Quaestio 8

Commentaria Cardihalis Caietani

CIRCA introductionem quaestionis octavae, quoniam ibi f tagoitur actus voluntatis in eos qui sunt finis, et in eos qui sunt eorum quae sunt ad finem; dubium occurrit an detur in voluntate actus neuter. Scotus enim, in I Sent., dist. 1, qu. rr, in primo articulo, tenet dari actum in voluntate tendentem in aliquid nec ut finem, nec ut ad finem. Et probat sic. Voluntati potest ostendi aliquod bonum absolute, non sub ratione propter se nec propter aliud boni. Et voluntas potest habere aliquem actum circa tale obiectum non inordinatum, intellectu ostendente qualiter illud volendum est. Ergo potest voluntas assentire illi nec propter se nec propter aliud, sed absolute.

Gregorius autem de Arimino, in I Sent., dist. 1, qu. 1, art. i, tenens oppositum, solvit hanc Scoti rationem, concesso assumpto, negando sequelam. Licet, inquit, possit ostendi voluntati bonum neutraliter, et voluntas possit circa illud habere actum; non poterit tamen babere actum neutralem, sed necessario aut propter se aut propter aliud. - Mihi autem videtur quod, secundum rem, non datur actus neuter: pie tamen interpretando, sustineri posset.

II. Ad cuius evidentiam, scito quod, cum inter contradictoria non sit medium, et distinctio voliti penes propter se et propter aliud, sit distinctio per contradictoria. Volitum enim propter se aut intelligitur positive: et hoc est impossibile, quia sicut nihil est a se positive, ita nihil est propter se positive. Aut intelligitur negative, idest non propter aliud: et sic habetur distinctio contradictoria.

Nec obstat si diceretur, ex Scoto, ubi supra, ad qu. penult., quod ad rationem finis non sufficit esse volitum non propter aliud negative, sed oportet esse volitum non propter aliud contrarie. Hoc enim si verum est, in idem oportet rediré. Quia cum aliquid est volitum non propter aliud negative, tunc affirmatur quod illud est volitum, et negatur relatio ad aliud in illo ut volito. Cum vero dicitur quod aliquid est volitum non propter aliud contrarie, affirmatur quod illud est volitum; et negatur relatio ad aliud in illo ut volito; et ponitur fundamentum negatae relationis ad aliud, aliquid repugnans relationi ad aliud importatae in ly propter aliud; sicut cum dico non album contrarie, pono fundamentum negatae albedinis aliuid repugnans albedini. Fundamentum autem negatae relationis ad aliud in fine volito, cum non sit ex parte rei nec apprehensionis, apud Scotum, erit ex ipso actu volitionis: ita quod volitum ex hoc ipso habet rationem voliti non propter aliud contrarie, quia repugnat sibi, ut sic volito, amari propter aliud. Et si hoc quidem intelligatur quantum ad illum actum, bene dictum est, et in idem redit cum volito non propter aliud negative: quia quilibet actus volitionis cadens super bono absque relatione ad aliud, ex hoc ipso quod fertur in illud bonum ut terminum, nec tendit ultra, ponit in illo fundamentum relatae negationis; sicut in motu locali, ex hoc ipso quod motus utitur aliquo loco medio ut termino actualiter terminante motum illum, ex hoc ipso habet rationem finis et contrarii termini respectu termini a quo, quantum ad illum motum. Si autem intelligatur quantum ad omnem actum possibilem supervenire voluntati stante illo, si stare potest, tunc falsissimum est: quoniam cum hoc quod aliquid ametur ut finis, stat quod ametur etiam propter alium superioris ordinis finem; ut patet in amore actuum speculativorum, qui amantur propter se ut fines, ut patet I Metaphys. et in X Ethic., et amantur propter Deum ut supremum finem.

Licet igitur negatio, et negatio contrarie, plurimum differant; in hac tamen materia, ubi fundamentum positivum idem est, se inferunt. Et quandocumque aliquid amatur, et non propter aliud amatur, propter se ut finis, et e con- verso, amatur, In hoc enim finem constitui dicimus, in quo ultimus volitionis huius est terminus. Constat autem quod quando aliquid amatur actualiter, et non propter aliud negative, quod ultimus illius volitionis terminus est illud volitum. In hoc ergo erit finis illius actus. Et hoc procul dubio est verum et tenendum.

III. Quod autem decipit oppositum dicentes, est quia sunt quaedam absolute volita vel nolita quae neutralia videntur, sed non sunt. Patet de hac vita martyrum, et proiectione mercium in mare: martyres enim volunt vivere absolute, et cum hoc volunt propter Deum privari vita; et similiter negotiatores nolunt proiicere merces, et cum hoc nolunt perdere vitam salvando merces. In istis enim videtur quod nec propter se, nec propter aliud sint volita aut nolita. Sed si quis diligenter inspiciat, martyr amat hanc vitam propter se, quoniam amat eam propter propriam ipsius vitae bonitatem, absque relatione ad alium finem: sed quia magis amat Deum, et Dei gloriam ac testimonium, quam propriam vitam, ideo vult oppositum vitae. propter aliud, scilicet Deum. Et simile est de aliis iudicium.

IV. Ad rationem ergo Scoti dicitur quod, licet intellectus possit aliquid praesentare ut bonum absolute, abstrahendo a propter se et propter aliud in actu signato; impossibile tamen est quod repraesentet aliquid ut bonum absolute tali absolutione, ut scilicet abstrahat a propter se et propter aliud in actu exercito. Quoniam oportet omne bonum repraesentatum, aut secundum propriam bonitatem, aut secundum alienam, aut secundum utramque repraesentari. Et si quidem secundum propriam, repraesentatur ut propter se in actu exercito: hoc enim exercet ly propter se. Quandocumque enim repraesentatur delectabile et appetitur, non oportet quod repraesentetur cum hac additione, quod est propter se bonum, quod esset in actu signato: sed sufficit repraesentari secundum propriam bonitatem delectabilitatis, et tunc repraesentatur et appetitur propter se in actu exercito. Quandocumque vero repraesentatur secundum alienam, bonitatem, repraesentatur ut propter aliud in actu exercito: exercetur enim ly propter aliud per esse utile, aut expediens, etc., ad aliquid. Quando autem secundum utramque bonitatem, utrumque simul concurrit, Unde cum repraesentatur ;aliquid ut bonum absolute, puta vita, salvatio mercium, conservatio membri, delectatio, etc., dico quod repraesentatur ut bonum propter se in actu exercito, si est bonum honestum aut delectabile; vel propter aliud, puta finem minus amatum, si est bonum utile, ut salvatio mercium, quae absolute est volita quia utilis ad exteriora bona, minus tamen amata quam vita, quae orta tempestate est in periculo. Et eodem modo appetitur ordinate.

Propter quod, si quis haec absolute volita, quorum tamen opposita malumus propter finem magis amatum, dicat esse volita nec propter se nec propter alia, propter illam imperfectioneni; et propterea dari actum neutrum in voluntate: sententiam teneat, sed linguam cohibeat. Simpliciter igitur negato dari in voluntate actum neutrum: et cum divo Thoma, in littera, distinguito in actum respectu finis, aut propter finem. Jj

CIRCA primum articulum octavae quaestionis, diligenter adverte duo. Primo, quod sermo tituli et corporis articuli de voluntate, est de actu voluntatis qui est velle. Hic enim est inclinatio; hic est appetitus actualis quo potentia appetitiva inclinatur in conveniens sibi; hic sequitur formam apprehensam ut sic; hic est solum respectu boni, etc.

II. Secundo nota non minus, in responsione ad tertium, quod esse ens in ratione contingit dupliciter: primo, per modum conditionis; secundo, per modum obiecti. Accipi ut ens in ratione primo modo, convenit omni ei quod intelligitur: quoniam nihil actu intelligitur, nisi habeat hanc conditionem, scilicet quod est in ratione seu intellectu, quidquid sit illud esse. Accipi autem ut ens in ratione secundo modo, convenit ei quod sub aliqua entis ratione quasi vestitum consideratur: sicut cum non admiscere se rumoribus consideratur sub ratione securi, et non comedere sub ratione sani, et se non peccaturum sub ratione sancti. In hac responsione, hoc secundo modo sumitur esse ens in ratione: quoniam ex eo quod negationes, privationes et futura considerantur sub aliqua entis et boni ratione, appetuntur. Et ad hoc directe affertur auctoritas Aristotelis, quod "carere malo sub boni ratione est".

Notanter autem de privationibus, negationibus et futuris hoc dictum est. Quoniam reliqua bona sub entis ratione sunt, non solum in ratione, sed in rerum natura: ac per hoc, non sunt hac diminutiva denominatione contenta. Ista vero, quia in rerum natura non habent entis rationem, sed in ratione tantum, habente tamen fundamentum in re aequivocum; ideo entia in ratione dicta sunt, et boni in eis rationem sic salvari.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis, dubium occurrit de titulo, quid scilicet significet in hoc titulo ly voluntas. Si sumitur pro ipsa potentia volitiva, extra propositum est: ut patet ex principio quaestionis, ubi propositum est quod de actu voluntatis qui est velle, tractandum est. Si sumitur pro volitione, ut in responsione ad primum argumentum in primo articulo declarat littera, obstant secundum argumentum et tertium, et argumentum in oppositum, et distinctio posita in principio corporis articuli huius: baec enim omnia de potentia qua volumus, loquuntur. Si sumitur ut pro utraque, scilicet potentia et volitione, obstat aequivocatio: voluntas enim aequivocum est ad potentiam et operationem.

II. Ad hoc dicitur quod praesens titulus, sicut et praecedens, intelligitur de voluntate pro volitione: et quod tam argumentum secundum quam tertium, arguit contra hunc sensum, sed per locum a fortiori. Si enim finis et ea quae) sunt ad finem exigunt diversas potentias, sequitur quod exigunt diversos actus, ut patet. Ratio autem in oppositum, et distinctio in corpore articuli, allatae sunt et propter matertiam rationabiliter, ut dictum est, tactam in praedictis duobus argumentis; et propter perfectionem doctrinae; et propter proximitatem inter primum simplicemque voluntatis actum, scilicet velle, et potentiam volitivam, propter quod communi nomine vocantur voluntas, non aequivoce, sed per prius et posterius. Et haec eadem propinquitas fuit etiam, iudicio meo, ratio et secundi et tertii argumentorum. Consistit autem cognatio haec in communione obiecti, ut in littera dicitur, et nunc nunc declarabitur.

III. In corpore articuli eiusdem, dubium occurrit de assignata communione obiecti respectu potentiae, et actus eius simplicis: quae scilicet est differentia inter obiectum potentiae, et secundum se obiectum potentiae: dicitur enim in littera quod proprium obiectum simplicis actus potentiae est id quod est secundum se obiectum potentiae. Aut enim ly secundum se distinguitur contra secundum accidens; aut contra secundum aliud. Quocumque autem modo sumatur, aequale, immo idem omnino erit proprium obiectum potentiae, et proprium obiectum simplicis actus. Quod est contra litteram, volentem potentiam extendere se ad proprium obiectum actus simplicis, et obiectum actus non simplicis, Probatur sequela: quia tam obiectum per accidens, quam obiectum per aliud, extra formalem rationem per se obiecti potentiae est.

IV. Ad hoc breviter dicitur quod hic sumitur secundum se, ut distinguitur contra per aliud, non quomodolibet, sed infra latitudinem perseitatis: ita quod secundum se sumitur pro per se primo, et opponitur ei quod est per se secundo. Sicut dicimus quod habere tactum convenit animali per se primo: homini vero per aliud, idest per se secundo, quia propter animal. Constat autem quod per se secundo non egreditur latitudinem per se adaequati obiecti. Unde in proposito, quia bonum in sua communitate est obiectum potentiae volitivae; et bonum est commune ad bonum per se primo, idest finem, puta honestum vel delectabile, et ad bonum per se secundo, idest id quod est ad finem, puta utile; obiectum simplicis actus huius potentiae, infertur quod est secundum se obiectum, idest finis, qui solus amatur non propter aliud.

V. Circa probationem exclusivae conclusionis in corpore eiusdem articuli, dubium occurrit duplex. Primo, quia medium contrariatur conclusioni. Est enim medium quod ea quae sunt ad finem, non sunt bona vel volita nisi propter finem. Ex hoc arguitur sic. Actus qui fertur in ea quae sunt ad finem secundum omnem rationem appetibilitatis eorum, non est negandus ferri in ea quae sunt ad finem. Sed volitio est huiusmodi, secundum litteram: quia fertur in illa ratione finis, et illa non sunt appetibilia nisi ratione finis.

Secundum dubium est quia, si volitio fertur in ea quae sunt ad finem, inquantum in eis finem vult, volitio erit idem quod electio: quoniam electio non est eorum quae sunt ad finem, nisi propter finem. Infirmus enim non eligit potionem amaram nisi sub ratione sani: et eodem modo vult eandem, inquantum sani rationem sapit.

VI. Ad horum evidentiam, scito quod, sicut, quantum ad propositum spectat, principia dupliciter se habent ad conclusionem, scilicet secundum habitudinem significatam. per ly propter, et significatam per ly in; nam propter principia sciuntur conclusiones in demonstratione, et in conclusionibus evidenter resolutis relucent ac videntur principia (et primum quidem consistit in actu scientiae, secundum vero in actu intellectus, qui est habitus principiorum): sic proportionabiliter finis dupliciter, scilicet secundum praedictas duas habitudines, se habet ad id quod est ad finem; est enim propter quem appetitur quod est ad finem, et appetitur in ipso quod est ad finem. Et primum quidem, scilicet appetere quod est ad finem propter finem, ad electionem spectat: secundum vero, scilicet appetere in eo quod est ad finem, ipsum finem, ad volitionem pertinet. Unde appetere medicinam propter sanitatem, electionis est: appetere autem in oblata medicina sanitatem, simplicis volitionis est. Accidit autem hic actus volitionis, quando in eo quod est ad finem, clare relucens desideratus finis offertur.

Et ex hoc patet responsio ad dubia. Nam ad primum dicitur quod recte negatur a volitiohe quod sit circa ea quae sunt ad finem: quia non fertur in ea eo modo quo sunt ad finem, sed simpliciter, ut est dictum. Unde propositio illa maior, Actus qui fertur secundum omnem rationem etc., eget additione, scilicet, ef omni modo quo sunt appetibilia. Et tunc falsa est minor.

Ad secundum vero iam inchoative patet responsio. Amplius autem patebit, cum de electione tractabitur.

Commentaria Cardinalis Caietank

CIRCA titulum tertii articuli eiusdem octavae quaestionis, Eum Occurrit: an scilicet quaeratur hic de ipsa voli&óone, aut universaliter de actu voluntatis. Si de voluntate sola, vana est quaestio: nam in praecedenti articulo determinavit Auctor quod volitio est finis tantum. Si enim volitio non est eorum quae sunt àd finem, frustra quaeritur de ipsa an sit una vel plures respectu eorum quae sunt ad finem, et in finem. Si de omni actu voluntatis, extra limites propositi est: quia hic de volitione quaestio est, et hoc quaesitum articulus huius quaestionis esse debet.

IL. Ad hoc breviter dicitur dupliciter. Primo, quod volitio et habet rationem volitionis; et habet rationem motus voluntatis in finem, Et licet inquantum volitio est, exclusa sit ab his quae sunt ad finem; inquantum tamen est motus voluntatis in finem, non excluditur ab his quae sunt ad finem. Et propterea quaesitum est hic utrum motus voluntatis in finem, et in id quod est ad finem, sit unus numero vel non. Et licet esse motum voluntatis in finem, sit commune volitioni et pluribus aliis actibus voluntatis; quia tamen volitio est primus motus voluntatis in finem, idcirco quaestio de eodem vel diverso in motu voluntatis in finem, ad quaestionem de primo motu spectat.

Secundo, et quasi in idem redit, dicitur quod, quia praesens articulus non est de aliquo uno actu, sed de unitate vel pluralitate actuum respectu horum obiectorum, scilicet finis et: eius quod est ad finem; merito locutus est in quaestione de primo actu, cuius proprium obiectum est finis, et potentiam primo ducit ad finem.

HI. Circa doctrinam huius tertii articuli, pro quanto dicitur quod quando voluntas movetur in id quod est ad finem inquantum huiusmodi, movetur quoque necessario eodem motu in finem, occurrit dubium ex Gregorio de Arimino, in I Sent., dist. 1, qu. 1, art, 2. Ex triplici siquidem capite arguit, et dicit oppositum, Primo, ex eo quod volitio finis est causa volitionis eius quod est ad finem, Idem enim non est causa sui ipsius, - Et confirmatur. Quia cum dicitur quod volo medicinam propter sanitatem, designatur quod volo medicinam propter volitam sanitatem, — Et confirmatur. Quia sicut conclusio nota est propter principia, ita id quod est ad finem, est volitum propter finem: sed ibi notitia est causa notitiae, ut patet I Poster.: ergo baec volitio fit a volitione.

Secundo, ducendo ad inconveniens. Quia sequeretur quod appetens propter finem, semper actu appeteret finem, Quod patet. esse falsum, tum quando sunt multi fines subordinati, de quibus actualiter appetens non cogitat: tum quando actualis de fine cogitatio desinit, ut in orante Deum in principio in ipsum moto, deinde continuante orationega absque actuali cogitatione de Deo.

"Tertio, ducendo quoque ad inconveniens. Quia sequeretur quod idem actus voluntatis esset simul volitio et nolitio: ut patet cum quis odit peccatum propter Deum. Si enim est unus áctus, erit simul velle Deum ut finem, et nolle peccatum ut repugnans fini.

IV. Ad horum evidentiam, scito primo quod finis et id quod est ad finem, et similiter conclusio et principium, dupliciter accipi possunt, Primo, secundum se, Et sic non sunt ad praesens propositum: nihil enim refert ad propositum, an inter se haec se habeant ut causa et causatum, an e converso. Alio ergo modo sumuntur ut volita vel cognita a nobis: et sic de eis est praesens sermo. Et vertitur in dubium an, cum volitum est aliquid propter aliud ut finem, eadem numero volitio sit circa utrumque: an sint duae simul volitiones, quarum una est ratio alterius. Et simile est cum cognoscitur conclusio propter principia: an scilicet sint duae cognitiones, quarum una est causa alterius; an una circa utraque.

Scito secundo, quod iudicium de hac quaestione omnino contrarium profertur ab his qui haec considerant per modum rerum naturalium, aliis censentibus esse omnino unum motum, aliis omnino distinctos. Qui enim examinant rem hanc per modum naturalis motus, et vident quod motus voluntatis in eo quod est ad finem, ut sic, habet pro uno et eodem termino utrumque diversimode, quia id quod est ad finem ut materiale, et finem ut formale; iudicant consequenter quod hic motus est omnino unus, sicut visus coloris et luminis. Et simile est in conclusione et principio. - Qui vero rem hanc per modum naturalium causarum examinant, et vident quod conclusio non aliter cognoscitur propter principium, nisi quia cognoscitur per princiin cognitum (omnis enim doctrina et disciplina ex praeexistente fit cognitione); et similiter quod id quod est ad finem, non amatur aliter propter finem, nisi quia amatur propter finem volitum; concludunt, attenta distinctione causae et causati, omnimodam eorum distinctionem.

Divus autem Thomas media via incessit, et posuit motum voluntatis in eo quod est ad finem propter finem, esse unum quidem numero, pluralitatem vero formalem in eo. Vidit enim quod anima nostra tripliciter se habet ad liste: scilicet habitualiter, actualiter et virtualiter; et quod motum voluntatis in aliquid habitualiter et actualiter, ihedius. est motus voluntatis in illud virtualiter. Et simile in intellectu. Cum enim habens caritatem peccat venialiter, habitualiter quidem diligit Deum, sed non actualiter, ut patet; nec virtualiter, quia peccatum non est dirigibile in Deum. Cum autem habens caritatem ambulat vel prae dicat, et quidquid aliud. non mali facit, quamvis de Deo non cogitet actualiter, actus tamen ille non solum talis utis est, sed caritatis: et voluntas tunc virtualiter fertur in Deum, et non solum habitualiter, quod convenit dormienti et peccanti venialiter. Et sic unico actu numero voluntas fertur in propter finem, et in ipsum finem. Et sic salvatur identitas numerali$ motus, et distinctio causaquodammodo, dum unus est actus numerositate subbi cti, et plures numerositate formae.

V. Et ex his facile respondetur ad obiecta. Ad primum quidem dicitur quod finis et id quod est ad finem, ut volita, dupliciter se habent. Primo, formaliter, et seorsum secundum. se; et sic diversis volitionibus. amantur, et una est causa alterius. Secundo, ut unum virtualiter clauditur in alio: et sic unica volitione subiecto amantur. - Et eodem modo dicitur ad confirmationes. Est enim hoc volitum propter illud volitum virtualiter participatum in hoc: et conclusio nota propter principia virtualiter participata in conclusione. Sic enim ad minus occurrunt, ut ratio videndi conclusionem, et similiter ut ratio amandi quod est ad finem. Dico autem ad minus, quia nihil prohibet etiam actualiter unico actu tendere in eleemosynam propter Deum, in illam ut materiam, in hoc ut formam: sicut unica visio corporalis tendit in colorem et lumen. Ea namque quae sunt ad finem, comparantur ad finem ut materia ad formam, ut patet ex supradictis in qu. v. Et scito quod in huiusmodi quae unico actu ad utrumque terminantur, ly propter non dicit causam volitionis, sed voliti: dicit enim causam quare illud materiale terminat actum volendi; et non dicit aliam volitionem causantem istam, nisi virtualiter. Et simile est in intellectu.

Ad secundum quoque patet quid dicendum: quod scilicet semper appetens quod est ad finem, appetit finem non habitualiter, sed actualiter, ut extendit se ad actualiter et virtualiter. Est enim virtualiter uti aliquo infra latitudinem actualis usus: alioquin nunquam impleretur illud praeceptum, Omnia in gloriam Dei facite, etc.; facere enim actualiter operari importat.

Ad tertium dicitur quod nolle in Hoc differt a non velle, quod hoc est negatio actus, illud vero est actus negativus, idest velle non. Omnis autem actus negativus appetitus: claudit in se virtualiter, seu participative, actum positivum sui principium et radicem: odium enim, fuga et tristitia amorem claudunt in se oppositorum, ut de se patet. Unde nullum inconveniens est unum actum numero; numerositate subiecti, esse velle et nolle respectu diversorum: odium enim peccati propter Deum, est et actus caritatis respectu Dei, et refutationis respectu peccati,

At si quis dixerit quod adversarii haec omnia concederent, sed ipsi impugnant quoad actualem volitionem utriusque, etc.: dicitur eis quod discant scribere, cum impugnant opiniones; et cognoscant se errare quia non distinxerunt nisi actualiter et habitualiter, omittentes virtualiter, et non videntes quod actu fertur in aliquid qui actum facit virtualiter in illud.

Et haec sint hic dicta pro luce motus voluntatis in eo quod ad finem propter finem: quamvis magis forte spectent ad qu. xit, art. 4, ubi de intentione disputabitur.