contractum assecurationis, esse aliquid pecunia aestimabile, non minus quam obligationem ad remutuandum: consequens est ut usura sit in omnibus praedictis et similibus casibus, ultimo excepto, mutuare ut ex pacto tacito vel expresso obligationes huiusmodi proveniant. Nec est vagandum extra ad videndum si lucrum aliquod ultra sortem mutuanti advenit: in promptu enim est lucrum ultra sortem, scilicet ipsa obligatio ad haec faciendum. Et penultimus casus videtur esse ad litteram casus primus positus in cap. Naviganti, Extra, de Usuris.

In ultimo autem casu, de mutuo facto persecutori, si persecutio est iniusta, manifeste patet quod est redimere suam vexationem: nec aliquid lucri accedit, sed obligatio ad non nocendum, ad quam persecutor tenetur, si iudex adesset potens cogere, etc. Si autem persecutio esset iusta, et ex mutuo exigeretur amor, et interim misericordia principis, qui potest amando misereri: cum haec non sint pecunia aestimabilia, licitum esset, iuxta secundam regulam; sicut etiam licitum est ex mutuo exigere benevolentiam eius quem iuste vel iniuste offenderam, eadem ratione. Et non solum licitum est ipsam benevolentiam ex mutuo exigere, sed quodcumque ex benevolentia proveniens, quantumcumque pretiosum, munus: ut littera in responsione ad tertium expresse dicit. Ex quo patet quod si quis in omnibus supradictis mutuat exigendo benevolentiam; seu ex benevolo affectu, non quasi ex obligatione aut pacto tacito vel expresso, quis faciat supradicta, scilicet colat agrum, et veniat ad molam, etc.: non est peccatum.

Fugientes autem utrumque modum, et reducentes contractum mutui ad donec, hoc est: Mutuo tibi donec venies ad furnum meum, donec officium a te habeo, donec colueris agrum meum, et huiusmodi, sciant primo quod, licet ex forma contractus sit determinatio temporis solutionis tantummodo, et consequenter nulla iniustitia interveniat, sed gratia expectationis; si tamen fit ut sit quasi tacitum pactum obligandi ad haec donec solverit, usura est. Et bene adverte quod istae concomitantiae reflexarum actio- num suspectae sunt quandoque de usura, ut dictum est, et inexcusabiles quandoque: ut cum quis mutuat acceptanti malos debitores mutuantis aut res difficile venales, dicendo non propter mutuum se exigere huiusmodi acceptationes ab eo cui mutuat, sed, cum non teneatur isti mutuare, non vult mutuare nisi accipienti in se talia iura vel tales res. Hoc enim nihil aliud est quam dicere: Nolo. mutuare nisi volenti damnificari ob meam utilitatem, quod est usurarium, Et idem est de similibus iudicium. Sunt enim adinventiones istae palliantium suos contractus, quibus opprimunt petentes mutuum ab eis, respondendo: Mutuabo tibi quingentos in nummis, et quingentos in talibus iuribus seu rebus: et sic miscent mutuum emptioni coactae propter mutuum quingentorum in veritate. Et duo mala committunt: primum est quod cogunt emere propter mutuum; secundum, quod etiam in rebus damnificatur exinde petitor. Et primum quidem semper, secundum autem saepe contingit. [deo non licet, etiam si res optimas facile venales cogeret emere: quoniam ipsa obligatio emendi, seu obligata emptio, excrescentia est usurariae pravitatis.

II. In responsione ad primum tractantur duo capita quaestionum in materia usurae, scilicet damnum emergens, et lucrum cessans: et iuxta singula traduntur singulae regulae. Altera est quod damnum emergens ex mutuo licet expetere ab eo cui mutuatur: quia ex beneficio mutui non debet damnum incurrere. Altera est quod lucrum cessans ex hoc quod de pecunia quam mutuat non potest lucrari, non licet expetere: quia non debet vendere id quod non habet et potest multipliciter impediri. Et: quoniam quidquid petitur ratione interesse ad haec duo reducitur, oportet has regulas applicari ad casus, et ex eis rectum et obliquum monstrare.

Ex prima namque regula: - in qua duo nota verba: primo, quod damnum sit alicuius quod habet vel debet habere; secundo, ex mutuo, quod scilicet damnum ex mutuatione facta vel facienda proveniat: — ex hac, inquam, regula liquet quod vendens cum suo damno agrum ut mutuet, licite recompensationem talis damni petit. — Et similiter si quis acceptas sub usuris pecunias ut alteri succurrat, mutuat, licite se indemnem servat (quamvis hoc potius sit pro socio sub usuris, nomine tamen proprio, accipere seu retinere quam mutuare, secundum veritatem). — Similiter si quis ut debitum fideiussioni faceret, quod est interpretative mutuare debitori pro quo fideiussit, damnum incurrit, licite petit, - Et quoniam damnum est rei sibi debitae amissio, non est inter damna computandum solvere collectas a principe vel communitate impositas vel imponendas secundum iustitiae distributivae rationem. Nec est vitatio damni relevatio a solutione: quoniam non debita est subdito sublevatio ab hoc onere, immo tenetur talem solutionem. facere. Et propterea sublevatio huiusmodi est inter lucra computanda: sicut si absolveretur a creditore - de sibi debito. Et haec dixerim ut non fallaris ab illis qui putant hoc esse vitationem damni: clare enim liquet quod non solvere quod teneor est lucrari illud debitum. - Computandum est autem infra latitudinem damni emergentis si post moram debentis restituere mutuum, oportet creditorem sub usuris illam pecuniae quantitatem accipere ut consulat rebus suis: et quidquid usurarum tunc solvit, potest a suo debitore exigere, si denuntiavit sibi quod up tale incurret damnum si non solverit tempore debito. Hoc enim est vere damnum ex detento mutuo contra domini voluntatem proveniens, sciente detentore.

Et de similibus his recitatis idem est iudicium.

III. Circa secundam autem regulam dubium occurrit, quia videtur falsa, et contra Auctorem. Falsa quidem, quoniam constat secundum omnes quod post moram debitoris licet petere interesse non solum damni emergentis, sed lucri cessantis. Licitum est ergo damnum quod quis incurrit ex hoc quod de pecunia non lucratur, exigere.

Praeterea, secundum multos licitum est volenti pecuniam suam negotiationi exponere, seu emere ex illa agrum, et huiusmodi, si, ut succurrat ad tempus proximo, mutuat illam, deducere in pactum lucrum cessans ex negotiatione vel fructibus. Sicut licitum est, secundum Innocentium et Raymundum, volenti deferre merces suas vendendas alibi, ad instantiam volentis hic emere, vendere tantum plus quantum aestimatur lucrum quod, deductis expensis, habuisset alibi. Non est igitur absolute vera dicta regula.

Et ne in particularibus fallamur, ad rationem ascendendo, monstratur quod regula ista repugnat principiis restitutionum, procedendo sic. Habens pecuniam habet lucrum in potentia magis et minus propinqua actui iuxta ingenium habentis negotiationis occurrentes commoditates. Ergo mutuans potest deducere in pactum damnum quod incurrit ex hoc quod de pecunia sua non lucratur.

Antecedens probatur multipliciter. Tum quia pecunia est instrumentum ad lucrandum, quando utitur ea industrius negotiator vel emptor rei fructuosae. - Tum quia aliter non oporteret debitorem post moram, vel alias detentorem pecuniae alienae, restituere aliquid plus quam sit quantitas detenta. Cuius oppositum tenetur, et superius est habitum, cum de restitutione tractaretur. Ideo enim secundum formam commautativae iustitiae debetur aliquid plus, quia in aliquo plus quam sit quantitas detenta, est laesus creditor: alioquin non servaretur aequalitas rei ad rem. — Et confirmatur. Habens pecuniam aut habet aliquid plus quam sit quantitas pecuniae, aut non. Si habet aliquid plus, sequitur quod possit vendere et in pactum deducere. Si non habet, sequitur quod post moram non debeatur ei plus: quoniam non debet restitui nisi ablatum; sed detinendo non aufertur plus quam pecunia, quia nihil plus ibi continetur, secundum istam responsionem. Hoc autem constat esse falsum, scilicet quod non debeat plus restitui post moram, Ergo. - Si dicatur quod oportet post moram plus reddere quia impeditus est dominus ab usu rei suae, patet responsio: quod in pecunia idem est impedire dominum a re et ab usu rei; unde nihil plus propter usum debetur. - Si dicatur quod quia invito domino detinetur, patet responsio: quod hoc non est ratione interesse seu ratione rei, sed ratione iniuriae quae fit ex hoc quod invito ipso suum detinetur; quaestio autem nostra non est de satisfactione iniuriarum, sed de aequalitate rei ad rem in commutationibus; ratione cuius Auctor in casu proposito dicit superius, in art. 4 qu. rxir: //le qui habet pecuniam nondum habet lucrum in actu, sed solum in virtute.

Consequentia autem probatur dupliciter. Primo, quia habens duo et privans se illis propter mutuandum, potest amborum restitutionem in pactum deducere. Sed sic est quod in casu posito iste mutuans habet duo, scilicet pecuniam et potentiam lucri seu fructus: et quia mutuat, privat se utroque, scilicet pecunia et facultate lucri. Ergo potest utriusque restitutionem in pactum deducere. — Secundo, sicut in venditione licitum est vendere rem plus quam valet absolute, si plus valet venditori; ita in mutuo licet pecuniam aestimare plus quam valet absolute, si plus valet mutuanti: par namque utrobique est ratio. Sed constat quod industrio negotiatori vel emptori agri plus valet pecunia quam valeat absolute: quoniam sic isti se habent ad pecunias sicut alii artifices ad instrumenta suae artis. Ergo isti possunt mutuando deducere in pactum quod plus velint.

Et per hoc solvitur ratio regulae assignata in littera, scilicet quod non possunt vendere quod nondum habent et potest multipliciter impediri. Solvitur enim dicendo quod non possunt vendere tanquam habitum in actu, sed tanquam habitum in potentia. Quod non esse nihil patet ex dictis in materia restitutionum: scilicet quod qui damnificavit habentem aliquid in potentia, non tenetur ad restitutionem ac si in actu habuisset, sed ad restituendum sicut habitum in potentia, pensatis conditionibus, etc. Unde in proposito dicitur quod licitum est accipere tantum quantum, si impeditus fuisset a negotiando vel emendo, impeditor iudicaretur restituere. Et sic sequitur quod lucrum cessans potest deduci in pactum a principio mutui a negotiatore et emptore. — Et confirmatur. Quia hoc non est accipere ultra sortem ratione usus pecuniae: sed est accipere ratione annexae potentiae lucri, qua se privat, pro- pter quam potentiam pecunia plus mihi valet quam absolute. Et propterea non est peccatum usurae: sed rationem habere rei suae ut stat sub sua industria.

Et ex his patet regulam hanc, cum sua ratione, contradicere Auctori in superius dictis et allegatis.

IV. Ad evidentiam huius ambiguitatis, super qua fundamenta interesse veri vel palliati consurgunt, sciendum est quod tota difficultas consistit in his duobus punctis: An habens pecuniam, puta mille ducatos, propter annexam potentiam lucri habeat plus quam sit quantitas pecuniae, puta mille ducati? Et si non habet plus, quare post moram, propter adaequandam rem rei, oportet dari plus? Si autem habet plus, quare non licet illud plus vendere a principio, et licet illud plus exigere post moram propter adaequandam rem rei, ultra satisfactionem iniuriae? Haec enim non videntur sibi invicem consona: immo non videntur intelligibilia. — At si quis dixerit quod habet aliquid plus et quod licet illud vendere, patens aperta est via ut in quolibet mutuo pecuniae possit aliquid ultra sortem ex pacto exigi. Quod omnes negant.

Initium autem investigandae veritatis est quod potentia ad lucrum ex pecunia est duplex. Quaedam consequens ipsam pecuniam absolute, pro quanto ipsa pecunia potest esse instrumentum ad lucrandum, sive per viam negotiationis sive per viam emptionis agri, armenti, gregis, etc.: et haec potentia vocatur potentia pecuniae, quia ipsam absolute comitatur. Quaedam vero potentia ad lucrum ex pecunia est consequens pecuniam non absolute, sed ut substat tali industriae negotiatoris vel emptoris tali tempore, in tali loco, in tali commoditate, etc.: et haec vocatur potentia pecuniae ut substat industriae. Et quoniam prima potentia communis est pecuniae a quocumque habeatur, idem est iudicium de ipsa pecunia et de eius potentia. Et propterea sicut non licet ratione pecuniae accipere ultra sortem, ita non licet addere aliquid plus ratione suae potentiae: cum enim inseparabiliter sese comitentur, iudicium latum a doctoribus de pecunia intelligitur de ipsa cum sua quasi naturali potentia ad lucrum. Sed secunda potentia adiungitur pecuniae ex hoc quod substat tali industriae. Et propterea non convenit pecuniae absolute, nec a quocumque habeatur, sed in ordine ad aliquem: et suscipit magis et minus, iuxta approximationem ad lucrum, et quantitatem negotii, industriae, etc. Et de hac potentia non sunt intelligenda dicta doctorum cum loquuntur de pecunia. Immo hanc vendere, seu, melius loquendo; redimere licet, ultra sortem.

V. Quod ut radicaliter penetres, considerandum est quando et quomodo convenit ista potentia pecuniae exemplariter, brevioris et clarioris doctrinae gratia. Granum tritici dupliciter possideri potest. Primo, absolute: et sic, quamvis habeat in se potentiam sementinam, pro quanto possit aliquis uti eo ad serendum, nihilominus non plus valet propter istam potentiam, quam absolute habet. Et huic potentiae respondet in pecunia potentia pecuniae: nam sicut potest quis uti grano ad comedendum vel ad serendum, ita potest quis pecunia uti ad commutationes communes vel ad lucrandum. - Secundo, potest possideri ut serendum: et hoc suscipit incrementa, dum magis praeparatum est et ordinatum, approximatum, vel sparsum. Et huic potentiae respondet in pecunia potentia ut subest industriae.

Sicut autem granum tritici non possidetur ut semen, nec est restituendum ut semen si ablatum esset, nisi in veritate ad hoc delatum vel saltem paratum sit; ita pecunia non habetur ut substans industriae negotii, etc., nisi in veritate applicanda esset. Quo fit ut sicut fur qui abstulit granum paratum pro semine, tenetur non solum ad restituendum aequale accepto tritico, sed etiam aliquid plus respondens potentiae sementinae, ad arbitrium boni viri, iuxta qualitatem et quantitatem damni ex hoc emergentis impedito a seminando; et non tenetur restituere totum fructum (deductis expensis) quem ex tali satione alii convicini qui seminaverunt reportarunt, quia habebat fructum in potentia seu in virtute, et non in actu: ita si quis furatus esset pecuniam applicandam ad negotiationem, etc., teneretur non solum tantam pecuniam, puta mille aureos, reddere, sed aliquid plus, ad arbitrium bonorum, pensatis conditionibus negotii, etc.; non tamen tenetur ad totum lucrum quod fuisset habiturus, eadem ratione, quia scilicet solum in potentia illud habebat.

Et ex hoc sequitur quod negotiatores habentes pecuniam paratam ad certam negotiationem in promptu, aestimatam communiter futuram cum lucro centum ducatorum deductis expensis, dato quod mutuare possint Ioanni occurrenti petendo dictam pecuniam mutuo pro suis necessitatibus et ex pacto petere aliquid plus sorte ratione praedictae potentiae, non possunt tamen petere totum lucrum speratum, hoc est centum. Et patet sequela dupliciter. Tum ex hoc quod non tenetur ad plus restituendum in hoc casu accipiens mutuo quam si furaretur dictam sum-. mam ab eodem: ut patet ex ratione iustitiae commutativae, quae aequalitatem rei ad rem exigit in utroque, et arctius in fure, ratione iniuriae. Sed si furaretur, non teneretur ad restituendum lucrum integrum. Ergo nec si mutuo accepit. - Tum ex hoc quod mutuans granum iam delatum ad agrum pro seminatione non potest exigere totum fructum speratae messis. Immo, si sparsa semina et iam vegetata quis conculcando destrueret, non teneretur ad restitutionem fructus speratae messis deductis expensis: ut patet ex superius habitis in materia restitutionum.

VI. Et ex hoc patet quod si Raymundus et Innocentius, et quicumque alii, dixerunt quod delaturus merces ad nundinas potest vendere tantum plus quantum ibi accessisset lucri; et similiter expositurus pecuniam suam negotiationi vel emptioni, etc., potest exigere tantum quantum ex illa negotiatione vel emptione lucratus fuisset: errant, salva eorum reverentia, errore intolerabili; quia aestimant id quod est in potentia ac si esset in actu, quod est contra iustitiam, quia sic non respondet simplum simplo, sed simplo multiplicatum, ut in qu. xxii Auctor docuit. Patet namque clarius luce quod, si potest aliquid plus petere, non potest plus petere quam id ad quod teneretur fur restituendum si pecuniam vel merces in tali statu, conditione, etc., furatus esset.

An autem possit quis, pecuniam in tali statu mutuando, hoc aliquid ad quod fur teneretur petere ex pacto, hinc videndum est. Magna est differentia inter valorem rei absolute, et valorem rei in tali statu. Quoniam valor rei absolute tam respectu commutationum voluntariarum quam involuntariarum eodem modo se habet: mille enim ducati absolute, sive mutuo sive emptione sive furto sive rapina alienentur, semper valorem mille secum gerunt. Valor autem rei in tali statu non comitatur rem extra illum statum, sed statim ut extra illum statum fit, perdit tantum valorem. Propter quod magna oritur diversitas. Quo fit ut distinguendum sit an invito, an volente domino, res in statu tali alienetur. Si enim invito domino aufertur, constat quod restituenda est iuxta valorem rei in tali statu: ut patet de destruente semina. - Si autem voluntarie dominus ilam rem distrahat, subdistinguendum est. Quod aut sine mutatione status illius rei: et sic potest licite eam alienare iuxta valorem rei in tali statu, Et propterea sicut dominus agri sati licite vendit tantum quantum nunc aestimatur ager satus, sic habens pecuniam expositam negotiationi,licite cedit alteri eam, quod est cedere negotiationem ili, tunc accipiendo quantum aestimatur applicata negotiationi illi tanta pecunia: hoc est enim alienare pecuniam servato statu in quo est. — Si autem alienare vult eam non servato illius statu, sed eam a statu negotiationis removendo, sic non licet alienare eam plus quam absolute valeat. Quoniam ex quo ipsemet dominus aufert rem a statu in quo erat maioris valoris, quod facit dum vult eam mutuo exponere (voluntas enim est quae transfert rem de statu in statum in huiusmodi), non potest quantumque parum petere plus sorte.

Sed nota hic quod aliud est voluntarie transferre rem seu pecuniam a statu negotiationis: et aliud est voluntatem impeditam a negotiatione sufferre dispendium sperati lucri. Nam qui in veritate negotiationi vel emptioni rerum fructuosarum incumbit, recto tendit tramite ad totum spe- ratum lucrum vel fructum, et non nisi impeditus sistit in principio aut medio a prosecutione: alioquin aut nescit, aut vere non vult prosequi. Impeditur autem quis in proposito non solum a fure aut latrone. et huiusmodi, sed etiam ab occurrente necessitate proximi cogente caritatem negotiatoris ad mutuandum sibi, ac per hoc ad perdendum integrum lucrum speratum, servando tamen se indemnem quoad id quod tunc aestimatur si a fure auferretur haec pecunia negotiatoria vel emptoria. Et propterea in tali casu licere puto, per dictam rationem, ex pacto exigere mutuando aliquid plus sorte. - Qui autem affectu minoris lucri, securi tamen, quia melius est hodie ovum, ut aiunt, quam cras gallina, pecuniam suam negotiatoriam seu emptoriam transfert ad mutuum, volens ex pacto tantum plus sorte quantum sibi teneretur superaddere fur si pecuniam illam negotiatoriam, etc., abstulisset, usurarius est, propter dictam rationem. Et confirmatur: quia alioquin quilibet, postquam semel exposuisset pecuniam suam negotiis, posset transferre eam ad mutuandum cum moderato lucro, sicut teneretur fur, etc.; et sic passim experientia doceret quod usura non reputaretur peccatum.

Ex praedictis igitur patet veritas trium casuum. Primus est, an liceat negotiatori totum lucrum speratum deducere in pactum vendendo vel mutuando. Constat namque quod pars negativa est vera: scilicet quod non licet. - Secundus est, an liceat eidem divertere voluntarie pecuniam a negotiatione vel emptione ad mutuum, ut aliquid sperati lucri vel fructus exigat mutuando. Constat namque etiam huius pars negativa: scilicet quod non licet. — Tertius est, an liceat eidem impedito impedimento involuntario secundum quid, hoc est ex subventione occurrente proximi, exigere mutuando aliquid plus, iuxta valorem pecuniae in illo statu. Videtur namque quod pars affirmativa est vera: scilicet quod licet.

VII. Nunc superest obiectionibus respondere. Et ad primam dicitur quod debitor post moram (praetermissa iniuria qua creditorem offendit tenendo rem illius ipso invito) non tenetur ad aliquid ultra sortem nisi quia impedit creditorem a lucro quod erat in via habendi: ut patet superius in qu. Lxit, art. 4, in corp. art. iuncto resp. ad ret 2. Nam ibi ex secundo membro distinctionis redditur ratio restitutionis post moram, et effossi seminis: secundum autem membrum est damnificatio eius quod erat in via habendi. Unde ex hoc nihil aliud habetur nisi tertius casus, ut patet ex supradictis, et amplius dicetur.

Ad secundam dicitur quod quamvis licite possit, iuxta tertium casum, aliquid plus exigi ratione impedimenti, non tamen potest exigi totum speratum lucrum aut totus fructus. Alioquin exigeretur multiplicatum quod perditur- simplum. - Ad similitudinem autem mercatoris volentis deferre merces ad nundinas, dicitur quod falsum est quod mercator possit totum speratum lucrum alibi exigere, propter dictam rationem. — Et si contra hoc afferatur ratio a simili ex cap. Naviganti, Extra, de Usuris: quia scilicet ratione dubii in tempore licet plus exigere quam nunc valeat; ergo, pari ratione, ratione dubii de loco licitum est plus exigere: - respondetur facile quod non est simile, nec similis ratio. Quia ibi est sermo de venditione claudicante in tempore quoad unam partem, scilicet solutionem, ut patet ibi: et ideo habetur ratio temporis solutionis. In proposito autem nostro non claudicat in loco quoad aliquam partem venditio: quoniam neque res neque m tium alibi assignabitur.

Ad rationem primam in oppositum dicitur quod antecedens est distinguendum iuxta duplicem potentiam iam explanatam, scilicet potentiam pecuniae, et potentiam pecuniae ut substat industriae: et iuxta hanc potentiam admittitur antecedens; iuxta primam vero nihil valet ad propositum.

Et sic intelligendo antecedens iuxta potentiam pecuniae ut substat industriae, probatur per primam et secundam probationem ipsius antecedentis. — Confirmatio autem, quia indistincte loquitur de habente pecuniam, distinguenda est, dicendo quod habens pecuniam dupliciter: scilicet absolute, et sic non habet aliquid plus quam sit quantitas pecuniae. Et cum infertur, Ergo post moram non esset si aliquid plus restituendum: - respondetur concedendo quod, seclusa iniuria, non est post moram aliquid plus reddendum creditori qui in nulla via adipiscendi lucrum ex pecunia detenta impeditur, qualis est ille qui, habendo pecuniam, habet illam absolute; quoniam. nullum in veritate interesse passus est talis creditor. Alio modo est quis habens pecuniam sub industria: et sic habens pecuniam habet aliquid plus quam sit quantitas pecuniae. Non tamen propterea sequitur, Ergo potest vendere et in pactum deducere illud plus, nisi salvo statu pecuniae sub industria: quoniam illud plus non habet absolute, sed ratione status talis, scilicet sub industria. Et hoc loquendo regulariter: secus enim est in commutatione involuntaria, ut declaratum prius est.

Ad consequentiam ex antecedente sic intellecto dicitur, ut nunc dictum est, quod dupliciter potest intelligi: scilicet, salvo illo pecuniae statu; et sic conceditur. Quoniam licitum est habentem duo vendere utrumque, si utrumque est salvum: non autem si alterum periit. In proposito autem negotiator habet duo. Sed cum divertit pecuniam ad mutuum, alterum eorum desinit ex ipsa voluntate divertente pecuniam a statu industriae ad statum pecuniae absolute. Et ideo non sequitur quod possit utrumque vendere. — Alio modo potest intelligi consequentia ut sonat, sive sit salvum utrumque sive non: gatur sequela. Nec prima eius probatio aliquid probat nisi salvum sit utrumque, ut patet ex nunc dictis. Ad secundam vero probationem, quae magis urget, dicitur quod, ut patet in r art. qu. praec., tunc dicitur valere res plus ei qui vendit quam absolute, quando actu habet unde plus ili valeat, et non quando habet in potentia: quoniam, ut ibi dicitur, venditor vendit quod suum est, non quod suum esse potest. Pertinet ergo damnum illud ad interesse damni emergentis: nostra autem quaestio est de interesse lucri cessantis, quod secundum potentiam attenditur. Non est ergo simile de casu illo quo venditor plus potest voluntarie vendere quia sibi plus valet: et isto nostro casu, quo negotiator vult plus sorte quia sibi pecunia est utilior. Quia ibi plus valet sibi actu, hic autem utilitas est in potentia: ibi est aliquid plus suum, hic non est, sed potest esse suum aliquid plus, quoniam in via est.

Ad ea autem quae dicuntur pro solvenda ratione regulae, respondetur quod regula traditur de his quae debent regulariter servari, et non de his quae in tali casu fieri possunt: hoc enim spectat potius ad exceptiones quam ad regulas. Unde regula haec docens quod non licet deducere in pactum lucrum cessans ex pecunia quam quis mutuat, verissima est, et docet id quod regulariter fieri debet; et formalis est de potentia, et commutatione omnino voluntaria, qualis est mutuare. Tum quia pecunia non solum caret lucro in actu, sed etiam in via: habet namque illud solum in potentia communi non aestimabili supra ipsam pecuniam. Tum quia pecunia negotiatoria non potest voluntaria commutatione diverti ad mutuum cum superaddita aestimatione inquantum lucratoria. Unde cum nec de pecunia absolute, nec de pecunia negotiatoria liceat regulariter mutuando exigere aliquid plus sorte, quia in pecunia quae mutuatur non habetur lucrum in actu aut via, sed solum in potentia communi non aestimabili; sequitur et quod regula sit optima, et quod ratio eius stet solida. - Nec obstat aliis Auctoris dictis. Quia superius locutus est de lucro quod habetur in via, et de rebus in quibus est lucrum in via salvis in illo statu quo habent lucrum in via, ita quod in illo statu occupentur, impediantur vel alienentur. - Ad confirmationem demum ultimam dicitur quod iam patet quod voluntarie divertens pecuniam ab industria negotiationis vel emptionis, non exigit ratione potentiae pecuniae sub industria, quia illa amplius, ipso sic volente, non est. Et propterea non nisi propter usum exigit. - Cum haec tamen regula, et illius ratione, stat quod in casu qualis est casus tertius, licitum est habere rationem damni quod quis patitur ex hoc quod de pecunia negotiatoria non potest lucrari per occurrentem impeditorem.

Et est ex dictis clarum quod quamvis debitor post mo- ram teneatur ad interesse, non tamen tenetur ad interesse si mora esset de consensu creditoris, sicut nec a principio obligabatur ad interesse quia de consensu creditoris tenuit: eiusdem siquidem rationis est habere aliquid ab alio, et conservari ab eodem. Unde creditor non potest post moram deducere in pactum ut de reliquo futuro tempore, donec tenuerit debitor suam pecuniam, solvat tantum, sicut non poterat hoc a principio: quia non est in mora qui de consensu domini non reddit. Potest tamen exigere interesse praeteriti temporis quo fuit in mora.

VIII. In responsione ad secundum eiusdem articuli secundi habes clare quod limitatio quam aliqui dant illi dicto in responsione ad quartum, scilicet quod non licet mutuanti deducere in pactum remutuationem: quod scilicet intelligendum est quando deduceretur in pactum simpliciter, non autem si deducatur in pactum cum conditionibus quibus extantibus naturali iure ille teneretur remutuare, puta, si indiguero et tu commode poteris, etc.: limitatio, inquam, ista est falsa, propter duo. Primo, quia expresse littera hic, arguendo, opponit quod non videtur esse illicitum obligare se ad aliquid ad quod naturali iure tenetur: et respondet quod tali debito non competit civilis obligatio. Ecce quod manifeste dicit quod non potest in civilem obligationem deduci naturalis obligatio ad antidota, de qua loquitur. - Secundo quia, ut in responsione ad quartum dicitur, talis obligatio civilis est pecunia aestimabilis: ac per hoc, cum quibuscumque fiat conditionibus, plus sorte ex pacto exigitur, et usura est.

Licitum tamen, ut dictum fuit, est nolle mutuare illi quem credo aut timeo ingratum fore, scilicet quod non mihi remutuaret aut serviret cum opus esset: quia non minus licitum est respicere ad effectum contrarium qui est in ingrato, quam ad effectum amicitiae. Haec autem omnia sine pacto, ex affectu animi expectantur, tanquam ex naturali debito.

IX. In responsione ad quartum eiusdem articuli, adverte quod hinc habes quod fideiussor potest aliquid pecuniae exigere ut fideiubeat. Quoniam fideiubendo obligat se civiliter ad solvendum pro alio, quod non est minus quam obligare se ad mutuandum; ac per hoc, quia obligatio ad mutuandum potest vendi, ut in littera dicitur, consequens est ut obligatio ad solvendum pro alio possit vendi, utpote pecunia aestimabilis; hanc autem obligationem importat fideiussio. Quanti autem aestimanda est fideiussio, prudentiae sapientum in his determinandum relinquitur.

X. In responsione ad quintum, ubi de lucro ex contractu societatis agitur, si ad particularia descendendum esset de diversis artibus et soccidis, nimis esset: cum valde varientur. Formale autem, de quo est scientia, consistit in duobus. Primo, quod capitale substet periculo sicut et lucro. — Secundo, quod ita proportionatum sit lucrum capitali ut salvetur debita proportio lucri ad socium: hoc est quod tam lucrum quam damnum proportionaliter respondeat cuique socio ponenti pecuniam vel operas vel industriam, - Quibus adde tertium, tanquam canonem ad iustitiam semper servandam in huiusmodi: scilicet quod a principio aestimentur singulae sociorum portiones, et his fiat quasi una summa pecuniae communis illis proportionabiliter, idest secundum suas ratas; et deinceps tam in lucro quam in damno, in divisione totius remanentis, servetur divisio ac si talem summam pecuniae posuissent proportionaliter. Verbi gratia, sunt tres socii: unus ponit mille ducatos, alter ponit operas aestimatas mille, alter ponit industriam aestimatam quingentis. Stabilienda est societas ac si hi tres posuissent duo millia et quingentos ducatos: ita tamen ut tertius semper pro medietate stet. Et sic lucrum dividendum est ut, si fuerint quinque, tertius habeat unum, uterque autem aliorum duo. Et tandem quidquid superest eodem modo dividendum est, ita quod, si supersunt duo millia et quingenti, mille dentur uni et mille alteri et quingenti tertio. Alioquin iste damnificaretur in. perdita industria, et ille in opera, et qui apposuit pecuniam lucraretur. Et simile est in soccidis animalium.

XI. In responsione ad sextum, quia ibi agitur de fructu pignoris, scito quod Auctor loquitur de pignore inquan- tum pignus est absolute: et non de pignore pro tali causa. Nam contingit ex causa tali quod potest quis facere fructus pignoris suos, ut patet de agro assignato pro pignore | dotali, Extra, de Usuris, cap. Salubriter: et ratio ibi assi- | mativa emptionis: ita quod sicut venditio integratur quasi supportandis. Unde limitatio quam quidam huic determignatur, quia dotis fructus sunt pro oneribus matrimonii nationi Innocentii III apponunt, scilicet quod intelligitur quando pecunia dotalis erat exponenda negotiationi vel emptioni rei fructuosae, alioquin non haberet locum insive non, constat sustinere, fructus dotis deputati sunt. Et hoc per se loquendo. Per accidens autem est quod maritus utatur vel non utatur dote ad fructificandum, ac per hoc ad iuvandum seipsum ad supportandum dicta onera. Et quia secundum ea quae sunt per accidens non iudicatur de re, sed secundum id quod est per se; ideo, absolute loquendo, gener facit fructus pignoris dotalis suos. Et potest hoc deducere in pactum a principio, si non vult ducere uxorem sine dote praesenti, etc.

Civitates autem quae a principibus egentibus in pignus alis principibus dantur, fructificare debent domino qui impignoravit, deductis expensis officialium, etc.: quoniam non est translatum dominium, nec annexa habet onera, sicut matrimonium. Sicut universaliter quando suscipitur pignus, expensis deductis fructificat domino. Deberent autem principes, si volunt facere fructus suos, non accipere in pignus civitates, sed emere eas cum pacto de retrovendendo: sic enim facerent fructus suos.

Et quia fructus dotis deputati sunt propter onera matrimonii; et soluto matrimonio, non restant onera eius, quoniam illius quod non est nullum est onus: ideo errant viduae volentes fructus dotis suae ac si matrimonium extaret. - Verum si statuto civitatis, in viridi observantia, ordinatum est quod viduae, donec reddatur sibi dos, assignentur quinque vel decem pro centenario; cum hoc sit factum in favorem infirmi sexus et poenam heredum mariti, licite potest mulier, quando per eam non stat rehabere dotem suam, accipere huiusmodi pensionem. Et ratio est quia distincta proprietas rerum in particulari, a iure positivo cum sit, potest, pro communi bono patriae, per patriae legem dispensari ab hoc in illum, etc. - Et per eandem rationem, si extat statutum quod socer non solvens dotem teneatur genero ad decem pro centenario donec solvat, iustum est. Cedunt enim haec ad pacem inter affines, et ad removendas lites, ad sollicitandum debitores, ut timore saltem poenarum solvant quod debent. - Dixi autem, quando vidua non est in causa ut dos retineatur ab herede. Quoniam si vidua, et similiter si gener esset in causa quod dos retineretur ab herede vel socero, iam cedunt iuri suo, et non possunt beneficio poenalis statuti uti in foro conscientiae contra illum qui non retinet suam dotem creditore invito, etc.:

XII. In responsione ad septimum eiusdem articuli secundi, ubi agitur de augmento vel diminutione pretii in venditione ad tempus, dubium occurrit ex sacris canonibus. Quoniam Extra, de Usuris, cap. In civitate et cap. Naviganti, duo in sententia, licet tres sint numero, casus ponuntur huic doctrinae contrarii. Expresse namque ibi dicitur quod si piper valet nunc quinque libras, et venditur sex libris ad tempus, eo quod tempore solutionis an plus vel minus quam sex valebit, verisimiliter dubitatur, non peccant vendentes nunc piper pro sex ad tempus. Et eadem sententia replicatur in 2 8 cap. Navwiganti: constat namque quod in hoc casu expectata solutio in futuro est ratio maioris pretii. — In calce quoque dicti cap. Naviganti ponitur alter casus: quod servaturus granum potest plus vendere ad tempus quam tunc valeat quando vendit.

Ad hoc dicitur quod dupliciter contingit differre secundum tempus solutionem a venditione. Uno modo, ut est actio secundum seipsam separata ab emptione: ita quod sint ibi quatuor actiones, scilicet venditio, emptio, mutuum implicitum expectando solutionem in futuro, et solutio ipsa. Et sic loquitur Auctor de solutione futura, et dicit quod vendere plus ratione «huiusmodi expectationis est usura: et similiter emere minus ratione anticipatae solutionis, eadem ratione. - Alio modo, ut est pars consumex duabus partibus, scilicet ex contractu venditionis et ex traditione rei quae venditur, ita emptio integratur quasi ex duabus partibus, scilicet emptione et solutione pretii. Et sicut venditio potest habere suas partes separatas seteresse, falsa est: quoniam ratione onerum matrimonii, | quae omnem maritum, sive negotietur sive non, sive emat | cundum tempus, ut patet dum aliquis vendit res assignandas in futura aestate; ita etiam emptio potest habere partes suas separatas, ut patet cum aliquis emit oleum in hieme, soluturus pro eo in aestate futura frumentum. Quando igitur solutio ut pars emptionis consummativa expectatur, tunc nullum intervenit mutuum. Et ideo dicitur in decretalibus quod non est usura: sed commutatio ista est quasi claudicans, seu pendens ad futurum, quasi emptionis consummatio trahat ad se venditionem. Et propterea aestimandus conceditur valor rei quae venditur conferendo tempus praesens ad tempus solutionis, hoc est consummatae emptionis: ita quod tantum plus potest aestimari quantum inter plus et minus creditur verisimiliter tunc res valitura, etc. Et haec est, iudicio meo, litteralis ratio illarum decretalium quoad istos casus.

Ultimi autem casus ratio est eadem, ut ibi dicitur, quoad hoc, quod scilicet ratione dubii pretii futuri maioris tunc quam nunc verisimiliter aestimati, licitum est servaturo res venales vendere ad tempus aliquid plus quam valeant tempore quo vendit. Et nota quod licet Glossa in cap. In civitate, cum sequacibus, censuerit casum antedictum in cap. Jn civitate decisum esse iuxta hunc ultimum casum, scilicet quod in illo casu subintelligatur, si venditor erat servaturus; manifeste tamen convincitur hanc expositionem non consonare litterae, "Tum quia nihil de hac conditione ibi dicitur. Tum quia in hoc eodem cap. Naviganti, in 8 2, casus in idem redit cum casu in cap. In civitate, et determinatur ibidem sine hac conditionali, si erat servaturus. Unde mihi videtur quod iste ultimus est alius in sententia ab illis primo dictis: et quod ibi habeatur ratio valoris rei pro tempore quo consummatur emptio; hic autem non (unde nihil dicitur de valore tempore solutionis), sed habetur ratio valoris rei tempore futuro quia erat servaturus. Unde etiam si non ad tempus, sed tunc fuisset solvendum, potuisset etiam plus vendere in hoc tertio casu. — Sed nota quod non dicitur in littera quod liceat in hoc casu tantum vendere quantum creditur valiturum: quia hoc est falsum; quoniam futurus valor non nisi in potentia est, et iuxta prius dictas regulas, non est aestimandum quod habetur in potentia ac si haberetur in actu: - sed quod licet vendere aliquid plus. Et si quaeras quantum: — respondeo quantum plus teneretur fur, seclusa iniuria, si tunc furaretur rem illam a servaturo. Constat namque quod non teneretur ad totum lucrum cessans, ut patet ex antedictis. — Adverte tamen quod si hic servaturus venderet ad tempus, et vellet pensitare rem suam ad tempus in quo erat servaturus, ita quod tunc etiam solutio consummativa emptionis expectetur, licitum contractum faceret, sicut de casu primo dictum est.

Haec autem quae diximus, vide quam periculosa sint, et, licet non extorta, tracta tamen quantum trahi possunt. Et propterea magis pro casibus et exceptionibus tolerabilibus quam pro regulis habenda sunt: propter quod Pastor animarum consulit abstinendum. Unde nihil obstant doctrinae Auctoris, quae quid regulariter agendum est tradit, dicta in primo casu. ane autem in secundo, si secundum regulas eius quod habetur in potentia res aestimetur, consonant doctrinae Auctoris, et non spectant ad dilatam solutionem, sed ad tertium casum in responsione ad primum per nos decisum: quoniam sic iste est intelligendus sicut ille de pecunia negotiatoria vel emptoria et de mercibus deferendis ad nundinas; siquidem pari passu currunt, et ex eadem radice, scilicet ex potentia ad lucrum rei existentis in tali statu sub industria.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis septuagesimaeoctavae Occurrit antiquum illud dubium, an in usura transferatur | dominium. Et quoniam de hoc ordinatam quaestionem in Quolibeto nostro scripsi, et, ut puto, ostendi partem negativam veram, quam hic Auctor pro indubitata prae- | supponit, dum, reddens rationem restitutionis fructuum agri per usuram extorti, dicit, quia sunt fructus rerum quarum alius est dominus; nec occurrit nova ratio dubitandi: ad illam te remitto iam editam et impressam. Et quamvis forte propter perfectionem operis esset repetenda, nunc iter acturus, inter calores mensis lulii, ad alia propero.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quaestionis septuagesimaeoctavae, nota diligenter tria. Primo, quod quia uti peccato alterius ad bonum suum vel alterius non est peccatum, ideo si quis absque necessitate, pro utilitate tamen sua vel alterius, utatur peccato alterius, a peccato immunis est: cum bonum utile quoddam bonum sit. Et similiter si quis propter bonum delectabile utatur alterius peccato, quamvis venialiter peccet si delectabile veniale est, non tamen peccat mortaliter. Et propterea non oportet petentes mutuum ab usurario parato nimis urgere in conscientiam quanta aut quali necessitate ductus hoc fecerint: quoniam actum de genere suo non malum faciunt, ac per hoc, nisi ex fine sit mortale, aut nullum aut veniale peccatum est; nullum, si ex necessitate aut pietate; veniale autem, si sine rationabili causa, sicut ceteri actus irrationabiles et damnosi sibi ipsis. Nec obstat quod Auctor, respondendo Lectori Florentino, dixerit quod propter maiores negotiationes exercendas non excusatur quis a peccato petendi mutuum sub usuris. Quoniam hoc intelligendum est de peccato veniali, quando negotiationes tendunt ad utile nimis abundans: nam si tenderent ad utile necessarium domui suae, nullum peccatum esset.

II. Secundo, quod quia inducere. ad peccandum nulli licet; et petitor aliquid petit ad quod directe illum inducit: ideo oportet cautum esse in omnibus materiis ubicum- | que agitur de usu peccati alterius, ut, petendo, aliquid licitum petatur. Verbi gratia, in proposito petitur mutuum, non acceptio usurae; in treuga vel pace cum infidelibus petitur fidelitas pactorum, non divina iniuria; in manifestatione rerum suarum latronibus petitur vita propria, et sic de aliis: ita quod semper petatur aliquid quod ille potest concedere, si vult, sine peccato, ut patet in dictis exemplis, Et propterea petens, qui directe tendit ad inducendum eum a quo petit ad concedendum illi petitum, non dat ei occasionem peccandi: sed ipse a quo petitur apponit ex sua mala voluntate actui bono petito alium actum pravum non petitum, immo displicentem ei qui petit. Si namque peteret quis ab aliquo actum quem non potest exercere sine peccato, procul dubio ad peccandum eum induceret, quamvis paratissimum: ac per hoc particeps peccati esset, consentiens peccato alterius. Adverte ergo semper in casibus ut discernas si actus petitus potest ab eo a quo petitur sine peccato fieri: quia haec radix est liciti vel illiciti, cum de usu peccati alterius agitur.

III. Tertio, quod ex exemplo manifestantium bona sua latronibus hic exposito, habes quomodo intelligi possunt gesta Lot, Gen. cap. xix, cum filias proprias abusui impiorum obtulit ut evitaret sodomiticam hospitum iniuriam in propria domo. Quemadmodum illi decem viri petierunt non occidi, quod poterat sine peccato concedi; et mani- festarunt loca thesaurorum suorum, quod etiam sine peccato fit, etiam cum passivo scandalo proximi, ex malitia tamen accepto, quamvis scirent quod ex hoc sumerent occasionem rapinae eis minus displicentis quam occisionis; et ad neutrum peccatum eos induxerunt, sed usi sunt iniqua eorum voluntate ad salutem propriae vitae: ita Lot petiit quod non committerent sodomiam cum masculis hospitibus, quod sine peccato concedere poterant; et obtulit proprias se filias educturum extra, ita quod non oporteret inferri ipsi patri aliam violentiam ad hoc ut puellae essent extra, quod totum sine peccato est, quamvis sciret quod occasionem abutendi. eis inde sumerent, et ipsi peccarent faciendo iniustum, filiae autem paterentur iniustum. Unde ad neutrum peccatum inducebat eos Lot, sciens quod non sunt facienda minus mala ut evitentur mala maiora, quamvis dixerit, Abutimini eis ut libet (quoniam permissive haec dicebat): sed uti volebat iniquitate illorum ad bonum, scilicet tantae offensae vitationem. Et simile est de gestis circa uxorem Levitae, Judic. xix: quamvis non oporteat forte ita illum excusare sicut Lot, de quo Scriptura testatur quod erat iustus, II Pet. cap. i.

Et haec dicta sint ut non putet quis, exemplo illorum decem virorum, licere inducere ad minus malum paratos, ut evitetur maius malum. Si enim non sunt facienda mala ut veniant bona, multo minus facienda sunt ut non fiant maiora mala, quod non in boni positione, sed mali negatione consistit. Magna namque differentia est inter induad minus malum ut vitetur maius: et offerre ac traIM materialiter materiam minoris mali. Primum enim nulla ratione licet, propter rationem dictam. Secundum autem fecerunt illi decem viri, fecit Lot, fecit Levites, facimus quotidie redimentes captivitatem vel vexationem nostram iniustam, et solventes usuras. Dixi autem offerre seu dere materialiter: hoc est, non ad inducendum ipsum sed ad redimendum vexationem suam vel proximi uh oblatione seu traditione, utendo alterius iniquitate, non inducendo aliquem ad peccandum. Unde non licuisset ipsi Lot, qui obtulit materiam liberi arbitrii, filias scilicet, consulere filiabus suis ut consentirent in stuprum: sed ut illatum violenter constanti patientia sustinerent ad. coronam, ut. Lucia dixit. - Et haec dicta sint si Lot excusandus est, propter auctoritatem Petri Apostoli. Quam Glossa, super Gen. cap. xix, exponit comparative: hoc est quod Lot non iustus simpliciter, sed comparatione Sodomitarum iustus dicitur. Et Augustini Glossa, ibidem, Lot reprehendit de oblatione filiarum, quasi non habeat locum redimere - vexationem offerendo materiam liberi arbitrii ad patiendum huiusmodi opera nefanda: quamvis Augustinus redemptionem vexationis in his gestis, ut tractavimus, non tractet.

IV. In responsione ad tertium eiusdem articuli quarti dubium occurrit, quoniam adversari videtur doctrinae traditae in hoc articulo, et veritati, pro quanto dicitur quod, si quis committeret. pecuniam suam usurario non habenti alias unde usuras exerceret, daret materiam peccandi, unde et ipse esset particeps culpae. Nam sicut petens mutuum ab usurario dat materiam usurae, pignus scilicet, in quod exerceat avaritiam suam accipiendo usuram; et incidens in latrones et tradens illis bona sua dat eis materiam rapinae: ita dans pecuniam in depositum usurario non habenti alias unde exerceat usuras, dat materiam usurae. Et si illi excusantur quia non formaliter, sed materialiter dant materiam peccandi, quia ipsi non dant ad hoc ut peccent, sed patiuntur-potius illos peccare propter suum bonum: eadem ratione iste deponens excusandus est, cum bona intentione det, et non inducat illum ad violandum depositum aut usuram exercendam, sed patiatur illius futurum praevisum peccatum propter bonum ipsius deponentis, ut Scilicet tute pecunia sua custodiatur. Quare hic est magis particeps peccati quam ille: cum sit aequa necessitas, et aequa bona intentio, et uterque patiatur praevisum alterius peccatum, non faciat?

Ad hanc dubitationem dicitur quod, cum verborum sensus ex ratione dicendi sumendus sit; et ratio dicendi, ut apparet in argumento cui datur haec responsio, est quia communiter rem custodi infideli committere non est absque culpa committentis, ut patet in multis allatis exemplis de luxurioso et guloso: non sunt haec verba Auctoris ut prima facie sonare videntur intelligenda, sed distinguendum est, quod sicut talis usurarius, non habens alias unde exerceat usuras, duo committit peccata, scilicet distractionem depositi et usuram (quae patet esse secundum se duo, quia separabilia sunt: posset enim distrahere depositum exponendo pecuniam depositam in alias negotiationes, ut patet), ita in deponente apud talem usurarium duo sunt consideranda; primo, quod deponit apud distractorem; secundo, quod deponit apud usurarium non habentem unde alias exerceat usuras. Ratione primi, particeps est culpae distractionis, sicut committens cibum guloso particeps est culpae comestionis, et committens virginem luxurioso particeps est culpae libidinis: nam sine culpa committentis non est ut actum exigat custodiae ab eo quem scit probabiliter actum illum non facturum. Et quoad hoc est differentia inter petentem ab usurario mutuum, et deponentem apud eundem non habentem etc.: quia ibi actus bonus petitus scitur exercendus, scilicet mutuum; hic actus bonus debitus commissus scitur non exercendus, scilicet custodia. Iste ergo errat in actu commisso debito: ille autem non. Et propterea iste dicitur dare materiam peccandi, et particeps culpae: quia in actu commisso debito dat materiam peccandi, et propterea est particeps culpae quae committitur in actu commisso debito ab eo cui commissum est; malus enim custos virginis est qui committit eam luxurioso, et sic de aliis. Nec excluditur hoc a dicentibus quod quia quilibet est dominus rei suae, ponitque illi legem quam vult, ideo iste deponens apud distractorem rem suam non peccat, utpote. dans illi implicite licentiam distrahendi. Erratur siquidem sic respondendo in radice: quoniam deponens nec explicite nec implicite dat licentiam distrahendi; eo quod deponens vult depositarium tenerisibi de deposito secundum iura depositi, et tali actione ageret contra eum si res ad iudicium reduceretur; ius autem depositi distractionem prohibet, et ad custodiam obligat. Et propterea deponens. peccat participando cum malo depositario in mala custodia, ad quam tamen illum obligat ex natura contractus. - Ratione vero secundi, non est particeps culpae, neque dat materiam peccandi seu peccato, plus quam accipiens mutuum et incidens in latrones, propter rationem allatam obiiciendo. Unde et in littera non dicitur quod dat materiam peccandi peccato usurae, neque quod est particeps culpae usurae: sed peccandi et culpae simpliciter dixit.

Et quoniam peccatum distractionis depositi non semper est mortale: — quando enim quis pecuniam depositam distrahit non habendo aliam quam reddere possit requisitus statim, peccat (depositum custodiendum, non distrahendum traditur et acceptatur: propterea non transfertur in eo dominium), sed leviter peccat si fiducia veritati innixa insit quod, requisitus, paulo post faciat satis: levis enim inter homines culpa haec habetur: — ideo committens pecuniam suam distractori, quem tamen novit fideliter redditurum paulo post requisitionem, licet peccet, non tamen mortaliter; sicut committens cibum guloso, sine mortali tamen peccato gulae; et sicut committens in depositum pecuniam suam negotiatori quem novit non servare pecunias, sed omnes, quovis modo habeat, in negotiationes suas exponere.

Et hoc modo consonat huius responsionis doctrina toti articulo. Unde differentia formalis inter deponentem apud usurarium habentem unde alias usuras exerceat, et non habentem, est quia ille probabiliter creditur fidus depositarius, et non distractor depositi; ac per hoc committitur ei actus bonus, debitus, speratus quod fiet ab illo: hic creditur contrarium, et committitur actus bonus debitus ei qui probabiliter timetur facturus oppositum. Et propterea hic commissor particeps est culpae distractionis. Non tamen propterea, quia scilicet dat operam rei illicitae venialiter, imputatur ei superappositum usurae crimen ex malitia distractoris: quoniam hoc est per accidens, et displicens deponenti, nec ex suo actu consequens, sed ex alterius adiuncta malitia, quam iste tolerat propter bonum sibi necessarium.