Quaestio 41

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS ex praedictis patet: sunt enim actus notionales genere spirare, dicere, etc.

In corpore unica est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Actus notionales attribuendi sunt personis. - Et probatur sic. In divinis personis est distinctio secundum ordinem originis: ergo necesse fuit actus notionales attribuere personis. — Et probatur sequela: quia huiusmodi ordo non potest convenienter designari nisi cum his actibus.

II. In responsione ad secundum, adverte quod duo dicit: scilicet quod actiones istae sunt idem realiter quod relationes; et quod differunt ratione ab eis. Et primum probatur: quia actio, subtracto motu, non est nisi relatio, etc. Secundum vero: quia de divinis sensibilium more. intelligimus et loquimur, etc.

Et hic est locus quo utuntur dicentes actionem esse subiective in passo. - Sed facile ad hoc respondetur, quod hic est sermo de actione ut actio est, et non ut accidens est vel substantia: et ideo nihil iuvat.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS intelligendus est ita ample ut sonat: in corpore namque distinguetur. - In corpore unica est distinctio bimembris, cum singulis conclusionibus iuxta ipsa membra.

II. Distinctio est. Aliquid esse vel fieri voluntate, contingit dupliciter: scilicet concomitanter, vel causaliter seu principiative. Exemplum primi, Socrates est homo sua voluntate: exemplum secundi, Socrates aedificat domum sua voluntate.

Conclusio prima, iuxta primum membrum: Pater genuit Filium voluntate concomitante. - Et manifestatur: quia etiam Pater est Deus voluntate concomitante; ergo a fortiori, etc.

Secunda vero conclusio, iuxta secundum membrum, est: Pater genuit Filium natura, non voluntate, principiante; sed sic produxit creaturam. - Haec conclusio, quoad omnes sui partes, primo probatur auctoritate Hilarii; secundo, ratione; tertio, ab opposita haeresi Ariana, — Et auctoritas quidem Hilarii plana est in littera.

Ratio vero sumitur ex quadruplici differentia naturae et voluntatis in causando, sic. Unius rei una tantum est forma naturalis qua est: voluntatis autem non una est forma per quam agit, sed plures, secundum quod sunt plures rationes intellectae. Ergo natura est determinata ad unum: voluntas vero non. Ergo naturale agens, quale ipsum est, tale agit: voluntarium autem quale vult et intelligit, et non quale ipsum est, agit. Ergo natura est principium eorum quae non possunt nisi sic esse: voluntas autem eorum quae possunt sic vel aliter esse. Ergo natura, non voluntas, est principium divinae personae: creaturae autem, voluntas. - Prima consequentia manifestatur in littera: quia effectus assimilatur formae agentis per quam agit. - Ultima autem: quia persona divina, utpote divinae naturae, procul est a .sic et aliter se habere, quia Deus est per se necesse esse: quoad creaturam vero, quia est ex nihilo. - Reliqua ut nota relinquuntur.

Testimonium autem ab Arii errore affertur, quod satis patet in littera, cum ipsius confutatione ex Hilarii auctoritate vulgata.

III. Circa haec dicta, adverte quod communia sunt productioni Filii et Spiritus Sancti; ut patet et ex titulo de actibus notionalibus universaliter quaerente, et ex tertio argumento. Expressit autem in conclusionibus Auctor generationem Filii, tanquam priorem. secundum intellectum, ut in actu exercito actus notionales, sub illius nomine, patefaceret quomodo se habeant ad voluntatem.

IV. Circa primam conclusionem et distinctionem simul, adverte quod voluntas concomitans vocatur voluntas comparata-ad illud ut ad obiectum praecise: voluntas autem principians vocatur voluntas comparata ad illud ut causa seu principium ad effectum. Et propterea voluntas concomitans potest inveniri dupliciter: scilicet antecedenter, sicut cum desidero pluviam futuram; et consequenter, sicut cum placet pluvia quae est.aut fuit, Utrum autem conclusio prima verificetur de voluntate concomitante et prius et post secundum intellectum, an non, in littera non exprimitur. Scotus tamen, in I, dist. vr, tenuit partem affirmativam: quam credo consonam s. Thomae. Tum quoniam, apud ipsum superius, in quaest. xxxii, art. 3, ad 1, docuit quod absoluta communia toti Trinitati sunt priora notionalibus. Constat autem quod velle generationem Filii, sicut etiam velle essentiam divinam, est absolutum, communeque toti - Trinitati: ergo prius Pater vult generationem Filii, quam generet. - Tum quoniam par videtur ratio de processione Spiritus Sancti, quam constat prius amari, secundum rationem, quam oriri: quoniam Pater, amando se et Filium et Spiritum Sanctum, et eadem ratione spirationem | ipsam, spirat Spiritum Sanctum. - Nec obstant dicta in Qq. de Potentia Dei, qu. m, art. 3: quoniam ibi per voluntatem praecedentem et voluntatem priorém tempore, natura sive intellectu, intelligit voluntatem a£ principium, ut patet diligenter consideranti.

V. Circa rationem adductam pro secunda conclusione, adverte quod tres ibi differentiae inter voluntatem et naturam in causando ponuntur, et quarta in essendo. Alio tamen ordine eas numeravimus quam in littera ponantur, ut vis illationis a. priori fieret. Differentia ergo in essendo in antecedente assumpta est; reliquae autem tres in tribus consequentibus successive ponuntur.

Est autem sensus primae differentiae, quod unius rei naturalis in actu unica est forma. Et quantum ad propositum spectat, nihil refert utrum una res naturalis habeat plures formas subordinatas, ut putant tenentes pluralitatem formarum in eodem: an sit solum una forma substantialis. Tum quia omnes, quoad propositum, sumuntur ut habent vim unius. Tum quia quaelibet una tantum est: voluntas autem una et eadem plures ut plures, idest non unius vim habentes, formas sortitur, ut patet cum omnino disparata vult; et nulla sua forma dat unum velle, sed opposita, quoniam, ut dicitur IX Metaphys., potentia rationalis oppositorum est. Differt igitur voluntas a natura, quia natura constituitur in esse per unicam formam: voluntas autem constituitur in suo esse, quod est velle, per multas formas, idest obiecta volita, tum volendo multa per multa, tum volendo opposita per unum.

Ultima autem differentia, ex parte productorum se tenens, intelligenda est non absolute, sed ut stant sub talibus causis. Hoc siquidem duplici modo intelligi potest: scilicet simpliciter, et sic falsum est quod effectus naturae non possint aliter se habere, ut manifeste patet; et ut stant sub tali causa, et sic est verum et intentum. Quoniam effectus naturalis, deductis impedimentis, oportet quod sit talis quale est agens, nec potest aut potuit secus ab illo agente fieri: effectus vero voluntarius potest, aut potuit, sic et aliter fieri, ex quo voluntarius est.

VI. Circa probationem. primae consequentiae, qua deducitur secunda differentia et tertia ex prima, ex ista propositione, effectus assimilatur formae agentis per quam agit, dubium occurrit. Aut ista propositio est vera de assimilatione ad formam et modum essendi illius formae: aut de assimilatione ad formam tantum. Si quoad formam tantum, ergo vane affertur in littera ad probandam zaturam determinari ad unum, et quale est naturale agens, tale agere, ex hoc quod unius rei naturalis est una forma, per quam res constituitur in suo esse naturali, quia effectus assimilatur formae agentis. - Et manifestatur sequela ex differentia inter secundam et tertiam differentiam. Nam secunda, scilicet naturam determinari ad causandum unum, spectat ad assimilationem ad formam: nam si agens unicam habet formam, et producit simile, oportet quod producat simile uni formae, et consequenter unum tantum. Tertia autem, scilicet agere tale quale ipsum in se est, pertinet ad assimilationem ad formam et modum essendi illius, ut patet. Et est hic principaliter intenta: quoniam ex hac sequitur quarta, quae proximum medium est conclusionis. Si igitur propositio illa non tenet quoad assimilationem ad modum essendi, non probatur intentum. - Si autem dicatur quod est vera quoad similationem utriusque, scilicet formae et modi, sequitur contra alterum membrum. Nam sequitur, ergo effectus voluntatis assimilatur formae in mente in modo essendi: quod patet esse falsum, nam domus in mente est sine materia.

VIL. Ad hoc dubium, quamvis ad pauca respicientes distinguerent de agente naturali et voluntario; si tamen attendimus quod hac propositione littera communiter utitur ad naturale et voluntarium, et infert ex ea quod illud agit quale ipsum est, hoc autem quale vult, non quale est; aliter oportet dicere.

Dicito ergo propositionem illam esse veram quoad formam et modum per se illius inquantum est ratio agendi. Omne namque agens, sive naturale sive voluntarium, quantum potest, facit simile sibi secundum formam et per se conditiones seu modum eius. Vocatur autem et est modus per se alicuius, qui modificat eam infra propriam latitudinem: modus enim per se docendi infra doctrinae latitudinem est, et sic de aliis. Inter naturale autem et voluntarium agens hoc interest, quod naturale agit quia est, voluntarium vero quia vult: ac per hoc, forma naturalis est ràtio agendi quia est, forma vero voluntaria est ratio agendi quia volita, Et propterea modus per se formae naturalis est sic vel sic esse: nam sic esse ad latitudinem essendi spectat. Modus vero per se formae voluntariae est sic vel sic volitum, et non sic esse: nam sic volitum spectat ad latitudinem voliti, sic autem esse distinguitur contra illud.

Ex his autem ulterius sequuntur duo. Primo, quod forma voluntaria habet duplicem essendi modum: unum, inquan- tum est unum entium in mundo, et hic est esse immaterialiter in mente; et alterum, inquantum est ratio agendi, et hic est esse sic vel sic volitum. Forma autem naturalis eundem essendi modum habet inquantum est ens, et inquantum est ratio agendi. Et ratio est quam diximus, quia ista agit quia est, illa quia volita: velle enim est aliud ab esse. - Secundo, quod agens naturale assimilat sibi in forma et modo formae, quantum potest, effectum, absque distinctione aliqua: et propterea filius assimilatur patri etiam in individualibus conditionibus, si virtus generativa sit fortis. Et inde provenit etiam quod tantum substantiae compositae possunt immediate producere substantias materiales, apud Peripateticos. Agens vero voluntarium assimilat effectum formae qua agit, et modo eius inquantum ratio agendi: non autem modo eius inquantum ens..

VIII. Et hinc patet solutio ad obiecta. Quia scilicet male subsumitur quod modus essendi formae voluntariae sit modus formae de quo est sermo in illa maxima: nam in ea est sermo de modo per se formae inquantum est ratio agendi. Et est universaliter vera: agens enim voluntarium conatur quantum potest, ut faciat quod vult, sicut, quando, ubi et quomodo vult, ut patet. - Et sic vides quam perspicue ex illa maxima Auctor tertiam differentiam intulerit, quod scilicet naturale agit quale ipsum est, voluntarium vero quale vult, non quale est. Et haec bene notato, et applicato quando oportet.

IX. Circa has differentias aliud occurrit dubium, ex parte voluntatis: an scilicet verificentur de ea ut productiva ad extra tantum, an etiam ut productiva ad intra. Nam si ad extra tantum, vanus est hic labor, ubi de productionibus ad intra est quaestio. - Si vero etiam ad intra, sequitur quod nihil erit productum a voluntate intus, nisi in actu reflexo. Et tenet sequela, quia, ex praedictis, omne voluntarie productum, est productum ut volitum: nihil est enim in voluntate volitum nisi reflexe, etc.

Ad hoc breviter dicitur, quod aliquid esse in voluntate volitum, contingit dupliciter. Uno modo, ut rem quandam: et sic reflexe est volitum. Alio modo, ut tendentiam in obiectum amatum: et sic est directe volitum eadem volitione qua volitum. - Potest quoque et aliter volitum distingui in volitum u£ rationem volendi, et ut obiectum volitum. - Et iuxta utramque distinctionem, intus et extra salvatur id quod. de voluntate hic dicitur. Est enim intus productum, quia volitum actu recto vel ut ratio volendi, vel ut tendentia in aliud. Et hoc sufficit: sic enim voluntarium est ipsum velle, et liber ipse amor.

X. In responsione ad tertium, nota distinctionem et responsionem. Distinctio est de voluntate in communi, quod potest considerari dupliciter, scilicet ut natura quaedam, et ut se habet ad utrumque: et quod primo modo naturaliter vult, secundo autem modo libere. Et declaratur primus modus in voluntate: Dei respectu sui, et nostra res beatitudinis: secundus vero in voluntate Dei respectu aliorum a se, - Responsio autem consistit in applicatione primi membri, quod scilicet Spiritus Sanctus procedit naturaliter, per modum tamen voluntatis.

XI. Circa distinctionem voluntatis dubium occurrit. Scotus enim, in I, dist. ii, in qu. de Numero Productionum divinarum, et in dist. x eiusdem, et in Quodlibetis, qu. xv, tenens Spiritum Sanctum procedere libere, conatur infringere hanc distinctionem, et ostendere quod voluntas nullum actum habet mere naturaliter.

Arguit ergo primo sic. Voluntas et natura habent oppositos modos principiandi, ita quod nec ambo reducuntur in tertium, nec alter in alterum: et neuter dicit imperfectionem: ergo voluntas non potest naturaliter operari, nec natura libere. - Antecedens, quoad primam partem, manifestatur: quia natura est de se determinata ad agendum; voluntas autem non ex se naturaliter inclinatur, sed seipsam determinat ad exercitium operis. - Quoad illam vero partem, quod unus non reducitur in alterum, probatur: quia tunc alterum secundum totum genus suum esset imperfectum. - Quoad reliqua, brevitatis gratia pertranseo.

Et confirmatur. Quia oppositi modi agendi primo distinguentes potentiam activam, non sunt eiusdem potentiae activae: sed libere et naturaliter operari sunt huiusmodi: ergo. — Probatur minor ex Aristotele, et in Physic. et in Metaphys. ponente primas differentias activi principii naturale et liberum: sub diversis tamen nominibus, nam in II Physic. vocatur a proposito, et in IX Metaphys. vocatur potentia rationalis, etc.

Et confirmatur. Quia voluntas tendit in ea quae sunt ad finem, ut potentia libera: ergo sub ratione etiam potentiae liberae vult ipsum finem. - Et tenet sequela: quia eadem est potentia circa utrumque.

XII. Praeterea, conditio intrinseca potentiae absolute, vel in ordine ad actum perfectum, non repugnat perfectioni in operando: sed libertas est huiusmodi: ergo potest stare cum conditione perfecta possibili in operando. Talis conditio est necessitas: ergo libertas stat cum necessitate.

Et confirmatur. Firmitas operationis perficit: sed necessitas importat firmitatem; ergo perficit operationem liberam. - Et confirmatur ultimo. Quia non est eadem divisio in principium activum necessarium et contingens, et in naturale et liberum: sicut igitur aliquod naturale potest contingenter agere, quia potest impediri, ita aliquod liberum potest necessario agere. — Affert quoque ad hoc auctoritatem: Augustini: Aut voluntas non est, aut libera dicenda est, qua beati sic esse volumus, ut esse miseri non solum non velimus, sed nequaquam velle possimus.

Ex quibus omnibus duo intendit: scilicet quod omnis actus voluntatis est liber; et quod cum libertate actus stat necessitas simpliciter eiusdem. Et dicit Spiritum procedere libere et necessario.

XIII. Circa eandem distinctionem applicatam ad Spiritum Sanctum, dubium occurrit ad hominem. Spiritus Sanctus est a voluntate ut principio: ergo Spiritus Sanctus potest sic et aliter se habere. - Antecedens probatur: quia voluntas paterna est principium Spiritus Sancti, sicut intellectus paternus est principium Verbi. — Consequentia autem tenet ex dictis in corpore huius articuli, ubi dictum est: Quod est a voluntate ut principio, potest aliter se habere.

Et si dicatur quod esse a voluntate ut principio distincto contra naturam, dat sic et aliter se habere; esse autem a voluntate ut natura, non: contra, Spiritus Sanctus est a voluntate, ut voluntas est distincta contra naturam; ergo. - Antecedens probatur tripliciter. Quia aliter numerus processionum divinarum male fuisset probatus superius in qu. xxvi, art. 5, ex hoc quod in natura intellectuali non est nisi intelligere et velle. Secundo, quia voluntas in productione Spiritus Sancti concurrit ut potentia distincta, secundum rationem, ab essentia seu natura, et ab intellectu. Tertio quia, ut in hac responsione dicitur, Spiritus Sanctus procedit per modum voluntatis.

XIV. Ad evidentiam huius difficultatis, distinctionis, ac propriae locutionis, adverte primo quod, quemadmodum intellectus trifariam consideratur; primo absolute, ut est potentia intellectiva, et sic vocatur intellectus; secundo, prout est cognoscitivus absque discursu, et sic quoque vocatur intellectus; tertio, prout est discursivus, et sic vocatur ratio: ita, proportionaliter, non eodem tamen ordine,. voluntas trifariam sumi potest; primo, pro potentia volitiva, et sic vocatur voluntas; secundo, pro eadem potentia inquantum est naturaliter determinata ad aliquod obiectum seu opus, et sic vocatur voluntas ut natura; tertio, pro eadem potentia ut est indeterminata ad utrumlibet, et sic vocatur quandoque liberum arbitrium, quandoque voluntas.

Et quia contingit voluntatem determinari ex se dupliciter; uno modo, quoad specificationem actus, idest quod si operatur circa tale obiectum, oportet exire in actum talem, ita quod non oppositum, sicut voluntas nostra determinata est ad beatitudinem; alio modo, quoad specificationem et exercitium actus, sicut voluntas videntis Deum determinatur ad amandum ipsum, ita quod non solum non potest habere actum odii erga ipsum, sed etiam non potest suspendere actum amandi eundem: ita dupliciter voluntas habet rationem naturae. Primo, ut determinata est ex se, respectu alicuius obiecti, ad velle, ita quod non potest nolle illud; vel e converso ad nolle aliquid, ita quod non potest velle illud. Et sic concorditer dicimus quod voluntas habet rationem naturae respectu beatitudinis et miseriae. Sed cum hac naturalitate stat libertas quoad exercitium actus, idest velle aut non velle; et similiter nolle aut non nolle. - Secundo, ut determinata est ex propria natura, respectu alicuius obiecti, ad velle, non solum ut distinguitur contra nolle, sed etiam ut distinguitur contra non velle; scilicet quod oportet ipsam ex se praesentatum tale obiectum velle, absque libertate suspendendi actum. Et in hoc dissentire intendit Scotus: ita quod ratio naturae in voluntate respectu exercitii actus, est in qua dissentimus, et quae impugnatur.

XV. Adverte secundo quod, quia potentiae distinguuntur per actus, et actus per obiecta; consequens est quod, si actus plures habent distinctiones ac differentias, oportet, distinguendo, considerare quod differentiae actuum quae attenduntur penes per se primo differentias obiectorum formalium, sunt distinctivae potentiarum. Reliquae. autem differentiae actuum non distinguunt potentias, quantumcumque inter se sint diversae. Et propterea, si naturale et liberum non sunt differentiae actuum penes per se primo obiecta distinctiva potentiarum, non inferent ex hac parte distinctionem potentiarum. t

Videntur autem naturale et liberum esse differentiae modi agendi, quemadmodum discurrere et simpliciter intueri sunt modi intelligendi. Et quemadmodum intelligere per discursum et simpliciter, sunt quidem oppositi modi cognoscendi, et per se primo non diversificant potentiam, sed modum operandi; praesuppositive tamen possunt dici diversificare potentiam, pro quanto scilicet praesupponunt diversas potentias, unam ita intellectualem quod non rationalem, alteram vero ita rationalem quod etiam intellectualem (non enim potest esse rationalis absque intellectu, quia posterius non potest absolvi a participatione prioris): ita naturale et liberum per se primo diversificant, non potentiam, sed modum operandi; praesupponunt tamen diversitatem potentiarum naturalis et liberae, non ita quod, sicut datur potentia mere naturalis, ita datur potentia mere libera (quia hoc est impossibile, quoniam in posteriori oportet salvari rationem prioris, et infimum inferioris participare superius: constat enim quod natura prior est voluntate); sed datur potentia vere libera, quae secundum sui supremum habet rationem naturae, secundum vero reliquum est mere libera.

XVI. His igitur praelibatis, ad rationem Scoti, negatur quod neuter istorum modorum agendi reducatur in alterum. Quoniam liberum reducitur ad naturale: habet enim se liberum ad naturale ut multa ad unum, ut motus ad immobile, ut varium ad uniforme. Et propterea oportet quod oriatur ab ipso et fundetur in ipso, sitque ipsius effectus; ut inferius in qu. Lx, art. 2, et Lxxxi, art. 1, manifestatur. - Et cum probatur oppositum, quia sequeretur quod liberum secundum totum genus suum esset imperfectum: accipiendo imperfectum privative et proprie, negatur consequentia, loquendo de naturali et libero ex parte producentis. Si autem est sermo ex parte etiam producti, dico quod productio libera dicit imperfectionem in realiter. producto libere: quoniam dicit illud in se posse sic et aliter se habere, ut in corpore articuli deductum est. Dixi autem realiter producto, propter liberam volitionem qua Deus vult bonum creaturis: ipsa enim non est producta realiter, et propterea non potest in se sic et aliter se habere aut habuisse; quamvis possit aliter habuisse habitudinem rationis ad creaturas, propter imperfectionem termini. - Et sic ruit fundamentum Scoti ex hoc articulo, ex hac propositione: Productio libera, ut distinguitur contra naturalem, dicit imperfectionem in realiter producto, et propterea poni non potest in divinis ad intra. Et hic est alius defectus sui fundamenti.

Unde ad confirmationem primam dicitur quod, quia differentiae posteriores non variant suum prius; et naturale et liberum sunt differentiae modi agendi; ideo non variant differentias actionum quibus distinguunt potentias. Concedo ergo quod naturale et liberum sunt distincti modi agendi: non tamen quod sint oppositi modi distinctivi potentiarum. Sed, proprie loquendo, sunt distinctivi modorum possendi. - Et hoc intendit Aristoteles in locis adductis. Non enim intendit excludere a proposito et rationali naturam identice et causaliter, sed ut sic formaliter. Ut etiam Auctor in hoc articulo distinxit voluntatem contra naturam: et tamen non sequitur, ergo est alia potentia; sed, ergo est alia potentia vel alia ratio eiusdem potentiae. — Posset tamen haec materia unico verbo absolvi, dicendo quod voluntas distinguitur contra naturam praecise: et non contra naturam intraneam voluntati, quae est simul natura et voluntas.

Ad aliam vero confirmationem dicitur, quod eadem quidem est potentia attingens finem et referens in finem, sed non eodem modo. Sicut etiam idem est intellectus principiorum et conclusionum, non tamen eodem modo. Ita enim se habent liberum et naturale in voluntate, sicut discurrere et naturalis notitia in intellectu.

XVII. Ad aliam vero rationem, distinguendum est de necessitate aut simpliciter, aut immutabilitatis. Et dicendum quod actui libero, ut sic, repugnat necessitas simpliciter, de qua est sermo, qua Spiritus Sanctus necessario procedit, ita quod eius oppositum implicat contradictionem secundum se. Necessitas autem immutabilitatis est firmitas, quae stat cum libertate, et perficit operationem liberam.

Et per hoc patet responsio ad confirmationes. Supponunt enim libertatem esse compossibilem necessitati simpliciter alicuius actus, ut sic: quod, ut ex IX Metaphys. patet, falsum est; oportet enim libertatem esse respectu alicuius oppositionis.

XVIII. Ad secundam dubitationem, quae est ad hominem, dicitur quod labor est in aequivoco. Nam Spiritus Sanctus procedit a voluntate ut principio, et a voluntate ut voluntas, sumendo voluntatis nomen pro potentia volitiva. - Et hoc concludunt omnes obiectiones. Sic enim voluntatem accipiendo, verum est quod productio Spiritus Sancti est a voluntate ut principio, et ut distincta contra naturam, idest substantiam volentis: non autem contra naturam, idest rationem naturae in se quasi participatam, idest contra modum operandi naturae. Et quod penes intellectum et voluntatem sumitur numerus processionum divinarum..

Et quod Spiritus Sanctus procedit per modum voluntatis: ex hoc enim quod procedit per operationem volitivae potentiae, habet illas tres conditiones in quibus differt modus voluntatis a modo naturae, quas vide in Qq. Dispp. de Potentia Dei, qu. x, art. 2 ad rri. Cum his omnibus tamen stat quod conveniunt in hoc unico modo, scilicet naturaliter, ut in littera habes.

Accipiendo autem voluntatis nomen pro ratione voluntatis inquantum est libera, sic negatur quod processio Spiritus Sancti sit a voluntate: et dicitur quod est a voluntate, non inquantum voluntas, sed inquantum natura, et similia. - Unde hic oportet advertere quomodo utatur quis vocabulis.

XIX. Restat unum dubium, an voluntas aequivoce sumatur in prima et secunda conclusione (quae tamen sunt communes omnibus theologis, et determinatae in I Sent., dist. vi). Si enim sumitur univoce, sequitur quod Pater voluntate concomitante ad utrumlibet, velit generationem Fili: de hac enim est sermo in secunda. Si autem aequivoce, satis levis videtur disputatio et differentia.

Ad hoc breviter dicitur quod sumitur univoce utrobique, scilicet pro potentia volitiva, seu actu volendi, absolute et. indistincte. Et in prima ostenditur quod actus volendi, non curando qualis, respicit generationem Filii sive processionem Spiritus Sancti, ut obiectum: in secunda vero determinatur quod velle, etiam non curando quale, non habet rationem principii ad utrumlibet, respectu actuum notionalium. Verum, habere rationem principii ad utrumlibet significatur per actum procedendi et ablativum voluntatis, ut puta, genuit voluntate. Et sic non est aequivocatio.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS quaerit de actibus notionalibus etc., in actu exercito: an scilicet Pater generet Filium de sua substantia, an de nihilo. Í 1:

II. In corpore unica est conclusio responsiva quaesito: Filius est genitus, non de nihilo, sed de substantia Patris. - Probatur primo quoad partem negativam, ducendo ad impossibile. Si Filius produceretur de nihilo, ergo esset factus: ergo non esset vere et proprie Filius. - Prima consequentia probatur ex proportione materiae ad artificem, et nihili ad Deum. Secunda autem, ex differentia inter factionem et nativitatem. Destructio autem consequentis manifestatur auctoritate Ioannis Apostoli.

Deinde respondet obiectioni tacitae, scilicet quod in Scriptura filius Dei verificatur de aliquo qui est ex nihilo: dicens quod hoc non verificatur de vero Filio, sed de filio per assimilationem, allatis ad haec auctoritatibus.

Infertur postmodum secunda pars conclusionis per locum a divisione. Et subiungitur quam differenter intelligatur haec secunda pars de substantia patris humani, et de substantia Patris divini: quia ibi de parte, hic de tota.

III. In responsione ad primum, in qua negatur essentiam divinam habere rationem materiae; et ad secundum, in qua dicitur quod habet rationem formae subsistentis; argumehta occurrunt Henrici et Durandi, apud Capreolum, in v distinctione Primi, ad probandum quod Filius est genitus de substantia Patris ut materia, quoad conditiones materiae non importantes imperfectionem.

- Afferuntur autem quatuor conditiones, sic. Esse intrinsecum genito non accipiens esse, et praeexistere ac inexistere, et manere idem in tota generatione, et esse de quo genitum generatur, ut ly de quo distinguitur contra de nihilo, conveniunt essentiae divinae respectu generationis Filii: et sunt proprie conditiones materiae: ergo de essentia ut materia, vel quasi materia, generatur Filius. - Assumptum, quoad omnia, manifestatur inductive. Et quoad ultimum, probatur ex differentia inter creationem et generationem, quod illa de nullo subiecto, haec de praeexistenti subiecto est.

Adducuntur et confirmationes. Si Pater de parte aut de aliena substantia generaret Filium, procul dubio substantia illa haberet rationem materiae: ergo, si de tota et propria generat, eandem habet rationem. Totum enim et pars, proprium et alienum, non variant propositum.

Et confirmatur rursus. Quia essentia recipit proprietatem constitutivam geniti, et est quasi potentia passiva in generatione: alioquin non omni potentiae activae naturali responderet passiva. Ergo habet rationem materiae.

IV. Ad haec breviter dicitur quod, quamvis secundum quid tolerari possit divinam essentiam habere aliquam conditionem materiae in generatione, ut in dist. v Primi, qu. rr, art. 1, sustinuit Auctor; simpliciter tamen, cum littera huius articuli, negandum est Filium genitum de Patris. substantia ut materia, et affirmandum ut forma. - Nec aliqua propria conditio materiae salvatur in divina essentia. Esse enim de quo, ut distinguitur contra de nihilo, non est proprium materiae, sed praeexistentis intrinseci, quod est commune formae et materiae; ut patet, si fingamus ex praeexistente Socratis anima et nunc nova materia fieri a Deo Socratem; tunc enim non crearetur, quia ex praeexistente aliquo fieret, et tamen non fieret ex aliquo subiecto. Sed error in hac et in aliis conditionibus accidit, quia, ut plurimum, ista consuevimus per subiectum, seu materiam, declarare; ut etiam in hoc articulo fit, ubi de nihilo per proportionem ad de subiecto artificialium declaratur; cum tamen opponatur ad de aliquo, sive ut subiecto sive ut forma praeexistente. - Et similiter reliquae tres conditiones communes sunt praeexistenti intrinseco.

Ad confirmationem autem de parte et alieno, negandum est assumptum. Et quoad alienum quidem, patet in natura angelica: quoad partem vero, in fictione propositi exempli de Socrate.

Ad ea autem quae in ultima confirmatione adducuntur, negandum est essentiam recipere proprietatem: quoniam comparantur ut idem, et non ut recipiens et receptum. - Potentia quoque passiva procul est a productione omnino simplicium, de quorum numero constat esse divinam personam. Nec aliquod inconveniens est huiusmodi potentiis activis non respondere passivas: sufficit enim respondere terminos, ut potentia creativa, quae tamen inferior est, testatur,

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo: potentia, ut patet V et IX Metaphys., dupliciter sumitur. Primo, pro potentia logica, quae con- sistit in non repugnantia terminorum: et de hac non est sermo. Secundo, pro principio operationis: et sic sumitur hic. Unde in divinis esse potentiam significat esse potentiae rationem formalem respectu notionalium; sicut etiam, cum quaeritur utrum in Deo sit scientia, nil aliud quaeritur nisi, an scientia dicatur de Deo formaliter.

II. In corpore unica est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Necesse est ponere in divinis potentiam respectu actuum notionalium. - Haec conclusio primo in littera probatur sic. In divinis ponuntur actus notionales: ergo necesse est ibi ponere potentiam horum. Et probatur sequela: quia potentia nihil aliud significat quam principium actus.

Secundo, explanatur vis rationis huius in speciali, sic. Omne generans generat aliquo: ergo in omni generante oportet ponere potentiam generandi: ergo necesse est Patri attribuere potentiam generandi. - Prima consequentia probatur: quia potentia generandi significat id quo generans generat. Secunda vero probatur: quia Pater est generationis principium. - Et similiter potes formare rationem de spirante et potentia spirativa: idem enim est iudicium.

III. Circa haec adverte quod, quamvis multipliciter Aureolus, apud Capreolum, in vir distinctione Primi, contra rationem et conclusionem arguat, duo tamen afferenda censui: alterum, contra rationem et conclusionem — alterum, contra conclusionem.

Arguitur ergo primo sic. Aut potentia ponitur in Deo respectu actuum notionalium, secundum rem: et hoc non, quia non est secundum rem principium elicitivum actus notionalis, ut patet, quoniam actus est idem cum ipsa potentia. Aut secundum rationem tantum: et hoc non, quia sic etiam intellectus haberet rationem potentiae, quoniam secundum rationem est principium intelligendi. Nullo igitur modo valet ratio litterae, fundata super hoc, quod potentia est principium actus.

Secundo arguitur sic, ex opposito. Negatio potentiae potest quod addunt BDFGb. generandi, non est negatio potentiae: ergo affirmatio potentiae generandi, non est affirmatio potentiae. - Antecedens est Augustini. Consequentia vero patet ex I Peri Hermen.; affirmatio et negatio de eodem sunt.

IV. Ad primum horum dicitur, quod potentia ponitur in divinis respectu actuum notionalium, secundum rem. Sed advertendum est quod aliquis actus potest inferre potentiam sui principium, ex duplici conditione: prima est esse elicitum; secunda est terminus eius, realiter per ipsum productus. [ta quod quodlibet horum per seipsum separatim infert potentiam secundum rem. Verum, quando actus est elicitus, infert potentiam principium illius secundum se: quando vero actus non est elicitus, sed tantum effectus seu terminus realiter productus, infert potentiam principium illius, non secundum se, sed secundum suum effectum seu terminum. Et quoniam generatio non est actus elicitus a Patre, sed ipse Pater; habet tamen quasi effectum Filium realiter distinctum: ideo in Patre est potentia generandi, quae est principium secundum rem generationis, non secundum se, sed secundum quod ponit genitum. Unde ratio litterae ex actu sumpta, valida est, cum distinctione tamen praedicta intelligenda; scilicet de actu vel secundum se, vel secundum suum terminum realiter emanante, Et ad hoc insinuandum, in littera expresse dicitur quod, sicut ponuntur ibi actus, ita potentiae; significando per ly sicut et ly ita, quod iuxta modum actus est modus potentiae. Et hoc, quia pluribus. modis actus vindicare potest sibi potentiam; ut diximus, et in littera, respondendo ad tertium, exprimitur.

Ad' secundum vero, conceditur totum: quoniam potentia generandi non affirmat potentiam, sed potentiam sic; idest potentiam respectu talis actus, scilicet notionalis; nihil enim aliud. in hoc articulo concluditur. Unde et Augustinus optime dixit quod Filius non genuit, non quia non potuit: hoc enim esset negatio potentiae absolutae, quam constat communem esse toti Trinitati. Cum quo tamen stat quod in solo Patre, ut infra dicetur, est potentia generandi.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus est ex praecedentibus. Tantum hoc advertat novitius, quod potentia sumitur hic, non pro respectu principii, sed pro re cui convenit ille respectus. Utrumque namque clauditur in ratione potentiae: sed de ila re dubitatur hic, an sit essentia vel paternitas, etc. II. In corpore quatuor facit: primo, refert opinionem quandam; secundo, reprehendit illam; tertio, reprehendit quandam aliam opinionem, ibi: Nec etiam essentiam etc.; quarto, respondet quaesito.

III. Quoad primum, recitata opinio est, quod potentia generandi significat relationem tantum.

Quoad secundum, reprehenditur haec opinio, ostendendo quod significat divinam essentiam principaliter, sic. Potentia in unoquoque agente est id quo agens agit: ergo est forma cui fit assimilatio: ergo potentia generativa est in quo genitum assimilatur generanti: ergo natura divina in Patre est potentia generandi: ergo potentia generandi principaliter significat divinam essentiam, et non relationem tantum. - Prima consequentia probatur: quia omne producens producit sibi simile quantum ad formam qua agit; quod manifestatur in generatione hominis. Tertia autem probatur: quia Filius Dei assimilatur Patri in natura divina. Et confirmatur auctoritate Hilarii. Quartae vero consequens, quoad primam partem, confirmatur auctoritate Magistri, in vir distinctione Primi.

IV. Quoad tertium, reprehendenda opinio est, quod potentia generandi significat essentiam inquantum est idem relationi, ita quod ex aequo significat utrumque. - Reprehenditur autem sic. Forma individualis, in rebus creatis, constituit personam generantem, et non est quo generans generat: ergo in divinis paternitas est constituens personam Patris generantis, et non est quo Pater generat.

Antecedens probatur, quoad secundam partem: quia alioquin Socrates generaret Socratem. - Consequentia vero probatur: quia paternitas, licet sit forma, est tamen forma individualis. Et applicatur probatio secundae partis antecedentis, secundae parti consequentis, ducendo ad impossibile: scilicet quod Pater generaret Patrem, sicut ibi Socrates Socratem gigneret.

V. Quoad quartum, conclusio responsiva quaesito est: Potentia generandi significat divinam naturam in recto, et paternitatem in obliquo. - Et infertur ex supra dictis sic. Quo Pater generat, est divina natura, quia in ea sibi assimilatur Filius; et generatio, apud Damascenum, opus est naturae, non ut quod, sed ut quo. Ergo.

Et adverte quod pro constanti, cum ceteris theologis, supponit Auctor potentiam generandi claudere in se relationem: et ideo non fuit sollicitus ut probaret ipsam includi; sed sat fuit probare quod non sola, et quod non sic, scilicet ex aequo, includitur. - Et scito quod secunda opinio reprehensa in littera, est ea quam Auctor secutus fuerat in wi distinctione Primi, qu. 1i, art. 2. Ac per hoc, est hic retractata:

VI. Circa primum assumptum, scilicet, potentia in unoquoque agente est id quo agens agit, dubium occurrit, an hoc sit verum de omni quo agens agit; aut solum de quo primo; aut solum de quo proxime. Non potest dici quod omne quo agens agit, sit potentia. Quia tunc sequeretur quod in Socrate essent plures potentiae generativae: quoniam generat humanitate, et generat potentia generativa, quae est vis partis vegetativae. - Nec potest dici quod verificatur solum de quo primo. Quoniam sequeretur quod calor in igne non esset potentia calefactiva; sed eius substantia, quae est primum principium calefactionis. - Nec potest dici quod verificatur tantum de quo proxime. Quia sic falsum dictum esset in littera, quod natura humana est potentia generativa hominis. Et similiter male inferretur conclusio principalis: quoniam natura divina non nisi mediante intellectu et voluntate, est principium generationis et spirationis, ut ex supra dictis patet.

VH. Ad hoc dicitur, quod assumptum est verum de omni quo agens agit, duabus conditionibus servatis: scilicet quod illud sit aliqua forma agentis (et hoc ad differentiam instrumentorum); et quod sit per se principium iliius actionis, sive elicitivum sive principale (et hoc ad differentiam: concomitantium). - Nec propterea sequitur esse plures potentias eiusdem rationis in eodem. Quia secundum se, potentiae in eodem sunt diversorum ordinum, dum altera prima, altera proxima est, ut patet de natura humana et potentia generativa: in ordine vero ad actum, unitatem habent. Sunt enim unius et eiusdem generationis principium: et ideo, ut sic, computantur quasi unum principium et una potentia, constans ex proximo et primo concurrentibus.:

VIII. Circa positionem, quatenus affirmat potentiam generativam esse divinam naturam, ex duplici capite dubium occurrit. Primo, ex divina natura ut distinguitur contra perfectiones attributales, puta intellectum et voluntatem: et contra hoc afferuntur argumenta Scoti. - Secundo, ex eadem ut distinguitur contra relationem: et contra hoc afferuntur argumenta Bonaventurae, Garronis, Henrici et Durandi.

Verum, quia Auctor non sumit hic divinam naturam ut distinguitur contra intellectum et voluntatem, nisi forte secundum quid: — quoniam apud ipsum, etsi natura divina sit primum principium quo generationis, non tamen sola; sed ipsa est ut primum quo, intellectus autem est ut proximum quo, ut ex tractatis de processione Filii et Spiritus Sancti manifeste patet: unde divina natura hic sumitur non solum ut ipsa, sed comprehendens quodcumque absolutum ut principium quo concurrens ad huiusmodi actus notionales: et propterea nihil refert, quantum ad propositum ' spectat, loqui de divina natura, et de quocumque alio absoluto essentiali: - propter quod, Scotica argumenta omittenda sunt.

IX. Aliorum vero, qui essentiam ut distinguitur contra relationes impugnant, rationes ex essentiae ratione, ex forma personali, ex actu notionali, atque auctoritate procedunt.

Ex essentia quidem, primo sic. Formae quae est formalis ratio alicuius actionis, debetur illa actio, etiam si sit separata a subiecto, ut patet de albedine separata respectu disgregationis: sed deitati, ut intelligitur separata a Patre, non debetur ista actio, puta generare: ergo ipsa non est ratio generandi. — Praeterea, deitas est unius simplicissimae rationis: ergo non est ratio duarum tantum actionum, scilicet generationis et spirationis, sed aut unius, aut infinitarum. — Praeterea, deitas est communis tribus personis: ergo non est propria ratio actus proprii uni personae.

Ex forma vero constitutiva Patris, scilicet paternitate: quia idem est principium essendi et operandi; imperfectionis enim est, ut forma det actum primum, et non secundum. ]

Ex actu vero: quia sicut actus essentialis a forma essentiali, ita personalis a personali.

Auctoritas autem est Augustini, V de Zrin., cap. v: eo Pater, quo est ei Filius. Ergo non divinitate, sed paternitate est ei Filius. Et tenet sequela: quia paternitate est Pater.

X. Ad evidentiam horum, scito quod in hoc videntur opponentes decipi, quia non discernunt quantum intersit inter divinam naturam et divinam naturam in hoc, puta Patre. Non intendit Auctor quod divina natura sit potentia generativa: sed quod matura divina in principio non de principio est potentia generativa. Et ad hoc insinuandum, in littera, immediate ante auctoritatem Hilarii, dicitur, Unde divina natura in Patre, est potentia generativa in ipso: ubi bis personam nominavit, semel ex parte naturae, et semel ex parte potentiae generandi, ut ostenderet quod neutrum sumitur pure absolute. Divina siquidem natura communis est tribus, cum omnibus suis proprietatibus: divina autem natura, non solum ut Pater, sed ut in Patre, solius est Patris: ipsa enim ut sic, idest ut in Patre, seu ut Patris, potentia est generandi. Et propterea in littera dicitur quod potentia generandi includit paternitatem, non in recto, sed in obliquo: deitas enim, non ut paternitas, sed ut Patris, potentia est generandi, et Patri propria. - Et per hoc facile respondetur obiectionibus.

XI. Unde primae rationis licet posset negari maior, quoniam albedo separata a quantitate non disgregaret; distinguatur tamen, quod actus attribuitur dupliciter alicui formae. Uno modo, absolute ac per se positive. Et sic, dato quod maior esset vera, minor est falsa: quoniam generatio non attribuitur divinae naturae absolute nec per se positive, quoniam conveniret ei in quocumque invenitur; sed quasi permissive, eo modo quo particularia conveniunt universalibus; sic enim comparantur personae ad essentiam, ut in qu. xr dictum est. Alio modo attribuitur actus formae ut in hoc. Et sic maior est falsa, et minor vera. - Et per hoc patet responsio ad tertium. Commune enim ut commune, non est propria ratio proprii: sed bene commune ut proprii, idest personae, est propria ratio actus proprii ipsi personae. — Ad secundam vero. potest per idem responderi quod, licet deitas, secundum se, non magis respi- ceret duo quam mille; tamen ut in hoc, idest ut in principio non de principio, et ut in eo et principio de principio simul, duos tantum inchoat actus. - Potest tamen ratio haec pluribus aliis modis solvi. Scilicet, quia deitas cum intellectu unius, et cum voluntate alterius est principium, Nec plurium: quia praeter actum intellectus et voluntatis, non datur tertius in natura intellectuali. Ex parte quoque certi ordinis ipsarum productionum inter se, dici potest quod non inconvenit ab uno ordinate oriri.

Ad rationem vero ex parte formae, falsum est assumptum, secundum communem philosophiae viam, tenentem non omnem. formam esse activam, et specialiter relationem. - Posset tamen dici quod quodammodo paternitas, constituendo Patrem, dat generare; pro quanto dat ei concurrere active ad generationem z£ quod. Nec plus sibi debetur.

Ad illud vero de actu, neganda est proportionalis similitudo. Quoniam actus essentialis infra latitudinem pure essentialium invenit quod et quo: actus vero personalis infra latitudinem pure personalium repugnat quod inveniat quo; quia personalitas non. potest esse ratio faciendi sibi simile, nisi idem posset generare se, quod non est intelligibile.

Ad auctoritatem demum Augustini dicendum est, quod labor est in aequivoco. Quoniam loquitur de quo Jformaliter: deitas autem Patris est quo causaliter Pater generat, et ei est Filius. [

XII. In responsione ad primum, adverte quod inter generans et genitum inveniuntur duo, scilicet convenientia et distinctio. Et distinctio quidem conditio est, assimilatio autem ratio est: generans ehim non generat ut distinguat, sed ut assimilet distinctum. Et propterea, quanto maior est convenientia, tanto perfectior est generatio, salva distinctione hypostatica. Et quanto minor est huiusmodi suppositalis distinctio, tanto perfectior est generatio. Unde in divinis distinctio est minima, quia relativa: et convenientia est summa, quia sunt eadem res numero simplicissima et omnino indivisa, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, adverte quod non quaeritur hic, an personae divinae possint esse plures tribus: hoc enim in qu. xxx discussum est. Sed hic tantum quaeritur, an ratio formalis atoma alicuius personae possit plurificari, ita scilicet quod non sit tantum unus Filius aut unus Spiritus Sanctus: ut sic ista quaestio differat ab illa, quod ibi de pluralitate personarum simpliciter, hic autem de pluralitate personarum eiusdem rationis formalis, quaestio est.

Dupliciter autem imaginari possumus talem pluralitatem. Primo, ut sint plures Fili, quorum neuter sit Pater aut Spiritus, Secundo, ut sint plures Filii, ut etiam Spiritus Sanctus sit Filius alia filiatione. Et similiter potest distingui de duobus Spiritibus Sanctis: scilicet aut ut neuter sit Filius, aut ut etiam Filius sit Spiritus Sanctus alia numero spiratione passiva. Utroque enim modo essent plures Filii et plures Spiritus Sancti. Et uno modo, essent plures personae quam tres: alio vero modo, non. Propter quod, si subtiliter consideretur quaestio ista, stat cum Trinitate personarum; et ideo posita est post determinatum numerum personarum.- Nec ad eam spectat discutere nisi pluralitatem pure numeralem, seu individualem.

II. In corpore unica est conclusio, ex Athanasii Symbolo: In divinis est tantum unus Pater, unus Filius, unus Spiritus Sanctus. - Et probatur quadrupliciter. Et rationes quidem in littera satis formatae sunt: quia tamen impugnantur, singillatim examinabuntur.

III. Prima ergo ratio, fundata super hoc, quod forma unius speciei non multiplicatur nisi secundum materiam, multos habet adversarios, scilicet Scotum, Aureolum, Adam, etc. Quorum instantiae consistunt in hoc, quod invenitur multiplicatio formae accidentalis in eadem materia. Et afferunt lumen, speciem in medio seu oculo, et relationem. In eadem siquidem parte diaphani videmus multa lumina, secundum multitudinem illuminantium, ut opposita multitudo umbrarum et illuminationum testatur. - In eodem quoque medio species est utriusque parietis eiusdem quantitatis, coloris, figurae, etc., ita ut non sit aliqua ratio diversitatis specificae. - Unumquodque album multas habet similitudines ad reliqua alba: et similiter unus pater pluribus paternitatibus refertur ad plures filios: alioquin relatio remaneret corrupto termino.

Afferuntur et alia contra hanc rationem, quae vide, si vis, apud Capreolum, in vix distinctione Primi: ex dicendis quidem solvetur omnis ambiguitas.

IV. Arguit quoque Scotus, in Quodlibetis, qu. n, directe multipliciter quod immaterialitas formae non est ratio quod ipsa sit ex se Aaec, seu immultiplicabiliis numero. Primo sic. Quo primo aliquid est in actu extra causam et intellectum, eo est Aoc primo: sed quaelibet entitas absoluta seipsa primo est extra causam et intellectum: ergo. - Probatur maior: quia esse extra causam et intellectum non convenit nisi huic.

Et confirmatur. Res non est Aaec per illud quod non est per se causa eius: sed materia non est causa formae, secundum Avicennam: ergo forma non est Áaec per materiam.

Praeterea, sequeretur quod Gabriel esset ex se Aic: et consequenter absque contradictione non posset poni universalis, praedicabilis de pluribus, etc.

Praeterea, contra hanc propositionem sunt articuli Parisius damnati: Si formae non recipiunt divisionem nisi secundum materiam. Error etc.

Et tandem infert non esse secundum doctrinam, conclusionem adeo certam et necessariam tenere per propositiones generales nimis, et cum tot instantiis.

V. Ad horum evidentiam, nota primo, quod materiae nomine hoc in loco intelligitur omne receptivum. Nam constat quod caritas forma est unius speciei multiplicata ad multitudinem beatorum angelorum et hominum: et tamen nulla est in voluntate materia quae est pars compositi, sed receptiva tantum potentia. Unde sensus propositionis est, quod forma specifica non multiplicatur nisi secundum re- ceptivum. Et intendit quod, si est forma receptibilis, plurificatur ad plurificationem receptivorum actu vel potentia (quod dico propter animas intellectivas): si autem est irreceptibilis, eo ipso est implurificabilis.

Adverte secundo, quod, ut patet V Metaphys. (ubi fundamenta omnis scientiae traduntur, dum omnium seminum rationes habemus), unum numero sunt, quorum materia est unda. ldentitas igitur numeralis penes unitatem attenditur materiae: nec cum unitate materiae stat pluralitas numeralis formae eiusdem speciei.

VI. Et propterea, Aristotelem sequentes, negamus omnia in instantiis assumpta. Quoniam stat formam esse unam in essendo, et multiplicem in dependendo, vel repraesentando, vel respiciendo, vel aliis huiusmodi. Et sic similitudo albi ad omnia alba, una est relatio in essendo, et multiplex in respiciendo. De defectu autem ad defectum termini, distingue, quod deficit ad defectum termini adaequati, non autem inadaequati, cuiusmodi sunt singula respecta ab uno. Singulum enim inadaequatur extensive: et ideo, altero remanente, non sufficit ad hoc ut desit relatio quae erat ad ipsum; sed ad hoc quod desinat ipsum respicere. - Species quoque in medio, etiam respectu obiectorum intensi et remissi, unica est secundum esse: multiplex autem in repraesentando et dependendo. Et propterea, ut intentio est huius, ducit ad hoc; et ut illius, ad illud. - Et simile est de lumine: est enim unum lumen secundum esse, et multiplex in dependentiis. Et propterea conceduntur multae illuminationes: et conceditur quod est multiplex secundum vias seu tendentias, et obstacula. Et propterea apparent multae umbrae.

Stat igitur in suo robore assumpta propositio, in tractatu de Angelis stabilienda.

VII. Ad primam autem Scoti rationem, dicitur primo, quod ipse non intellexit propositionem tanto studio a se impugnatam. Non enim immaterialitas, idest carentia materiae quae est altera pars compositi; sed immaterialitas, idest carentia materiae, idest potentiae receptivae, est de qua Auctor loquitur; ut manifestavimus, et etiam littera insinuat hic in exemplo de albedine si subsisteret. - Et propterea vane articulos Parisienses, qui de materia ut materia loquuntur, affert: cum, secundum veritatem, materia ut potentia receptiva, formaliter loquendo, in hac propositione intelligatur. Verum, ne eadem argumenta fierent contra irreceptibilitatem, respondetur ad singula.

Ad primum quidem, falsa est maior. Quia unumquodque est primo extra causam et intellectum esse significato per secundum adiacens: et tamen non est illo Aoc. — Probatio vero nihil valet, etiam secundum apparentiam, ex hoc quod non nisi singulari aliqua duo, scilicet esse extra intellectum et causam et esse Aoc, conveniunt, inferens identitatem formalem utriusque quo.

Ad secundum vero, quod nec somniavimus quod forma in materia existens.sit haec per materiam intrinsece seu formaliter, sed causaliter. - Et licet materia, secundum Avicennam, non sit causa materialis formae, sed compositi, quia causa materialis nominat causam intrinsecam; est tamen materia causa formae im genere causae materialis, educitur enim de ea ut materia; et hoc sufficit.

Ad ea vero quae de angelis tanguntur, suo loco dicetur; et dictum est in Commentariis de Ente et Essentia, ubi etiam articulos Parisienses glossavimus.

Et adverte quod haec doctrina modo tradita non est nova, sed forte ascendens ad altitudinem intenti divi Thomae. Nominavit autem irreceptibilitatem immaterialitatem, tum quia in substantiis separatis irreceptibilitas non nisi immaterialitatem subsistentem in specie significat: tum quia potentia receptiva ex parte materiae se tenet, et facile propterea erat ex hac illam intelligere. - Et sic patet prima ratio, sumpta ex communibus omnibus omnino immaterialibus formis subsistentibus.

Nec inconvenit eam adduxisse ad proprietates personales. Imo necesse fuit: quoniam ipsae de talium numero sunt, et non cognoscimus eas secundum seipsas, sed ex creaturis, ut possumus, ad eas ascendimus; ut teneamus conclusionem certam et necessariam, ex propositione certissima communi omnibus philosophis, imo communi animi conceptione sapientum.

VIII. Secunda ratio sumitur ex modo specificante processiones, scilicet per modum verbi et amoris. Et fundatur super unitate actus intelligendi, ac unitate actus amandi in divinis.

Contra quam rationem instant quidam sic. Si unitas actus intelligendi infert unitatem Filii, aut intendis de unitate reali, aut secundum rationem. Si reali, ergo unitas realis actus intellectus et voluntatis in Deo inferret unitatem personae productae. Si secundum rationem, ergo distinctio secundum rationem inferret distinctionem personarum: sicut enim unitas ad unitatem, sic distinctio ad distinctionem sé habet.

IX. Scotus autem, in Qzuodlibetis ubi supra, contra hanc rationem dicit quod non est valida, quia fundatur super hac propositione: Ubi non potest esse nisi unicus actus intelligendi, non potest esse nisi unicum dicere et unicum verbum. Haec autem propositio est vera in nobis, gratia materiae, quia in nobis omne intelligere est expressum per actum dicendi: non sic autem est in divinis, etc. - Et breviter, inquit, ex unitate formae absolutae eiusdem rationis, non potest inferri unitas productionis et termini universaliter et in omni materia: ergo ex unitate intellectionis non sequitur, gratia formae, unitas dictionis et verbi.

X. Ad hoc breviter dicitur, quod hic est sermo de unitate numerali, quae supponit unitatem formalem, ut patet V Metaphys., cap. de Uno: quoniam de multiplicatione numerali tantum personarum est quaestio. Ita quod ratio consistit in hoc: Zntellectio Dei est una numero, ergo Verbum est unum numero. Et si essent intellectiones Dei plures secundum numerum, essent plura verba secundum numerum.

Ad argumentum ergo dicitur, quod intendit de unitate numerali formali, idest quae infert unitatem formalem: non autem de unitate numerali identica, qualis est inter actum intellectus et voluntatis divinae. Et propterea negatur sequela. - Quomodo autem ex distinctione formali secundum rationem inter intellectum et voluntatem, inferatur distinctio personarum, in qu. xxvir declaratum fuit; et dictum quod hoc non sequitur immediate, sed mediante ordine originis.

XI. Ad obiectionem vero Scoti dicitur, quod ratio litterae non fundatur super illa propositione, sed super hoc: quod ubi est unum tantum intelligere, et dicere adaequatum illi, ibi non est nisi unum dicere et unum verbum. Quod patet esse verum: superflueret namque aliud dicere. - Et similiter ex unitate formae absolutae, optime infertur unitas formae respectivae seu actionis adaequatae. Et ad hanc adaequationem insinuandam, dicitur in littera quod Deus omnia simplici actu intelligit, ac per hoc dicit.

XII. Tertia ratio sumitur ex communi modo procedendi, qui vere est modus, quod scilicet procedunt naturaliter, ut distinguitur contra libere. Et fundatur super hoc, quod natura determinatur ad unum.

Contra quam etiam rationem instant quidam. Aut intendis quod natura determinatur ad unum numero: et hoc est falsum, etiam in naturis limitatis. Aut ad unum modum producendi: et hoc est falsum in natura infinita. Neutro igitur modo ratio aliquid valet.

XIII. Ad hoc breviter dicitur, quod intendit tertio modo, scilicet quod natura determinatur ad unum formaliter. Sub hac enim subsumitur, et recte, de natura eadem pluribus modis communicabili, quod secundum unumquemque modum est determinata ad unum formaliter illius modi: et consequenter quod haec natura, secundum hunc modum, est determinata ad hoc unum. Et sic concluditur unitas numeralis producti uno modo. - Et inducta est haec ratio ad ostendendum differentiam inter naturale et voluntarium agens, in largiendo unitatem numeralem effectui, unica simul actione agendo. Ab agente enim voluntario possunt simul plura produci, ut inquit Averroes, comment. xrrv XII Metaphys.: a naturali autem, non nisi unum ab uno. - Et ex his patet responsio ad obiectionem Scoti, ubi supra, infringentis quoque hanc rationem, quia natura non determinatur ad unum numero.

XIV. Quarta vero ratio. ex perfectione divina sumitur. Et fundatur super hoc, quod omnis res divina habet quidquid inveniri potest infra latitudinem illius rationis formalis. Ex hoc enim manifeste sequitur quod non compatitur sui partitionem, et consequenter nec pluralitatem.

Sed contra hanc quoque rationem instatur, quod nihil valeat: quia sic sequeretur quod esset unum tantum productum in divinis. - Et probatur sequela: quia productum est res divina, ac per hoc habens quidquid infra latitudinem producti inveniri potest; et sic excludit multiplicationem sui. Quod si hic non valet, ergo nec in ratione tua.

XV. Ad hoc breviter dicitur, quod fundamentum illud intelligendum est de re divina quae est una per modum speciei specialissimae, et non de re divina quae est una per modum generis: quoniam sub specie non nisi materialis restat differentia, sub genere autem latent multa, Et sic directe deservit proposito: quoniam de pluralitate numerali, ut iam dictum est, quaeritur. - Et cessant obiectiones: productum enim non specificam, sed genericam rationem significat, Filius autem specificam: et ideo de filiatione: tenet ratio, de productione autem non.

XVI. Et nota hanc rationem: quoniam concludit universaliter nullum praedicatum specificum, sive absolutum sive respectivum, in Deo plurificari. Unde patet quod nulla sit instantia Scoti, ubi supra, contra hanc rationem, quia Filius est perfectus Deus, et tamen non habet deitatem omni modo habendi; ergo filiatio potest esse perfecta, et tamen haberi alia ab alio. Similitudo enim nulla est, ut patet: quia est a modo habendi ad diversitatem numeralem. Imo, quia Filius est perfectus Deus, sequitur: Ergo habet quidquid est infra latitudinem deitatis, et consequenter est immultiplicabilis secundum deitatem.